อิมมตฺถํ สุตฺวา โส ลิจฺฉวี จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ทิพฺพโสเตน สทฺทสุณนํ อิมสฺมิํ สาสเน อุตฺตมตฺถภูตํ มญฺเญ อิมสฺส นูน อตฺถาย เอเต ภิกฺขู ปญฺญาสมฺปิ สฏฺฐิปิ วสฺสานิ อปณฺณกํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ยํนูนาหํ ทสพลํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติฯ

[372] ตโต ตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘เอตาสํ นูน, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ สมาธิภาวนานนฺติ เอตฺถ สมาธิเยว สมาธิภาวนา, อุภยํสภาวิตานํ สมาธีนนฺติ อตฺโถฯ อถ ยสฺมา สาสนโต พาหิรา เอตา สมาธิภาวนา, น อชฺฌตฺติกาฯ ตสฺมา ตา ปฏิกฺขิปิตฺวา ยทตฺถํ ภิกฺขู พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘น โข มหาลี’’ติอาทิมาหฯ

จตุอริยผลวณฺณนา

[373] ติณฺณํ สํโยชนานนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนํ ติณฺณํ พนฺธนานํฯ ตานิ หิ วฏฺฏทุกฺขมเย รเถ สตฺเต สํโยเชนฺติ, ตสฺมา สํโยชนานีติ วุจฺจนฺติฯ โสตาปนฺโน โหตีติ มคฺคโสตํ อาปนฺโน โหติฯ อวินิปาตธมฺโมติ จตูสุ อปาเยสุ อปตนธมฺโมฯ นิยโตติ ธมฺมนิยาเมน นิยโตฯ สมฺโพธิปรายโณติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ ปรํ อยนํ อสฺส, อเนน วา ปตฺตพฺพาติ สมฺโพธิปรายโณฯ

ตนุตฺตาติ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปตฺติยา จ ตนุภาวาฯ โอรมฺภาคิยานนฺติ เหฏฺฐาภาคิยานํ, เย หิ พทฺโธ อุปริ สุทฺธาวาสภูมิยํ นิพฺพตฺติตุํ น สกฺโกติฯ โอปปาติโกติ เสสโยนิปฏิกฺเขปวจนเมตํฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตสฺมิํ อุปริภเวเยว ปรินิพฺพานธมฺโมฯ อนาวตฺติธมฺโมติ ตโต พฺรหฺมโลกา ปุน ปฏิสนฺธิวเสน อนาวตฺตนธมฺโมฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ จิตฺตวิสุทฺธิํ, สพฺพกิเลสพนฺธนวิมุตฺตสฺส อรหตฺตผลจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ เอตฺถาปิ สพฺพกิเลสพนฺธนวิมุตฺตา อรหตฺตผลปญฺญาว ปญฺญาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ สยนฺติ สามํฯ อภิญฺญาติ อภิชานิตฺวาฯ สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ อถ วา อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อภิญฺญาย อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน สจฺฉิกริตฺวาติปิ อตฺโถฯ อุปสมฺปชฺชาติ ปตฺวา ปฏิลภิตฺวาฯ

อิทํ สุตฺวา ลิจฺฉวิราชา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ปน ธมฺโม น สกุเณน วิย อุปฺปติตฺวา, นาปิ โคธาย วิย อุเรน คนฺตฺวา สกฺกา ปฏิวิชฺฌิตุํ , อทฺธา ปน อิมํ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทาย ภวิตพฺพํ, ปุจฺฉามิ ตาว น’’นฺติฯ

อริยอฏฺฐงฺคิกมคฺควณฺณนา

[374-375] ตโต ภควนฺตํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘อตฺถิ ปน ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ อฏฺฐงฺคิโกติ ปญฺจงฺคิกํ ตุริยํ วิย อฏฺฐงฺคิโก คาโม วิย จ อฏฺฐงฺคมตฺโตเยว หุตฺวา อฏฺฐงฺคิโก, น องฺคโต อญฺโญ มคฺโค นาม อตฺถิฯ เตเนวาห – ‘‘เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธี’’ติฯ ตตฺถ สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺฐิฯ สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ สมฺมา ปริคฺคหณลกฺขณา สมฺมาวาจาฯ สมฺมา สมุฏฺฐาปนลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโตฯ สมฺมา โวทาปนลกฺขโณ สมฺมาอาชีโวฯ สมฺมา ปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโมฯ สมฺมา อุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติฯ สมฺมา สมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิฯ เอเตสุ เอเกกสฺส ตีณิ ตีณิ กิจฺจานิ โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ ตาว อญฺเญหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธิํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปชหติ, นิโรธํ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมนวเสน อสมฺโมหโตฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ตเถว มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ ปชหนฺติ, นิโรธญฺจ อารมฺมณํ กโรนฺติ, วิเสสโต ปเนตฺถ สมฺมาสงฺกปฺโป สหชาตธมฺเม อภินิโรเปติฯ สมฺมาวาจา สมฺมา ปริคฺคณฺหติฯ สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมา สมุฏฺฐาเปติฯ สมฺมาอาชีโว สมฺมา โวทาเปติฯ สมฺมาวายาโม สมฺมา ปคฺคณฺหติฯ สมฺมาสติ สมฺมา อุปฏฺฐาเปติฯ สมฺมาสมาธิ สมฺมา ปทหติฯ

อปิ เจสา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหติ, มคฺคกฺขเณ เอกกฺขณา เอการมฺมณาฯ กิจฺจโต ปน ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหนฺติฯ มคฺคกฺขเณ เอกกฺขณา เอการมฺมณาฯ เตสุ สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป’’ติอาทีนิ ตีณิ นามานิ ลภติฯ สมฺมา วาจาทโย ติสฺโส วิรติโยปิ โหนฺติ, เจตนาทโยปิ โหนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน วิรติเยวฯ สมฺมาวายาโม สมฺมาสตีติ อิทมฺปิ ทฺวยํ กิจฺจโต สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ สมฺมาสมาธิ ปน ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยวฯ