1. พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนา

ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา

อิมิสฺสา ปฐมมหาสงฺคีติยา วตฺตมานาย วินยสงฺคหาวสาเน สุตฺตนฺตปิฏเก อาทินิกายสฺส อาทิสุตฺตํ พฺรหฺมชาลํ ปุจฺฉนฺเตน อายสฺมตา มหากสฺสเปน – ‘‘พฺรหฺมชาลํ, อาวุโส อานนฺท, กตฺถ ภาสิต’’นฺติ, เอวมาทิวุตฺตวจนปริโยสาเน ยตฺถ จ ภาสิตํ, ยญฺจารพฺภ ภาสิตํ, ตํ สพฺพํ ปกาเสนฺโต อายสฺมา อานนฺโท เอวํ เม สุตนฺติอาทิมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พฺรหฺมชาลสฺสาปิ เอวํ เม สุตนฺติอาทิกํ อายสฺมตา อานนฺเทน ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานมาที’’ติฯ

[1] ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปทํฯ เมติอาทีนิ นามปทานิฯ ปฏิปนฺโน โหตีติ เอตฺถ ปฏีติ อุปสคฺคปทํ, โหตีติ อาขฺยาตปทนฺติฯ อิมินา ตาว นเยน ปทวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

อตฺถโต ปน เอวํ-สทฺโท ตาว อุปมูปเทสสมฺปหํสนครหณวจนสมฺปฏิคฺคหาการนิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถาเหส – ‘‘เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ’’นฺติ (ธ. ป. 53) เอวมาทีสุ อุปมายํ อาคโตฯ ‘‘เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 4.122) อุปเทเสฯ ‘‘เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.66) สมฺปหํสเนฯ ‘‘เอวเมวํ ปนายํ วสลี ยสฺมิํ วา ตสฺมิํ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณกสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.187) ครหเณฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.1) วจนสมฺปฏิคฺคเหฯ ‘‘เอวํ พฺยา โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.398) อากาเรฯ ‘‘เอหิ ตฺวํ, มาณวก, เยน สมโณ อานนฺโท เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉฯ ‘‘สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี’’ติฯ

‘‘เอวญฺจ วเทหิ, สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ, เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.445) นิทสฺสเนฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, กาลามา, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วาติ? อกุสลา, ภนฺเตฯ สาวชฺชา วา อนวชฺชา วาติ? สาวชฺชา, ภนฺเตฯ วิญฺญุครหิตา วา วิญฺญุปฺปสตฺถา วาติ? วิญฺญุครหิตา, ภนฺเตฯ สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ โน วา, กถํ โว เอตฺถ โหตีติ? สมตฺตา, ภนฺเต, สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.66) อวธารเณฯ สฺวายมิธ อาการนิทสฺสนาวธารเณสุ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํ-สทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ, นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ, อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ, วิวิธปาฏิหาริยํ, ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ, สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ ‘เอวํ เม สุตํ’ มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติฯ

นิทสฺสนตฺเถน – ‘‘นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกต’’นฺติ อตฺตานํ ปริโมเจนฺโต – ‘เอวํ เม สุตํ’, ‘มยาปิ เอวํ สุต’นฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลํ สุตฺตํ นิทสฺเสติฯ

อวธารณตฺเถน – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ ยทิทํ อานนฺโท, คติมนฺตานํ, สติมนฺตานํ, ธิติมนฺตานํ, อุปฏฺฐากานํ ยทิทํ อานนฺโท’’ติ (อ. นิ. 1.223)ฯ เอวํ ภควตา – ‘‘อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล, ธมฺมกุสโล, พฺยญฺชนกุสโล, นิรุตฺติกุสโล, ปุพฺพาปรกุสโล’’ติ (อ. นิ. 5.169)ฯ เอวํ ธมฺมเสนาปตินา จ ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกามตํ ชเนติ – ‘เอวํ เม สุตํ’, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว น อญฺญถา ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ

เม-สทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิสฺส – ‘‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺย’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. 81) มยาติ อตฺโถฯ ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.88) มยฺหนฺติ อตฺโถฯ

‘‘ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว , ภวถา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.29) มมาติ อตฺโถฯ อิธ ปน มยา สุตนฺติ จ, มม สุตนฺติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติฯ

สุตนฺติ อยํ สุต-สทฺโท สอุปสคฺโค จ อนุปสคฺโค จ – คมนวิสฺสุตกิลินฺน-อุปจิตานุโยค-โสตวิญฺเญยฺย-โสตทฺวารานุสาร-วิญฺญาตาทิอเนกตฺถปฺปเภโท, ตถา หิสฺส ‘‘เสนาย ปสุโต’’ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต’’ติอาทีสุ (อุทา. 11) วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺสา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 657) กิลินฺนากิลินฺนสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. 7.12) อุปจิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘เย ฌานปสุตา ธีรา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 181) ฌานานุยุตฺตาติ อตฺโถฯ ‘ทิฏฺฐํ สุตํ มุต’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.241) โสตวิญฺเญยฺยนฺติ อตฺโถฯ ‘‘สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.339) โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ อตฺโถฯ อิธ ปนสฺส โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺติ วา อุปธารณนฺติ วาติ อตฺโถฯ ‘เม’ สทฺทสฺส หิ ‘มยา’ติ อตฺเถ สติ ‘เอวํ มยา สุตํ’ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺติ ยุชฺชติฯ ‘มมา’ติ อตฺเถ สติ เอวํ มม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณนฺติ ยุชฺชติฯ

เอวเมเตสุ ตีสุ ปเทสุ เอวนฺติ โสตวิญฺญาณาทิวิญฺญาณกิจฺจนิทสฺสนํฯ เมติ วุตฺตวิญฺญาณสมงฺคิปุคฺคลนิทสฺสนํฯ สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํฯ ตถา เอวนฺติ ตสฺสา โสตทฺวารานุสาเรน ปวตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาวปฺปกาสนํฯ เมติ อตฺตปฺปกาสนํฯ สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสนํฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขโป – ‘‘นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา มยา น อญฺญํ กตํ, อิทํ ปน กตํ, อยํ ธมฺโม สุโต’’ติฯ

ตถา เอวนฺติ นิทฺทิสิตพฺพธมฺมปฺปกาสนํฯ เมติ ปุคฺคลปฺปกาสนํฯ สุตนฺติ ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิสฺสามิ, ตํ มยา เอวํ สุต’’นฺติฯ

ตถา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานาการปฺปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโสฯ เอวนฺติ หิ อยมาการปญฺญตฺติฯ เมติ กตฺตุนิทฺเทโสฯ สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโสฯ

เอตฺตาวตา นานาการปฺปวตฺเตน จิตฺตสนฺตาเนน ตํ สมงฺคิโน กตฺตุ วิสยคฺคหณสนฺนิฏฺฐานํ กตํ โหติฯ

อถวา เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโสฯ สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโสฯ เมติ อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโสฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป, ‘‘มยา สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน วิญฺญาณวเสน ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน สุต’’นฺติฯ

ตตฺถ เอวนฺติ จ เมติ จ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ กิญฺเหตฺถ ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ยํ เอวนฺติ วา เมติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ? สุตนฺติ วิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ยญฺหิ ตํ เอตฺถ โสเตน อุปลทฺธํ, ตํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานนฺติฯ ตถา ‘เอว’นฺติ จ, เมติ จ, ตํ ตํ อุปาทาย วตฺตพฺพโต อุปาทาปญฺญตฺติฯ ‘สุต’นฺติ ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต อุปนิธาปญฺญตฺติฯ เอตฺถ จ เอวนฺติ วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปติฯ น หิ สมฺมูฬฺโห นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ โหติฯ ‘สุต’นฺติ วจเนน สุตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปติฯ ยสฺส หิ สุตํ สมฺมุฏฺฐํ โหติ, น โส กาลนฺตเรน มยา สุตนฺติ ปฏิชานาติฯ อิจฺจสฺส อสมฺโมเหน ปญฺญาสิทฺธิ, อสมฺโมเสน ปน สติสิทฺธิฯ ตตฺถ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา พฺยญฺชนาวธารณสมตฺถตา, สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อตฺถปฏิเวธสมตฺถตาฯ ตทุภยสมตฺถตาโยเคน อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส ธมฺมโกสสฺส อนุปาลนสมตฺถโต ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตสิทฺธิฯ

อปโร นโย, เอวนฺติ วจเนน โยนิโส มนสิการํ ทีเปติฯ อโยนิโส มนสิกโรโต หิ นานปฺปการปฏิเวธาภาวโตฯ สุตนฺติ วจเนน อวิกฺเขปํ ทีเปติ, วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส สวนาภาวโตฯ ตถา หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา วุจฺจมาโนปิ ‘‘น มยา สุตํ, ปุน ภณถา’’ติ ภณติฯ โยนิโส มนสิกาเรน เจตฺถ อตฺตสมฺมาปณิธิํ ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตํ สาเธติ, สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพ อกตปุญฺญสฺส วา ตทภาวโตฯ อวิกฺเขเปน สทฺธมฺมสฺสวนํ สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ สาเธติฯ น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต โสตุํ สกฺโกติ, น จ สปฺปุริเส อนุปสฺสยมานสฺส สวนํ อตฺถีติฯ

อปโร นโย, ยสฺมา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานาการปฺปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโสติ วุตฺตํ, โส จ เอวํ ภทฺทโก อากาโร น สมฺมาอปฺปณิหิตตฺตโน ปุพฺเพ อกตปุญฺญสฺส วา โหติ, ตสฺมา เอวนฺติ อิมินา ภทฺทเกนากาเรน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติฯ สุตนฺติ สวนโยเคน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติํฯ น หิ อปฺปติรูปเทเส วสโต สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส วา สวนํ อตฺถิฯ อิจฺจสฺส ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา อาสยสุทฺธิสิทฺธา โหติ, ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา ปโยคสุทฺธิ, ตาย จ อาสยสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิ, ปโยคสุทฺธิยา อาคมพฺยตฺติสิทฺธิฯ อิติ ปโยคาสยสุทฺธสฺส อาคมาธิคมสมฺปนฺนสฺส วจนํ อรุณุคฺคํ วิย สูริยสฺส อุทยโต โยนิโส มนสิกาโร วิย จ กุสลกมฺมสฺส อรหติ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุนฺติ ฐาเน นิทานํ ฐเปนฺโต – ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิมาหฯ

อปโร นโย, ‘เอว’นฺติ อิมินา นานปฺปการปฏิเวธทีปเกน วจเนน อตฺตโน อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวํ ทีเปติฯ ‘สุต’นฺติ อิมินา โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวํฯ ‘เอว’นฺติ จ อิทํ โยนิโส มนสิการทีปกํ วจนํ ภาสมาโน – ‘‘เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา, ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา’’ติ ทีเปติฯ ‘สุต’นฺติ อิทํ สวนโยคทีปกํ วจนํ ภาสมาโน – ‘‘พหู มยา ธมฺมา สุตา ธาตา วจสา ปริจิตา’’ติ ทีเปติฯ ตทุภเยนาปิ อตฺถพฺยญฺชนปาริปูริํ ทีเปนฺโต สวเน อาทรํ ชเนติฯ อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณญฺหิ ธมฺมํ อาทเรน อสฺสุณนฺโต มหตา หิตา ปริพาหิโร โหตีติ, ตสฺมา อาทรํ ชเนตฺวา สกฺกจฺจํ อยํ ธมฺโม โสตพฺโพติฯ

‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อายสฺมา อานนฺโท ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมํ อตฺตโน อทหนฺโต อสปฺปุริสภูมิํ อติกฺกมติฯ สาวกตฺตํ ปฏิชานนฺโต สปฺปุริสภูมิํ โอกฺกมติฯ ตถา อสทฺธมฺมา จิตฺตํ วุฏฺฐาเปติ, สทฺธมฺเม จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปติฯ ‘‘เกวลํ สุตเมเวตํ มยา, ตสฺเสว ภควโต วจน’’นฺติ ทีเปนฺโต อตฺตานํ ปริโมเจติ, สตฺถารํ อปทิสติ, ชินวจนํ อปฺเปติ, ธมฺมเนตฺติํ ปติฏฺฐาเปติฯ

อปิจ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมวจนํ วิวรนฺโต – ‘‘สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส ทสพลธรสฺส อาสภฏฺฐานฏฺฐายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ, น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา พฺยญฺชเน วา กงฺขา วา วิมติ วา กาตพฺพา’’ติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสานํ อิมสฺมิํ ธมฺเม อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘วินาสยติ อสฺสทฺธํ, สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน;

เอวํ เม สุตมิจฺเจวํ, วทํ โคตมสาวโก’’ติฯ

เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโสฯ สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโสฯ เอกํ สมยนฺติ อนิยมิตปริทีปนํฯ ตตฺถ สมยสทฺโท –

‘‘สมวาเย ขเณ กาเล, สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ;

ปฏิลาเภ ปหาเน จ, ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ’’ฯ

ตถา หิสฺส – ‘‘อปฺเปวนาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายา’’ติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 1.447) สมวาโย อตฺโถฯ ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว, ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.29) ขโณฯ ‘‘อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 358) กาโลฯ ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมิ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.332) สมูโหฯ ‘‘สมโยปิ โข เต, ภทฺทาลิ, อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสิ, ภควา โข สาวตฺถิยํ วิหรติ, ภควาปิ มํ ชานิสฺสติ, ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ สตฺถุสาสเน สิกฺขาย อปริปูรการี’ติฯ อยมฺปิ โข, เต ภทฺทาลิ, สมโย อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.135) เหตุฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อุคฺคหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฏิวสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.260) ทิฏฺฐิฯ

‘‘ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ, โย จตฺโถ สมฺปรายิโก;

อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.128) –

อาทีสุ ปฏิลาโภฯ ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.9) ปหานํฯ ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ’’ติอาทีสุ (ปฏิ. 108) ปฏิเวโธฯ อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถฯ เตน สํวจฺฉรอุตุมาสฑฺฒมาสรตฺติทิวปุพฺพณฺหมชฺฌนฺหิกสายนฺหปฐมมชฺฌิ-มปจฺฉิมยามมุหุตฺตาทีสุ กาลปฺปเภทภูเตสุ สมเยสุ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ สมเยสุ ยํ ยํ สุตฺตํ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค วา ทิวสภาเค วา วุตฺตํ, สพฺพํ ตํ เถรสฺส สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตํ ปญฺญายฯ ยสฺมา ปน – ‘‘เอวํ เม สุตํ’’ อสุกสํวจฺฉเร อสุกอุตุมฺหิ อสุกมาเส อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค วาติ เอวํ วุตฺเต น สกฺกา สุเขน ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุ จ วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อาหฯ เย วา อิเม คพฺโภกฺกนฺติสมโย, ชาติสมโย, สํเวคสมโย, อภินิกฺขมนสมโย, ทุกฺกรการิกสมโย, มารวิชยสมโย, อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย, เทสนาสมโย, ปรินิพฺพานสมโยติ, เอวมาทโย ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย ปกาสา อเนกกาลปฺปเภทา เอว สมยาฯ เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติฯ โย จายํ ญาณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย, อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติสมเยสุ ปรหิตปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ ธมฺมิกถาสมโย เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย, เตสุปิ สมเยสุ อญฺญตรํ สมยํ สนฺธาย ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อาหฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ยถา อภิธมฺเม ‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจร’’นฺติ (ธ. ส. 1) จ, อิโต อญฺเญสุ จ สุตฺตปเทสุ – ‘‘ยสฺมิํ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ จ ภุมฺมวจนนิทฺเทโส กโต, วินเย จ – ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา’’ติ กรณวจเนน, ตถา อกตฺวา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติ? ตตฺถ ตถา อิธ จ อญฺญถา อตฺถสมฺภวโตฯ

ตตฺถ หิ อภิธมฺเม อิโต อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ จ อธิกรณตฺโถ ภาเวน ภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวติฯ อธิกรณญฺหิ กาลตฺโถ, สมูหตฺโถ จ สมโย, ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส จ สมยสฺส ภาเวน เตสํ ภาโว ลกฺขียติ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ ภุมฺมวจนนิทฺเทโส กโตฯ

วินเย จ เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติฯ โย หิ โส สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมโย สาริปุตฺตาทีหิปิ ทุพฺพิญฺเญยฺโย, เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตน จ สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ กรณวจเนน นิทฺเทโส กโตฯ

อิธ ปน อญฺญสฺมิญฺจ เอวํ ชาติเก อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติฯ ยญฺหิ สมยํ ภควา อิมํ อญฺญํ วา สุตฺตนฺตํ เทเสสิ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติฯ

เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ตํ ตํ อตฺถมเปกฺขิตฺวา, ภุมฺเมน กรเณน จ;

อญฺญตฺร สมโย วุตฺโต, อุปโยเคน โส อิธา’’ติฯ

โปราณา ปน วณฺณยนฺติ – ‘‘ตสฺมิํ สมเย’’ติ วา, ‘‘เตน สมเยนา’’ติ วา, ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วา, อภิลาปมตฺตเภโท เอส, สพฺพตฺถ ภุมฺมเมวตฺโถติฯ ตสฺมา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺเตปิ ‘‘เอกสฺมิํ สมเย’’ติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ภควาติ ครุฯ ครุญฺหิ โลเก ภควาติ วทนฺติฯ อยญฺจ สพฺพคุณวิสิฏฺฐตาย สพฺพสตฺตานํ ครุ, ตสฺมา ภควาติ เวทิตพฺโพฯ โปราเณหิปิ วุตฺตํ –

‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ, ภควาติ วจนมุตฺตมํ;

ครุ คารวยุตฺโต โส, ภควา เตน วุจฺจตี’’ติฯ

อปิ จ –

‘‘ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต, ภเคหิ จ วิภตฺตวา;

ภตฺตวา วนฺตคมโน, ภเวสุ ภควา ตโต’’ติฯ

อิมิสฺสา คาถาย วเสนสฺส ปทสฺส วิตฺถารอตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โส จ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺโตเยวฯ

เอตฺตาวตา เจตฺถ เอวํ เม สุตนฺติ วจเนน ยถาสุตํ ธมฺมํ ทสฺเสนฺโต ภควโต ธมฺมกายํ ปจฺจกฺขํ กโรติฯ เตน ‘‘นยิทํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ ปาวจนํ, อยํ โว สตฺถา’’ติ สตฺถุ อทสฺสเนน อุกฺกณฺฐิตํ ชนํ สมสฺสาเสติฯ

เอกํ สมยํ ภควาติ วจเนน ตสฺมิํ สมเย ภควโต อวิชฺชมานภาวํ ทสฺเสนฺโต รูปกายปรินิพฺพานํ สาเธติฯ เตน ‘‘เอวํวิธสฺส นาม อริยธมฺมสฺส เทสโก ทสพลธโร วชิรสงฺฆาต สมานกาโย โสปิ ภควา ปรินิพฺพุโต, เกน อญฺเญน ชีวิเต อาสา ชเนตพฺพา’’ติ ชีวิตมทมตฺตํ ชนํ สํเวเชติ, สทฺธมฺเม จสฺส อุสฺสาหํ ชเนติฯ

เอวนฺติ จ ภณนฺโต เทสนาสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติฯ เม สุตนฺติ สาวกสมฺปตฺติํฯ เอกํ สมยนฺติ กาลสมฺปตฺติํฯ ภควาติ เทสกสมฺปตฺติํฯ

อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ อนฺตรา-สทฺโท การณขณจิตฺตเวมชฺฌวิวราทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย อญฺญตฺร ตถาคตา’’ติ (อ. นิ. 6.44) จ, ‘‘ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตร’’นฺติ (สํ. นิ. 1.228) จ อาทีสุ หิ การเณ อนฺตรา-สทฺโทฯ ‘‘อทฺทส มํ, ภนฺเต, อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) ขเณฯ ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. 20) จิตฺเตฯ ‘‘อนฺตรา โวสานมาปาที’’ติอาทีสุ (จูฬว. 350) เวมชฺเฌฯ ‘‘อปิ จายํ, ภิกฺขเว, ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 231) วิวเรฯ สฺวายมิธ วิวเร วตฺตติ, ตสฺมา ราชคหสฺส จ นาฬนฺทาย จ วิวเรติ เอวเมตฺถตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อนฺตรา-สทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํฯ อีทิเสสุ จ ฐาเนสุ อกฺขรจินฺตกา ‘‘อนฺตรา คามญฺจ นทิญฺจ ยาตี’’ติ เอวํ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติ, โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติ, อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติฯ อิธ ปน โยเชตฺวาเยว วุตฺโตติฯ

อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหตีติ อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน โหติ, ‘‘ทีฆมคฺค’’นฺติ อตฺโถฯ อทฺธานคมนสมยสฺส หิ วิภงฺเค ‘‘อฑฺฒโยชนํ คจฺฉิสฺสามีติ ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต (ปาจิ. 218) อฑฺฒโยชนมฺปิ อทฺธานมคฺโค โหติฯ ราชคหโต ปน นาฬนฺทา โยชนเมวฯ

มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ ‘มหตา’ติ คุณมหตฺเตนปิ มหตา, สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตาฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺโฆ คุเณหิปิ มหา อโหสิ, อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคตตฺตาฯ สงฺขฺยายปิ มหา, ปญฺจสตสงฺขฺยตฺตาฯ ภิกฺขูนํ สงฺโฆ ‘ภิกฺขุสงฺโฆ’, เตน ภิกฺขุสงฺเฆนฯ ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาตสงฺขาเตน สมณคเณนาติ อตฺโถฯ สทฺธินฺติ เอกโตฯ

ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหีติ ปญฺจมตฺตา เอเตสนฺติ ปญฺจมตฺตานิฯ มตฺตาติ ปมาณํ วุจฺจติ, ตสฺมา ยถา ‘‘โภชเน มตฺตญฺญู’’ติ วุตฺเต ‘‘โภชเน มตฺตํ ชานาติ, ปมาณํ ชานาตี’’ติ อตฺโถ โหติ, เอวมิธาปิ – ‘‘เตสํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจมตฺตา ปญฺจปมาณ’’นฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ภิกฺขูนํ สตานิ ภิกฺขุสตานิ, เตหิ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิฯ

สุปฺปิโยปิ โข ปริพฺพาชโกติ สุปฺปิโยติ ตสฺส นามํฯ ปิ-กาโร มคฺคปฺปฏิปนฺนสภาคตาย ปุคฺคลสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ โข-กาโร ปทสนฺธิกโร, พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาวเสน วุตฺโตฯ ปริพฺพาชโกติ สญฺชยสฺส อนฺเตวาสี ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยทา ภควา ตํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน, ตทา สุปฺปิโยปิ ปริพฺพาชโก ปฏิปนฺโน อโหสี’’ติฯ อตีตกาลตฺโถ เหตฺถ โหติ-สทฺโทฯ

สทฺธิํ อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวนาติ – เอตฺถ อนฺเต วสตีติ อนฺเตวาสีฯ สมีปจาโร สนฺติกาวจโร สิสฺโสติ อตฺโถฯ พฺรหฺมทตฺโตติ ตสฺส นามํฯ มาณโวติ สตฺโตปิ โจโรปิ ตรุโณปิ วุจฺจติฯ

‘‘โจทิตา เทวทูเตหิ, เย ปมชฺชนฺติ มาณวา;

เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ, หีนกายูปคา นรา’’ติฯ (ม. นิ. 3.271) –

อาทีสุ หิ สตฺโต มาณโวติ วุตฺโตฯ ‘‘มาณเวหิปิ สมาคจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิปิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) โจโรฯ ‘‘อมฺพฏฺโฐ มาณโว, องฺคโก มาณโว’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.316) ตรุโณ ‘มาณโว’ติ วุตฺโตฯ อิธาปิ อยเมวตฺโถฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – พฺรหฺมทตฺเตน นาม ตรุณนฺเตวาสินา สทฺธินฺติฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ อทฺธานมคฺเค, เตสุ วา ทฺวีสุ ชเนสุฯ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อเนกปริยาเยนาติ ปริยาย-สทฺโท ตาว วารเทสนาการเณสุ วตฺตติฯ ‘‘กสฺส นุ โข, อานนฺท, อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.398) หิ วาเร ปริยายสทฺโท วตฺตติฯ ‘‘มธุปิณฺฑิกปริยาโยตฺเวว นํ ธาเรหี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.205) เทสนายํฯ ‘‘อิมินาปิ โข, เต ราชญฺญ, ปริยาเยน เอวํ โหตู’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.411) การเณฯ สฺวายมิธาปิ การเณ วตฺตติ, ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ – ‘‘อเนกวิเธน การเณนา’’ติ, ‘‘พหูหิ การเณหี’’ติ วุตฺตํ โหติฯ

พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสตีติ อวณฺณวิรหิตสฺส อปริมาณวณฺณสมนฺนาคตสฺสาปิ พุทฺธสฺส ภควโต – ‘‘ยํ โลเก ชาติวุฑฺเฒสุ กตฺตพฺพํ อภิวาทนาทิสามีจิกมฺมํ ‘สามคฺคิรโส’ติ วุจฺจติ, ตํ สมณสฺส โคตมสฺส นตฺถิ ตสฺมา อรสรูโป สมโณ โคตโม, นิพฺโภโค, อกิริยวาโท, อุจฺเฉทวาโท, เชคุจฺฉี, เวนยิโก, ตปสฺสี, อปคพฺโภฯ นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสฯ ตกฺกปริยาหตํ สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ, วีมํสานุจริตํ, สยํปฏิภานํฯ สมโณ โคตโม น สพฺพญฺญู, น โลกวิทู, น อนุตฺตโร, น อคฺคปุคฺคโล’’ติฯ เอวํ ตํ ตํ อการณเมว การณนฺติ วตฺวา ตถา ตถา อวณฺณํ โทสํ นินฺทํ ภาสติฯ

ยถา จ พุทฺธสฺส, เอวํ ธมฺมสฺสาปิ ตํ ตํ อการณเมว การณโต วตฺวา – ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส ธมฺโม ทุรกฺขาโต, ทุปฺปฏิเวทิโต, อนิยฺยานิโก, อนุปสมสํวตฺตนิโก’’ติ ตถา ตถา อวณฺณํ ภาสติฯ

ยถา จ ธมฺมสฺส, เอวํ สงฺฆสฺสาปิ ยํ วา ตํ วา อการณเมว การณโต วตฺวา – ‘‘มิจฺฉาปฏิปนฺโน สมณสฺส โคตมสฺส สาวกสงฺโฆ, กุฏิลปฏิปนฺโน, ปจฺจนีกปฏิปทํ อนนุโลมปฏิปทํ อธมฺมานุโลมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน’’ติ ตถา ตถา อวณฺณํ ภาสติฯ

อนฺเตวาสี ปนสฺส – ‘‘อมฺหากํ อาจริโย อปรามสิตพฺพํ ปรามสติ, อนกฺกมิตพฺพํ อกฺกมติ, สฺวายํ อคฺคิํ คิลนฺโต วิย, หตฺเถน อสิธารํ ปรามสนฺโต วิย, มุฏฺฐินา สิเนรุํ ปทาเลตุกาโม วิย, กกจทนฺตปนฺติยํ กีฬมาโน วิย, ปภินฺนมทํ จณฺฑหตฺถิํ หตฺเถน คณฺหนฺโต วิย จ วณฺณารหสฺเสว รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ ภาสมาโน อนยพฺยสนํ ปาปุณิสฺสติฯ อาจริเย โข ปน คูถํ วา อคฺคิํ วา กณฺฏกํ วา กณฺหสปฺปํ วา อกฺกมนฺเต, สูลํ วา อภิรูหนฺเต, หลาหลํ วา วิสํ ขาทนฺเต, ขาโรทกํ วา ปกฺขลนฺเต, นรกปปาตํ วา ปปตนฺเต, น อนฺเตวาสินา ตํ สพฺพมนุกาตพฺพํ โหติฯ กมฺมสฺสกา หิ สตฺตา อตฺตโน กมฺมานุรูปเมว คติํ คจฺฉนฺติฯ เนว ปิตา ปุตฺตสฺส กมฺเมน คจฺฉติ, น ปุตฺโต ปิตุ กมฺเมน, น มาตา ปุตฺตสฺส, น ปุตฺโต มาตุยา, น ภาตา ภคินิยา, น ภคินี ภาตุ, น อาจริโย อนฺเตวาสิโน, น อนฺเตวาสี อาจริยสฺส กมฺเมน คจฺฉติฯ มยฺหญฺจ อาจริโย ติณฺณํ รตนานํ อวณฺณํ ภาสติ, มหาสาวชฺโช โข ปนาริยูปวาโทติฯ เอวํ โยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา อาจริยวาทํ มทฺทมาโน สมฺมาการณเมว การณโต อปทิสนฺโต อเนกปริยาเยน ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ ภาสิตุมารทฺโธ, ยถา ตํ ปณฺฑิตชาติโก กุลปุตฺโต’’ฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สุปฺปิยสฺส ปน ปริพฺพาชกสฺส อนฺเตวาสี พฺรหฺมทตฺโต มาณโว อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติฯ

ตตฺถ วณฺณนฺติ วณฺณ-สทฺโท สณฺฐาน-ชาติ-รูปายตน-การณ-ปมาณ-คุณ-ปสํสาทีสุ ทิสฺสติ ฯ ตตฺถ ‘‘มหนฺตํ สปฺปราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.142) สณฺฐานํ วุจฺจติฯ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, หีโน อญฺโญ วณฺโณ’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.402) ชาติฯ ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.303) รูปายตนํฯ

