7. ชาลิยสุตฺตวณฺณนา

ทฺเว ปพฺพชิตวตฺถุวณฺณนา

[378] เอวํ เม สุตํ…เป.… โกสมฺพิยนฺติ ชาลิยสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนาฯ โฆสิตาราเมติ โฆสิเตน เสฏฺฐินา กเต อาราเมฯ ปุพฺเพ กิร อลฺลกปฺปรฏฺฐํ นาม อโหสิฯ ตโต โกตูหลิโก นาม ทลิทฺโท ฉาตกภเยน สปุตฺตทาโร อวนฺติรฏฺฐํ คจฺฉนฺโต ปุตฺตํ วหิตุํ อสกฺโกนฺโต ฉฑฺเฑตฺวา อคมาสิ, มาตา นิวตฺติตฺวา ตํ คเหตฺวา คตา, เต เอกํ โคปาลกคามํ ปวิสิํสุฯ โคปาลเกน จ ตทา พหุปายาโส ปฏิยตฺโต โหติ, เต ตโต ปายาสํ ลภิตฺวา ภุญฺชิํสุฯ อถ โส ปุริโส พลวปายาสํ ภุตฺโต ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต รตฺติภาเค กาลํ กตฺวา ตตฺเถว สุนขิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา กุกฺกุโร ชาโต, โส โคปาลกสฺส ปิโย อโหสิฯ โคปาลโก จ ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺฐหติฯ ปจฺเจกพุทฺโธปิ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน กุกฺกุรสฺส เอเกกํ ปิณฺฑํ เทติ, โส ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา โคปาลเกน สทฺธิํ ปณฺณสาลมฺปิ คจฺฉติฯ โคปาลเก อสนฺนิหิเต ภตฺตเวลายํ สยเมว คนฺตฺวา กาลาโรจนตฺถํ ปณฺณสาลทฺวาเร ภุสฺสติ, อนฺตรามคฺเคปิ จณฺฑมิเค ทิสฺวา ภุสฺสิตฺวา ปลาเปติฯ โส ปจฺเจกพุทฺเธ มุทุเกน จิตฺเตน กาลํกตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ ฯ ตตฺรสฺส โฆสกเทวปุตฺโต ตฺเวว นามํ อโหสิฯ โส เทวโลกโต จวิตฺวา โกสมฺพิยํ เอกสฺส กุลสฺส ฆเร นิพฺพตฺติฯ ตํ อปุตฺตโก เสฏฺฐิ ตสฺส มาตาปิตูนํ ธนํ ทตฺวา ปุตฺตํ กตฺวา อคฺคเหสิฯ อถ อตฺตโน ปุตฺเต ชาเต สตฺตกฺขตฺตุํ ฆาตาเปตุํ อุปกฺกมิฯ โส ปุญฺญวนฺตตาย สตฺตสุปิ ฐาเนสุ มรณํ อปฺปตฺวา อวสาเน เอกาย เสฏฺฐิธีตาย เวยฺยตฺติเยน ลทฺธชีวิโต อปรภาเค ปิตุอจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปตฺวา โฆสกเสฏฺฐิ นาม ชาโตฯ อญฺเญปิ โกสมฺพิยํ กุกฺกุฏเสฏฺฐิ , ปาวาริยเสฏฺฐีติ ทฺเว เสฏฺฐิโน อตฺถิ, อิมินา สทฺธิํ ตโย อเหสุํฯ

