โอฏฺฐทฺธลิจฺฉวีวตฺถุวณฺณนา

[361] โอฏฺฐทฺโธติ อทฺโธฏฺฐตาย เอวํลทฺธนาโมฯ มหติยา ลิจฺฉวีปริสายาติ ปุเรภตฺตํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ภควโต สนฺติเก อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐหิตฺวา คนฺธมาลาทีนิ คาหาเปตฺวา อุคฺโฆสนาย มหติํ ลิจฺฉวิราชปริสํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ตาย นีลปีตาทิวณฺณวตฺถาภรณวิเลปนปฏิมณฺฑิตาย ตาวติํสปริสสปฺปฏิภาคาย มหติยา ลิจฺฉวิปริสาย สทฺธิํ อุปสงฺกมิฯ อกาโล โข มหาลีติ ตสฺส โอฏฺฐทฺธสฺส มหาลีติ มูลนามํ, เตน มูลนามมตฺเตน นํ เถโร มหาลีติ อาลปติฯ เอกมนฺตํ นิสีทีติ ปติรูปาสุ รุกฺขจฺฉายาสุ ตาย ลิจฺฉวิปริสาย สทฺธิํ รตนตฺตยสฺส วณฺณํ กถยนฺโต นิสีทิฯ

[362] สีโห สมณุทฺเทโสติ อายสฺมโต นาคิตสฺส ภาคิเนยฺโย สตฺตวสฺสกาเล ปพฺพชิตฺวา สาสเน ยุตฺตปยุตฺโต ‘‘สีโห’’ติ เอวํนามโก สามเณโร, โส กิร ตํ มหาปริสํ ทิสฺวา – ‘‘อยํ ปริสา มหตี, สกลํ วิหารํ ปูเรตฺวา นิสินฺนา, อทฺธา ภควา อชฺช อิมิสฺสา ปริสาย มหนฺเตน อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสสฺสติ, ยํนูนาหํ อุปชฺฌายสฺสาจิกฺขิตฺวา ภควโต มหาปริสาย สนฺนิปติตภาวํ อาโรจาเปยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา เยนายสฺมา นาคิโต เตนุปสงฺกมิฯ ภนฺเต กสฺสปาติ เถรํ โคตฺเตน อาลปติฯ เอสา ชนตาติ เอโส ชนสมูโหฯ

ตฺวญฺเญว ภควโต อาโรเจหีติ สีโห กิร ภควโต วิสฺสาสิโก, อยญฺหิ เถโร ถูลสรีโร, เตนสฺส สรีรครุตาย อุฏฺฐานนิสชฺชาทีสุ อาลสิยภาโว อีสกํ อปฺปหีโน วิย โหติฯ อถายํ สามเณโร ภควโต กาเลน กาลํ วตฺตํ กโรติฯ เตน นํ เถโร ‘‘ตฺวมฺปิ ทสพลสฺส วิสฺสาสิโก’’ติ วตฺวา คจฺฉ ตฺวญฺเญวาโรเจหีติ อาหฯ วิหารปจฺฉายายนฺติ วิหารฉายายํ, กูฏาคารมหาเคหจฺฉายาย ผริโตกาเสติ อตฺโถฯ สา กิร กูฏาคารสาลา ทกฺขิณุตฺตรโต ทีฆา ปาจีนมุขา, เตนสฺสา ปุรโต มหตี ฉายา ปตฺถฏา โหติ, สีโห ตตฺถ ภควโต อาสนํ ปญฺญเปสิฯ

[363] อถ โข ภควา ทฺวารนฺตเรหิ เจว วาตปานนฺตเรหิ จ นิกฺขมิตฺวา วิธาวนฺตาหิ วิปฺผรนฺตีหิ ฉพฺพณฺณาหิ พุทฺธรสฺมีหิ สํสูจิตนิกฺขมโน วลาหกนฺตรโต ปุณฺณจนฺโท วิย กูฏาคารสาลโต นิกฺขมิตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา วิหารา นิกฺขมฺม วิหารปจฺฉายาย ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีที’’ติฯ