‘‘น หรามิ น ภญฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;

อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธตฺเถโนติ วุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.234) –

อาทีสุ การณํฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ (ปารา. 602) ปมาณํฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน, เต คหปติ, อิเม สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.77) คุโณฯ ‘‘วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 2.135) ปสํสาฯ อิธ คุโณปิ ปสํสาปิฯ อยํ กิร ตํ ตํ ภูตเมว การณํ อปทิสนฺโต อเนกปริยาเยน รตนตฺตยสฺส คุณูปสญฺหิตํ ปสํสํ อภาสิฯ ตตฺถ – ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (ปารา. 1) นเยน, ‘‘เย ภิกฺขเว, พุทฺเธ ปสนฺนา อคฺเค เต ปสนฺนา’’ติอาทินา ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ…เป.… อสโม อสมสโม’’ติอาทินา (อ. นิ. 1.174) จ นเยน พุทฺธสฺส วณฺโณ เวทิตพฺโพฯ ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติ (ที. นิ. 2.159) จ ‘‘อาลยสมุคฺฆาโต วฏฺฏุปจฺเฉโท’’ติ (อิติ. 90, อ. นิ. 4.34) จ, ‘‘เย ภิกฺขเว, อริเย อฏฺฐงฺคิเก มคฺเค ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา’’ติ จ เอวมาทีหิ นเยหิ ธมฺมสฺส วณฺโณ เวทิตพฺโพฯ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติ (ที. นิ. 2.159) จ, ‘‘เย, ภิกฺขเว, สงฺเฆ ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา’’ติ (อ. นิ. 4.34) จ เอวมาทีหิ ปน นเยหิ สงฺฆสฺส วณฺโณ เวทิตพฺโพฯ ปโหนฺเตน ปน ธมฺมกถิเกน ปญฺจนิกาเย นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ โอคาหิตฺวา พุทฺธาทีนํ วณฺโณ ปกาเสตพฺโพฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน พุทฺธาทีนํ คุเณ ปกาเสนฺโต อติตฺเถน ปกฺขนฺโท ธมฺมกถิโกติ น สกฺกา วตฺตุํฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ธมฺมกถิกสฺส ถาโม เวทิตพฺโพฯ พฺรหฺมทตฺโต ปน มาณโว อนุสฺสวาทิมตฺตสมฺพนฺธิเตน อตฺตโน ถาเมน รตนตฺตยสฺส วณฺณํ ภาสติฯ

อิติห เต อุโภ อาจริยนฺเตวาสีติ เอวํ เต ทฺเว อาจริยนฺเตวาสิกาฯ อญฺญมญฺญสฺสาติ อญฺโญ อญฺญสฺสฯ อุชุวิปจฺจนีกวาทาติ อีสกมฺปิ อปริหริตฺวา อุชุเมว วิวิธปจฺจนีกวาทา, อเนกวารํ วิรุทฺธวาทา เอว หุตฺวาติ อตฺโถฯ

อาจริเยน หิ รตนตฺตยสฺส อวณฺเณ ภาสิเต อนฺเตวาสี วณฺณํ ภาสติ, ปุน อิตโร อวณฺณํ, อิตโร วณฺณนฺติ เอวํ อาจริโย สารผลเก วิสรุกฺขอาณิํ อาโกฏยมาโน วิย ปุนปฺปุนํ รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ ภาสติฯ อนฺเตวาสี ปน สุวณฺณรชตมณิมยาย อาณิยา ตํ อาณิํ ปฏิพาหยมาโน วิย ปุนปฺปุนํ รตนตฺตยสฺส วณฺณํ ภาสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุชุวิปจฺจนีกวาทา’’ติฯ

ภควนฺตํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธา โหนฺติ ภิกฺขุสงฺฆญฺจาติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ ปจฺฉโต ปจฺฉโต ทสฺสนํ อวิชหนฺตา อิริยาปถานุพนฺธเนน อนุพนฺธา โหนฺติ, สีสานุโลกิโน หุตฺวา อนุคตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

กสฺมา ปน ภควา ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน? กสฺมา จ สุปฺปิโย อนุพนฺโธ? กสฺมา จ โส รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ ภาสตีติ? ภควา ตาว ตสฺมิํ กาเล ราชคหปริวตฺตเกสุ อฏฺฐารสสุ มหาวิหาเรสุ อญฺญตรสฺมิํ วสิตฺวา ปาโตว สรีรปฺปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขาจารเวลายํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคเห ปิณฺฑาย จรติฯ โส ตํ ทิวสํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สุลภปิณฺฑปาตํ กตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา – ‘‘นาฬนฺทํ คมิสฺสามี’’ติ, ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโนฯ สุปฺปิโยปิ โข ตสฺมิํ กาเล ราชคหปริวตฺตเก อญฺญตรสฺมิํ ปริพฺพาชการาเม วสิตฺวา ปริพฺพาชกปริวุโต ราชคเห ภิกฺขาย จรติฯ โสปิ ตํ ทิวสํ ปริพฺพาชกปริสาย สุลภภิกฺขํ กตฺวา ภุตฺตปาตราโส ปริพฺพาชเก ปริพฺพาชกปริกฺขารํ คาหาเปตฺวา – นาฬนฺทํ คมิสฺสามิจฺเจว ภควโต ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺนภาวํ อชานนฺโตว อนุพนฺโธฯ สเจ ปน ชาเนยฺย นานุพนฺเธยฺยฯ โส อชานิตฺวาว คจฺฉนฺโต คีวํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลกยมาโน ภควนฺตํ อทฺทส พุทฺธสิริยา โสภมานํ รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺตมิว ชงฺคมกนกคิริสิขรํฯ

ตสฺมิํ กิร สมเย ทสพลสฺส สรีรโต นิกฺขมิตฺวา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาเณ ปเทเส อาธาวนฺติ วิธาวนฺติ รตนาเวฬรตนทามรตนจุณฺณวิปฺปกิณฺณํ วิย, ปสาริตรตนจิตฺตกญฺจนปฏมิว, รตฺตสุวณฺณรสนิสิญฺจมานมิว, อุกฺกาสตนิปาตสมากุลมิว, นิรนฺตรวิปฺปกิณฺณกณิการปุปฺผมิว วายุเวคกฺขิตฺตจีนปิฏฺฐจุณฺณมิว, อินฺทธนุวิชฺชุลตาตาราคณปฺปภาวิสรวิปฺผุริตวิจฺฉริตมิว จ ตํ วนนฺตรํ โหติฯ