เตน จ สมเยน หิมวนฺตโต ปญฺจสตตาปสา สรีรสนฺตปฺปนตฺถํ อนฺตรนฺตราโกสมฺพิํ อาคจฺฉนฺติ , เตสํ เอเต ตโย เสฏฺฐี อตฺตโน อตฺตโน อุยฺยาเนสุ ปณฺณกุฏิโย กตฺวา อุปฏฺฐานํ กโรนฺติฯ อเถกทิวสํ เต ตาปสา หิมวนฺตโต อาคจฺฉนฺตา มหากนฺตาเร ตสิตา กิลนฺตา เอกํ มหนฺตํ วฏรุกฺขํ ปตฺวา ตตฺถ อธิวตฺถาย เทวตาย สนฺติกา สงฺคหํ ปจฺจาสิสนฺตา นิสีทิํสุฯ เทวตา สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ หตฺถํ ปสาเรตฺวา เตสํ ปานียปานกาทีนิ ทตฺวา กิลมถํ ปฏิวิโนเทสิ, เอเต เทวตายานุภาเวน วิมฺหิตา ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กิํ นุ โข, เทวเต, กมฺมํ กตฺวา ตยา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ? เทวตา อาห – ‘‘โลเก พุทฺโธ นาม ภควา อุปฺปนฺโน, โส เอตรหิ สาวตฺถิยํ วิหรติ, อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ตํ อุปฏฺฐหติฯ โส อุโปสถทิวเสสุ อตฺตโน ภตกานํ ปกติภตฺตเวตนเมว ทตฺวา อุโปสถํ การาเปสิฯ อถาหํ เอกทิวสํ มชฺฌนฺหิเก ปาตราสตฺถาย อาคโต กญฺจิ ภตกกมฺมํ อกโรนฺตํ ทิสฺวา – ‘อชฺช มนุสฺสา กสฺมา กมฺมํ น กโรนฺตี’ติ ปุจฺฉิํฯ ตสฺส เม ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ อถาหํ เอตทโวจํ – ‘อิทานิ อุปฑฺฒทิวโส คโต, สกฺกา นุ โข อุปฑฺฒุโปสถํ กาตุ’นฺติฯ ตโต เสฏฺฐิสฺส ปฏิเวเทตฺวา ‘‘สกฺกา กาตุ’’นฺติ อาหฯ สฺวาหํ อุปฑฺฒทิวสํ อุปฑฺฒุโปสถํ สมาทิยิตฺวา ตทเหว กาลํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ ปฏิลภิ’’นฺติฯ

อถ เต ตาปสา ‘‘พุทฺโธ กิร อุปฺปนฺโน’’ติ สญฺชาตปีติปาโมชฺชา ตโตว สาวตฺถิํ คนฺตุกามา หุตฺวาปิ – ‘‘พหุการา โน อุปฏฺฐากเสฏฺฐิโน เตสมฺปิ อิมมตฺถมาโรเจสฺสามา’’ติ โกสมฺพิํ คนฺตฺวา เสฏฺฐีหิ กตสกฺการพหุมานา ‘‘ตทเหว มยํ คจฺฉามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กิํ, ภนฺเต, ตุริตาตฺถ, นนุ ตุมฺเห ปุพฺเพ จตฺตาโร ปญฺจ มาเส วสิตฺวา คจฺฉถา’’ติ จ วุตฺเต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, สเหว คจฺฉามา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘คจฺฉาม มยํ, ตุมฺเห สณิกํ อาคจฺฉถา’’ติ สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ

เตปิ เสฏฺฐิโน ปญฺจสตปญฺจสตสกฏปริวารา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ทานาทีนิ ทตฺวา โกสมฺพิํ อาคมนตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิตฺวา ปจฺจาคมฺม ตโย วิหาเร กาเรสุํฯ เตสุ กุกฺกุฏเสฏฺฐินา กโต กุกฺกุฏาราโม นาม, ปาวาริยเสฏฺฐินา กโต ปาวาริกมฺพวนํ นาม, โฆสิตเสฏฺฐินา กโต โฆสิตาราโม นาม อโหสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม’’ติฯ

มุณฺฑิโยติ อิทํ ตสฺส นามํฯ ชาลิโยติ อิทมฺปิ อิตรสฺส นามเมวฯ ยสฺมา ปนสฺส อุปชฺฌาโย ทารุมเยน ปตฺเตน ปิณฺฑาย จรติ, ตสฺมา ทารุปตฺติกนฺเตวาสีติ วุจฺจติฯ เอตทโวจุนฺติ อุปารมฺภาธิปฺปาเยน วาทํ อาโรเปตุกามา หุตฺวา เอตทโวจุํฯ อิติ กิร เนสํ อโหสิ, สเจ สมโณ โคตโม ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วกฺขติ, อถสฺส มยํ เอตํ วาทํ อาโรเปสฺสาม – ‘‘โภ โคตม, ตุมฺหากํ ลทฺธิยา อิเธว สตฺโต ภิชฺชติ, เตน โว วาโท อุจฺเฉทวาโท โหตี’’ติฯ สเจ ปน ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ วกฺขติ, อถสฺเสตํ วาทํ อาโรเปสฺสาม ‘‘ตุมฺหากํ วาเท รูปํ ภิชฺชติ, น สตฺโต ภิชฺชติฯ เตน โว วาเท สตฺโต สสฺสโต อาปชฺชตี’’ติฯ อถ ภควา ‘‘อิเม วาทาโรปนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, มม สาสเน อิเม ทฺเว อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา อตฺถีติ น ชานนฺติ, หนฺท เนสํ ปญฺหํ อวิสฺสชฺเชตฺวา ตสฺสาเยว ปฏิปทาย อาวิภาวตฺถํ ธมฺมํ เทเสมี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เตน หาวุโส’’ติอาทิมาหฯ