[364-365] ปุริมานิ , ภนฺเต, ทิวสานิ ปุริมตรานีติ เอตฺถ หิยฺโย ทิวสํ ปุริมํ นาม, ตโต ปรํ ปุริมตรํฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน สพฺพานิ ปุริมานิ เจว ปุริมตรานิ จ โหนฺติฯ ยทคฺเคติ มูลทิวสโต ปฏฺฐาย ยํ ทิวสํ อคฺคํ ปรโกฏิํ กตฺวา วิหรามีติ อตฺโถ, ยาว วิหาสินฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ ตสฺส ปริมาณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นจิรํ ตีณิ วสฺสานี’’ติ อาหฯ อถ วา ยทคฺเคติ ยํ ทิวสํ อคฺคํ กตฺวา นจิรํ ตีณิ วสฺสานิ วิหรามีติปิ อตฺโถ ฯ ยํ ทิวสํ อาทิํ กตฺวา นจิรํ วิหาสิํ ตีณิเยว วสฺสานีติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ กิร ภควโต ปตฺตจีวรํ คณฺหนฺโต ตีณิ สํวจฺฉรานิ ภควนฺตํ อุปฏฺฐาสิ, ตํ สนฺธาย เอวํ วทติฯ ปิยรูปานีติ ปิยชาติกานิ สาตชาติกานิฯ กามูปสํหิตานีติ กามสฺสาทยุตฺตานิฯ รชนียานีติ ราคชนกานิฯ โน จ โข ทิพฺพานิ สทฺทานีติ กสฺมา สุนกฺขตฺโต ตานิ น สุณาติ? โส กิร ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ ยาจิ, ตสฺส ภควา อาจิกฺขิ, โส ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปนฺโน ทิพฺพจกฺขุํ อุปฺปาเทตฺวา เทวตานํ รูปานิ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺมิํ สรีรสณฺฐาเน สทฺเทน มธุเรน ภวิตพฺพํ, กถํ นุ โข นํ สุเณยฺย’’นฺติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ทิพฺพโสตปริกมฺมํ ปุจฺฉิฯ อยญฺจ อตีเต เอกํ สีลวนฺตํ ภิกฺขุํ กณฺณสกฺขลิยํ ปหริตฺวา พธิรมกาสิฯ ตสฺมา ปริกมฺมํ กโรนฺโตปิ อภพฺโพ ทิพฺพโสตาธิคมายฯ เตนสฺส น ภควา ปริกมฺมํ กเถสิฯ โส เอตฺตาวตา ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อทฺธา สมณสฺส โคตมสฺส เอวํ โหติ – ‘อหมฺปิ ขตฺติโย อยมฺปิ ขตฺติโย, สจสฺส ญาณํ วฑฺฒิสฺสติ, อยมฺปิ สพฺพญฺญู ภวิสฺสตี’ติ อุสูยาย มยฺหํ น กเถสี’’ติฯ โส อนุกฺกเมน คิหิภาวํ ปตฺวา ตมตฺถํ มหาลิลิจฺฉวิโน กเถนฺโต เอวมาหฯ

[366-371] เอกํสภาวิโตติ เอกํสาย เอกโกฏฺฐาสาย ภาวิโต, ทิพฺพานํ วา รูปานํ ทสฺสนตฺถาย ทิพฺพานํ วา สทฺทานํ สวนตฺถาย ภาวิโตติ อตฺโถฯ ติริยนฺติ อนุทิสายฯ อุภยํสภาวิโตติ อุภยํสาย อุภยโกฏฺฐาสาย ภาวิโตติ อตฺโถฯ อยํ โข มหาลิ เหตูติ อยํ ทิพฺพานํเยว รูปานํ ทสฺสนาย เอกํสภาวิโต สมาธิ เหตุฯ

อิมมตฺถํ สุตฺวา โส ลิจฺฉวี จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ทิพฺพโสเตน สทฺทสุณนํ อิมสฺมิํ สาสเน อุตฺตมตฺถภูตํ มญฺเญ อิมสฺส นูน อตฺถาย เอเต ภิกฺขู ปญฺญาสมฺปิ สฏฺฐิปิ วสฺสานิ อปณฺณกํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ยํนูนาหํ ทสพลํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติฯ

[372] ตโต ตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘เอตาสํ นูน, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ สมาธิภาวนานนฺติ เอตฺถ สมาธิเยว สมาธิภาวนา, อุภยํสภาวิตานํ สมาธีนนฺติ อตฺโถฯ อถ ยสฺมา สาสนโต พาหิรา เอตา สมาธิภาวนา, น อชฺฌตฺติกาฯ ตสฺมา ตา ปฏิกฺขิปิตฺวา ยทตฺถํ ภิกฺขู พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘น โข มหาลี’’ติอาทิมาหฯ

จตุอริยผลวณฺณนา

[373] ติณฺณํ สํโยชนานนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนํ ติณฺณํ พนฺธนานํฯ ตานิ หิ วฏฺฏทุกฺขมเย รเถ สตฺเต สํโยเชนฺติ, ตสฺมา สํโยชนานีติ วุจฺจนฺติฯ โสตาปนฺโน โหตีติ มคฺคโสตํ อาปนฺโน โหติฯ อวินิปาตธมฺโมติ จตูสุ อปาเยสุ อปตนธมฺโมฯ นิยโตติ ธมฺมนิยาเมน นิยโตฯ สมฺโพธิปรายโณติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ ปรํ อยนํ อสฺส, อเนน วา ปตฺตพฺพาติ สมฺโพธิปรายโณฯ

ตนุตฺตาติ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปตฺติยา จ ตนุภาวาฯ โอรมฺภาคิยานนฺติ เหฏฺฐาภาคิยานํ, เย หิ พทฺโธ อุปริ สุทฺธาวาสภูมิยํ นิพฺพตฺติตุํ น สกฺโกติฯ โอปปาติโกติ เสสโยนิปฏิกฺเขปวจนเมตํฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตสฺมิํ อุปริภเวเยว ปรินิพฺพานธมฺโมฯ อนาวตฺติธมฺโมติ ตโต พฺรหฺมโลกา ปุน ปฏิสนฺธิวเสน อนาวตฺตนธมฺโมฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ จิตฺตวิสุทฺธิํ, สพฺพกิเลสพนฺธนวิมุตฺตสฺส อรหตฺตผลจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ เอตฺถาปิ สพฺพกิเลสพนฺธนวิมุตฺตา อรหตฺตผลปญฺญาว ปญฺญาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ สยนฺติ สามํฯ อภิญฺญาติ อภิชานิตฺวาฯ สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ อถ วา อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อภิญฺญาย อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน สจฺฉิกริตฺวาติปิ อตฺโถฯ อุปสมฺปชฺชาติ ปตฺวา ปฏิลภิตฺวาฯ