อสีติ อนุพฺยญฺชนานุรญฺชิตญฺจ ปน ภควโต สรีรํ วิกสิตกมลุปฺปลมิว, สรํ สพฺพปาลิผุลฺลมิว ปาริจฺฉตฺตกํ, ตารามรีจิวิกสิตมิว, คคนตลํ สิริยา อวหสนฺตมิว, พฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิลาสินี จสฺส ทฺวตฺติํสวรลกฺขณมาลา คนฺเถตฺวา ฐปิตทฺวตฺติํสจนฺทมาลาย ทฺวตฺติํสสูริยมาลาย ปฏิปาฏิยา ฐปิตทฺวตฺติํสจกฺกวตฺติทฺวตฺติํสสกฺกเทวราชทฺวตฺติํสมหาพฺรหฺมานํ สิริํ สิริยา อภิภวนฺติมิวฯ ตญฺจ ปน ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา ภิกฺขู สพฺเพว อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺฐา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺฐา โจทกา ปาปครหิโน วตฺตาโร วจนกฺขมา สีลสมฺปนฺนา สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญฺญาณทสฺสนสมฺปนฺนาฯ เตสํ มชฺเฌ ภควา รตฺตกมฺพลปาการปริกฺขิตฺโต วิย กญฺจนถมฺโภ, รตฺตปทุมสณฺฑมชฺฌคตา วิย สุวณฺณนาวา, ปวาฬเวทิกาปริกฺขิตฺโต วิย อคฺคิกฺขนฺโธ, ตาราคณปริวาริโต วิย ปุณฺณจนฺโท มิคปกฺขีนมฺปิ จกฺขูนิ ปีณยติ, ปเคว เทวมนุสฺสานํฯ ตสฺมิญฺจ ปน ทิวเส เยภุยฺเยน อสีติมหาเถรา เมฆวณฺณํ ปํสุกูลํ เอกํสํ กริตฺวา กตฺตรทณฺฑํ อาทาย สุวมฺมวมฺมิตา วิย คนฺธหตฺถิโน วิคตโทสา วนฺตโทสา ภินฺนกิเลสา วิชฏิตชฏา ฉินฺนพนฺธนา ภควนฺตํ ปริวารยิํสุฯ โส สยํ วีตราโค วีตราเคหิ, สยํ วีตโทโส วีตโทเสหิ, สยํ วีตโมโห วีตโมเหหิ, สยํ วีตตณฺโห วีตตณฺเหหิ, สยํ นิกฺกิเลโส นิกฺกิเลเสหิ, สยํ พุทฺโธ อนุพุทฺเธหิ ปริวาริโต; ปตฺตปริวาริตํ วิย เกสรํ, เกสรปริวาริตา วิย กณฺณิกา, อฏฺฐนาคสหสฺสปริวาริโต วิย ฉทฺทนฺโต นาคราชา, นวุติหํสสหสฺสปริวาริโต วิย ธตรฏฺโฐ หํสราชา, เสนงฺคปริวาริโต วิย จกฺกวตฺติราชา, เทวคณปริวาริโต วิย สกฺโก เทวราชา, พฺรหฺมคณปริวาริโต วิย หาริโต มหาพฺรหฺมา, อปริมิตกาลสญฺจิตปุญฺญพลนิพฺพตฺตาย อจินฺเตยฺยาย อโนปมาย พุทฺธลีลาย จนฺโท วิย คคนตลํ ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน โหติฯ

อเถวํ ภควนฺตํ อโนปมาย พุทฺธลีลาย คจฺฉนฺตํ ภิกฺขู จ โอกฺขิตฺตจกฺขู สนฺตินฺทฺริเย สนฺตมานเส อุปรินเภ ฐิตํ ปุณฺณจนฺทํ วิย ภควนฺตํเยว นมสฺสมาเน ทิสฺวาว ปริพฺพาชโก อตฺตโน ปริสํ อวโลเกสิฯ

สา โหติ กาชทณฺฑเก โอลมฺเพตฺวา คหิโตลุคฺควิลุคฺคปิฏฺฐกติทณฺฑโมรปิญฺฉมตฺติกาปตฺตปสิพฺพกกุณฺฑิกาทิอเนกปริกฺขารภารภริตา ฯ ‘‘อสุกสฺส หตฺถา โสภณา, อสุกสฺส ปาทา’’ติ เอวมาทินิรตฺถกวจนา มุขรา วิกิณฺณวาจา อทสฺสนียา อปาสาทิกาฯ ตสฺส ตํ ทิสฺวา วิปฺปฏิสาโร อุทปาทิฯ

อิทานิ เตน ภควโต วณฺโณ วตฺตพฺโพ ภเวยฺยฯ ยสฺมา ปเนส ลาภสกฺการหานิยา เจว ปกฺขหานิยา จ นิจฺจมฺปิ ภควนฺตํ อุสูยติฯ อญฺญติตฺถิยานญฺหิ ยาว พุทฺโธ โลเก นุปฺปชฺชติ, ตาวเทว ลาภสกฺการา นิพฺพตฺตนฺติ, พุทฺธุปฺปาทโต ปน ปฏฺฐาย ปริหีนลาภสกฺการา โหนฺติ , สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกา วิย นิสฺสิรีกตํ อาปชฺชนฺติฯ อุปติสฺสโกลิตานญฺจ สญฺชยสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตกาเลเยว ปริพฺพาชกา มหาปริสา อเหสุํ, เตสุ ปน ปกฺกนฺเตสุ สาปิ เตสํ ปริสา ภินฺนาฯ อิติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ อยํ ปริพฺพาชโก ยสฺมา นิจฺจมฺปิ ภควนฺตํ อุสูยติ, ตสฺมา ตํ อุสูยวิสุคฺคารํ อุคฺคิรนฺโต รตนตฺตยสฺส อวณฺณเมว ภาสตีติ เวทิตพฺโพฯ

[2] อถ โข ภควา อมฺพลฏฺฐิกายํ ราชาคารเก เอกรตฺติวาสํ อุปคจฺฉิ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนาติ ภควา ตาย พุทฺธลีลาย คจฺฉมาโน อนุปุพฺเพน อมฺพลฏฺฐิกาทฺวารํ ปาปุณิตฺวา สูริยํ โอโลเกตฺวา – ‘‘อกาโล ทานิ คนฺตุํ, อตฺถสมีปํ คโต สูริโย’’ติ อมฺพลฏฺฐิกายํ ราชาคารเก เอกรตฺติวาสํ อุปคจฺฉิฯ

ตตฺถ อมฺพลฏฺฐิกาติ รญฺโญ อุยฺยานํฯ ตสฺส กิร ทฺวารสมีเป ตรุณอมฺพรุกฺโข อตฺถิ, ตํ ‘‘อมฺพลฏฺฐิกา’’ติ วทนฺติฯ ตสฺส อวิทูเร ภวตฺตา อุยฺยานมฺปิ อมฺพลฏฺฐิกา ตฺเวว สงฺขฺยํ คตํฯ ตํ ฉายูทกสมฺปนฺนํ ปาการปริกฺขิตฺตํ สุโยชิตทฺวารํ มญฺชุสา วิย สุคุตฺตํฯ ตตฺถ รญฺโญ กีฬนตฺถํ ปฏิภานจิตฺตวิจิตฺตํ อคารํ อกํสุฯ ตํ ‘‘ราชาคารก’’นฺติ วุจฺจติฯ

สุปฺปิโยปิ โขติ สุปฺปิโยปิ ตสฺมิํ ฐาเน สูริยํ โอโลเกตฺวา – ‘‘อกาโล ทานิ คนฺตุํ, พหู ขุทฺทกมหลฺลกา ปริพฺพาชกา, พหุปริสฺสโย จ อยํ มคฺโค โจเรหิปิ วาฬยกฺเขหิปิ วาฬมิเคหิปิฯ

อยํ โข ปน สมโณ โคตโม อุยฺยานํ ปวิฏฺโฐ, สมณสฺส จ โคตมสฺส วสนฏฺฐาเน เทวตา อารกฺขํ คณฺหนฺติ, หนฺทาหมฺปิ อิธ เอกรตฺติวาสํ อุปคนฺตฺวา สฺเวว คมิสฺสามี’’ติ ตเทวุยฺยานํ ปาวิสิฯ ตโต ภิกฺขุสงฺโฆ ภควโต วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ สลฺลกฺเขสิฯ ปริพฺพาชโกปิ อุยฺยานสฺส เอกปสฺเส ปริพฺพาชกปริกฺขาเร โอตาเรตฺวา วาสํ อุปคจฺฉิ สทฺธิํ อตฺตโน ปริสายฯ ปาฬิยมารูฬฺหวเสเนว ปน – ‘‘สทฺธิํ อตฺตโน อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวนา’’ติ วุตฺตํฯ