[379-380] ตตฺถ กลฺลํ นุ โข ตสฺเสตํ วจนายาติ ตสฺเสตํ สทฺธาปพฺพชิตสฺส ติวิธํ สีลํ ปริปูเรตฺวา ปฐมชฺฌานํ ปตฺตสฺส ยุตฺตํ นุ โข เอตํ วตฺตุนฺติ อตฺโถฯ ตํ สุตฺวา ปริพฺพาชกา ปุถุชฺชโน นาม ยสฺมา นิพฺพิจิกิจฺโฉ น โหติ, ตสฺมา กทาจิ เอวํ วเทยฺยาติ มญฺญมานา – ‘‘กลฺลํ ตสฺเสตํ วจนายา’’ติ อาหํสุฯ อถ จ ปนาหํ น วทามีติ อหํ เอตเมวํ ชานามิ, โน จ เอวํ วทามิ, อถ โข กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ภาเวนฺตสฺส ปญฺญาพเลน อุปฺปนฺนํ มหคฺคตจิตฺตเมตนฺติ สญฺญํ ฐเปสิํฯ

น กลฺลํ ตสฺเสตนฺติ อิทํ เต ปริพฺพาชกา – ‘‘ยสฺมา ขีณาสโว วิคตสมฺโมโห ติณฺณวิจิกิจฺโฉ, ตสฺมา น ยุตฺตํ ตสฺเสตํ วตฺตุ’’นฺติ มญฺญมานา วทนฺติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ

ชาลิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา

อเจลกสฺสปวตฺถุวณฺณนา

[381] เอวํ เม สุตํ…เป.… อุรุญฺญายํ วิหรตีติ มหาสีหนาทสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนาฯ อุรุญฺญายนฺติ อุรุญฺญาติ ตสฺส รฏฺฐสฺสปิ นครสฺสปิ เอตเทว นามํ, ภควา อุรุญฺญานครํ อุปนิสฺสาย วิหรติฯ กณฺณกตฺถเล มิคทาเยติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร กณฺณกตฺถลํ นาม เอโก รมณีโย ภูมิภาโค อตฺถิฯ โส มิคานํ อภยตฺถาย ทินฺนตฺตา ‘‘มิคทาโย’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ กณฺณกตฺถเล มิคทาเยฯ อเจโลติ นคฺคปริพฺพาชโกฯ กสฺสโปติ ตสฺส นามํฯ ตปสฺสินฺติ ตปนิสฺสิตกํฯ ลูขาชีวินฺติ อเจลกมุตฺตาจาราทิวเสน ลูโข อาชีโว อสฺสาติ ลูขาชีวี, ตํ ลูขาชีวิํฯ อุปกฺโกสตีติ อุปณฺเฑติฯ อุปวทตีติ หีเฬติ วมฺเภติฯ ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมํ พฺยากโรนฺตีติ โภตา โคตเมน วุตฺตการณสฺส อนุการณํ กเถนฺติฯ สหธมฺมิโก วาทานุวาโทติ ปเรหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา อนุวาโท วา วิญฺญูหิ ครหิตพฺพํ, การณํ โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กิํ น อาคจฺฉติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, ‘‘กิํ สพฺพากาเรนปิ ตว วาเท คารยฺหํ การณํ นตฺถี’’ติฯ อนพฺภกฺขาตุกามาติ น อภูเตน วตฺตุกามาฯ

[382] เอกจฺจํ ตปสฺสิํ ลูขาชีวินฺติอาทีสุ อิเธกจฺโจ อเจลกปพฺพชฺชาทิตปนิสฺสิตตฺตา ตปสฺสี ‘‘ลูเขน ชีวิตํ กปฺเปสฺสามี’’ติ ติณโคมยาทิภกฺขนาทีหิ นานปฺปกาเรหิ อตฺตานํ กิลเมติ, อปฺปปุญฺญตาย จ สุเขน ชีวิตวุตฺติเมว น ลภติ, โส ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติฯ

อปโร ตาทิสํ ตปนิสฺสิโตปิ ปุญฺญวา โหติ, ลภติ ลาภสกฺการํฯ โส ‘‘น ทานิ มยา สทิโส อตฺถี’’ติ อตฺตานํ อุจฺเจ ฐาเน สมฺภาเวตฺวา ‘‘ภิยฺโยโสมตฺตาย ลาภํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ อเนสนวเสน ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติฯ อิเม ทฺเว สนฺธาย ปฐมนโย วุตฺโตฯ

อปโร ตปนิสฺสิตโก ลูขาชีวี อปฺปปุญฺโญ โหติ, น ลภติ สุเขน ชีวิตวุตฺติํฯ