เอวํ วาสํ อุปคโต ปน โส ปริพฺพาชโก รตฺติภาเค ทสพลํ โอโลเกสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย สมนฺตา วิปฺปกิณฺณตารกา วิย ปทีปา ชลนฺติ, มชฺเฌ ภควา นิสินฺโน โหติ, ภิกฺขุสงฺโฆ จ ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวาฯ ตตฺถ เอกภิกฺขุสฺสปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา อุกฺกาสิตสทฺโท วา ขิปิตสทฺโท วา นตฺถิฯ สา หิ ปริสา อตฺตโน จ สิกฺขิตสิกฺขตาย สตฺถริ จ คารเวนาติ ทฺวีหิ การเณหิ นิวาเต ปทีปสิขา วิย นิจฺจลา สนฺนิสินฺนาว อโหสิฯ ปริพฺพาชโก ตํ วิภูติํ ทิสฺวา อตฺตโน ปริสํ โอโลเกสิฯ ตตฺถ เกจิ หตฺถํ ขิปนฺติ, เกจิ ปาทํ, เกจิ วิปฺปลปนฺติ, เกจิ นิลฺลาลิตชิวฺหา ปคฺฆริตเขฬา, ทนฺเต ขาทนฺตา กากจฺฉมานา ฆรุฆรุปสฺสาสิโน สยนฺติฯ โส รตนตฺตยสฺส คุณวณฺเณ วตฺตพฺเพปิ อิสฺสาวเสน ปุน อวณฺณเมว อารภิฯ พฺรหฺมทตฺโต ปน วุตฺตนเยเนว วณฺณํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตตฺราปิ สุทํ สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก’’ติ สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ ตตฺถ ตตฺราปีติ ตสฺมิมฺปิ, อมฺพลฏฺฐิกายํ อุยฺยาเนติ อตฺโถฯ

[3] สมฺพหุลานนฺติ พหุกานํฯ ตตฺถ วินยปริยาเยน ตโย ชนา ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตโต ปรํ สงฺโฆฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ตโย ตโยว ตโต ปฏฺฐาย สมฺพหุลาฯ อิธ สุตฺตนฺตปริยาเยน ‘‘สมฺพหุลา’’ติ เวทิตพฺพาฯ มณฺฑลมาเฬติ กตฺถจิ ทฺเว กณฺณิกา คเหตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กตา กูฏาคารสาลาปิ ‘‘มณฺฑลมาโฬ’’ติ วุจฺจติ, กตฺถจิ เอกํ กณฺณิกํ คเหตฺวา ถมฺภปนฺติํ ปริกฺขิปิตฺวา กตา อุปฏฺฐานสาลาปิ ‘‘มณฺฑลมาโฬ’’ติ วุจฺจติฯ อิธ ปน นิสีทนสาลา ‘‘มณฺฑลมาโฬ’’ติ เวทิตพฺโพฯ สนฺนิสินฺนานนฺติ นิสชฺชนวเสนฯ สนฺนิปติตานนฺติ สโมธานวเสนฯ

อยํ สงฺขิยธมฺโมติ สงฺขิยา วุจฺจติ กถา , กถาธมฺโมติ อตฺโถฯ อุทปาทีติ อุปฺปนฺโนฯ กตโม ปน โสติ? อจฺฉริยํ อาวุโสติ เอวมาทิฯ ตตฺถ อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหณํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อจฺฉริยํฯ อยํ ตาว สทฺทนโยฯ อยํ ปน อฏฺฐกถานโย – อจฺฉราโยคฺคนฺติ อจฺฉริยํฯ อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อพฺภุตํฯ อุภยํ เปตํ วิมฺหยสฺเสวาธิวจนํฯ ยาวญฺจิทนฺติ ยาว จ อิทํ เตน สุปฺปฏิวิทิตตาย อปฺปเมยฺยตฺตํ ทสฺเสติฯ

เตน ภควตา ชานตา…เป.… สุปฺปฏิวิทิตาติ เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถฯ โย โส ภควา สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, เตน ภควตา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยานุสยํ ชานตา, หตฺถตเล ฐปิตํ อามลกํ วิย สพฺพเญยฺยธมฺมํ ปสฺสตาฯ

อปิ จ ปุพฺเพนิวาสาทีหิ ชานตา, ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสตาฯ ตีหิ วิชฺชาหิ ฉหิ วา ปน อภิญฺญาหิ ชานตา, สพฺพตฺถ อปฺปฏิหเตน สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสตาฯ สพฺพธมฺมชานนสมตฺถาย วา ปญฺญาย ชานตา, สพฺพสตฺตานํ จกฺขุวิสยาตีตานิ ติโรกุฏฺฏาทิคตานิปิ รูปานิ อติวิสุทฺเธน มํสจกฺขุนา ปสฺสตาฯ อตฺตหิตสาธิกาย วา สมาธิปทฏฺฐานาย ปฏิเวธปญฺญาย ชานตา, ปรหิตสาธิกาย กรุณาปทฏฺฐานาย เทสนาปญฺญาย ปสฺสตาฯ

อรีนํ หตตฺตา ปจฺจยาทีนญฺจ อรหตฺตา อรหตาฯ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนฺตรายิกธมฺเม วา ชานตา, นิยฺยานิกธมฺเม ปสฺสตา, กิเลสารีนํ หตตฺตา อรหตาฯ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติฯ เอวํ จตูเวสารชฺชวเสน จตูหากาเรหิ โถมิเตน สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตา นานชฺฌาสยตา สุปฺปฏิวิทิตา ยาว จ สุฏฺฐุ ปฏิวิทิตาฯ

อิทานิสฺส สุปฺปฏิวิทิตภาวํ ทสฺเสตุํ อยญฺหีติอาทิมาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ยา จ อยํ ภควตา ‘‘ธาตุโส, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธิํ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธิํ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติฯ

อตีตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทิํสุ สมิํสุ, หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ…เป.… กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธิํ สํสนฺทิํสุ สมิํสุ, อนาคตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ…เป.… สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ, เอตรหิปิ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ…เป.… กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธิํ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ เอวํ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตา, นานชฺฌาสยตา, นานาทิฏฺฐิกตา, นานาขนฺติตา, นานารุจิตา, นาฬิยา มินนฺเตน วิย ตุลาย ตุลยนฺเตน วิย จ นานาธิมุตฺติกตาญาเณน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน วิทิตา, สา ยาว สุปฺปฏิวิทิตาฯ ทฺเวปิ นาม สตฺตา เอกชฺฌาสยา ทุลฺลภา โลกสฺมิํฯ เอกสฺมิํ คนฺตุกาเม เอโก ฐาตุกาโม โหติ, เอกสฺมิํ ปิวิตุกาเม เอโก ภุญฺชิตุกาโมฯ อิเมสุ จาปิ ทฺวีสุ อาจริยนฺเตวาสีสุ อยญฺหิ ‘‘สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก…เป.… ภควนฺตํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธา โหนฺติ ภิกฺขุสงฺฆญฺจา’’ติฯ ตตฺถ อิติหเมติ อิติห อิเม, เอวํ อิเมติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[4] อถ โข ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ อิมํ สงฺขิยธมฺมํ วิทิตฺวาติ เอตฺถ วิทิตฺวาติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตฺวาฯ ภควา หิ กตฺถจิ มํสจกฺขุนา ทิสฺวา ชานาติ – ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.241) วิยฯ กตฺถจิ ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา ชานาติ – ‘‘อทฺทสา โข ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตา เทวตาโย สหสฺสสฺเสว ปาฏลิคาเม วตฺถูนิ ปริคณฺหนฺติโย’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.152) วิยฯ กตฺถจิ ปกติโสเตน สุตฺวา ชานาติ – ‘‘อสฺโสสิ โข ภควา อายสฺมโต อานนฺทสฺส สุภทฺเทน ปริพฺพาชเกน สทฺธิํ อิมํ กถาสลฺลาป’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.213) วิยฯ กตฺถจิ ทิพฺพโสเตน สุตฺวา ชานาติ – ‘‘อสฺโสสิ โข ภควา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย สนฺธานสฺส คหปติสฺส นิคฺโรเธน ปริพฺพาชเกน สทฺธิํ อิมํ กถาสลฺลาป’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 3.54) วิยฯ อิธ ปน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สุตฺวา อญฺญาสิฯ กิํ กโรนฺโต อญฺญาสิ? ปจฺฉิมยามกิจฺจํ, กิจฺจญฺจ นาเมตํ สาตฺถกํ, นิรตฺถกนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตตฺถ นิรตฺถกกิจฺจํ ภควตา โพธิปลฺลงฺเกเยว อรหตฺตมคฺเคน สมุคฺฆาตํ กตํฯ

สาตฺถกํเยว ปน ภควโต กิจฺจํ โหติฯ ตํ ปญฺจวิธํ – ปุเรภตฺตกิจฺจํ, ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ, ปุริมยามกิจฺจํ, มชฺฌิมยามกิจฺจํ, ปจฺฉิมยามกิจฺจนฺติฯ

ตตฺริทํ ปุเรภตฺตกิจฺจํ –

ภควา หิ ปาโตว อุฏฺฐาย อุปฏฺฐากานุคฺคหตฺถํ สรีรผาสุกตฺถญฺจ มุขโธวนาทิสรีรปริกมฺมํ กตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา ตาว วิวิตฺตาสเน วีตินาเมตฺวา, ภิกฺขาจารเวลายํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย กทาจิ เอกโก, กทาจิ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ; กทาจิ ปกติยา, กทาจิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ วตฺตมาเนหิฯ เสยฺยถิทํ, ปิณฺฑาย ปวิสโต โลกนาถสฺส ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา มุทุคตวาตา ปถวิํ โสเธนฺติ, วลาหกา อุทกผุสิตานิ มุญฺจนฺตา มคฺเค เรณุํ วูปสเมตฺวา อุปริ วิตานํ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อปเร วาตา ปุปฺผานิ อุปสํหริตฺวา มคฺเค โอกิรนฺติ, อุนฺนตา ภูมิปฺปเทสา โอนมนฺติ, โอนตา อุนฺนมนฺติ, ปาทนิกฺเขปสมเย สมาว ภูมิ โหติ, สุขสมฺผสฺสานิ ปทุมปุปฺผานิ วา ปาเท สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ อินฺทขีลสฺส อนฺโต ฐปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท สรีรโต ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณรสปิญฺชรานิ วิย จิตฺรปฏปริกฺขิตฺตานิ วิย จ ปาสาทกูฏาคาราทีนิ อลงฺกโรนฺติโย อิโต จิโต จ ธาวนฺติ, หตฺถิอสฺสวิหงฺคาทโย สกสกฏฺฐาเนสุ ฐิตาเยว มธุเรนากาเรน สทฺทํ กโรนฺติ, ตถา เภริวีณาทีนิ ตูริยานิ มนุสฺสานญฺจ กายูปคานิ อาภรณานิฯ เตน สญฺญาเณน มนุสฺสา ชานนฺติ – ‘‘อชฺช ภควา อิธ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ’’ติฯ เต สุนิวตฺถา สุปารุตา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย ฆรา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรวีถิํ ปฏิปชฺชิตฺวา ภควนฺตํ คนฺธปุปฺผาทีหิ สกฺกจฺจํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา – ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, ทส ภิกฺขู, อมฺหากํ วีสติ, ปญฺญาสํ…เป.… สตํ เทถา’’ติ ยาจิตฺวา ภควโตปิ ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนํ ปญฺญเปตฺวา สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาเตน ปฏิมาเนนฺติฯ ภควา กตภตฺตกิจฺโจ เตสํ สตฺตานํ จิตฺตสนฺตานานิ โอโลเกตฺวา ตถา ธมฺมํ เทเสติ, ยถา เกจิ สรณคมเนสุ ปติฏฺฐหนฺติ, เกจิ ปญฺจสุ สีเลสุ, เกจิ โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลานํ อญฺญตรสฺมิํ; เกจิ ปพฺพชิตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเตติฯ เอวํ มหาชนํ อนุคฺคเหตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ คจฺฉติฯ

ตตฺถ คนฺตฺวา มณฺฑลมาเฬ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทติ, ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสานํ อาคมยมาโนฯ ตโต ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อุปฏฺฐาโก ภควโต นิเวเทติฯ อถ ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิสติฯ อิทํ ตาว ปุเรภตฺตกิจฺจํฯ

อถ ภควา เอวํ กตปุเรภตฺตกิจฺโจ คนฺธกุฏิยา อุปฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปาทปีเฐ ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ โอวทติ – ‘‘ภิกฺขเว, อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ, ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท โลกสฺมิํ, ทุลฺลโภ มนุสฺสตฺตปฏิลาโภ, ทุลฺลภา สมฺปตฺติ, ทุลฺลภา ปพฺพชฺชา, ทุลฺลภํ สทฺธมฺมสฺสวน’’นฺติฯ ตตฺถ เกจิ ภควนฺตํ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺติฯ ภควาปิ เตสํ จริยานุรูปํ กมฺมฏฺฐานํ เทติฯ ตโต สพฺเพปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ คจฺฉนฺติฯ เกจิ อรญฺญํ, เกจิ รุกฺขมูลํ, เกจิ ปพฺพตาทีนํ อญฺญตรํ, เกจิ จาตุมหาราชิกภวนํ…เป.… เกจิ วสวตฺติภวนนฺติฯ ตโต ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา สเจ อากงฺขติ, ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน มุหุตฺตํ สีหเสยฺยํ กปฺเปติฯ อถ สมสฺสาสิตกาโย วุฏฺฐหิตฺวา ทุติยภาเค โลกํ โวโลเกติฯ ตติยภาเค ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ ตตฺถ มหาชโน ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สุนิวตฺโถ สุปารุโต คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย วิหาเร สนฺนิปตติฯ ตโต ภควา สมฺปตฺตปริสาย อนุรูเปน ปาฏิหาริเยน คนฺตฺวา ธมฺมสภายํ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสชฺช ธมฺมํ เทเสติ กาลยุตฺตํ สมยยุตฺตํ, อถ กาลํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชติ, มนุสฺสา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกมนฺติฯ อิทํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํฯ

โส เอวํ นิฏฺฐิตปจฺฉาภตฺตกิจฺโจ สเจ คตฺตานิ โอสิญฺจิตุกาโม โหติ, พุทฺธาสนา วุฏฺฐาย นฺหานโกฏฺฐกํ ปวิสิตฺวา อุปฏฺฐาเกน ปฏิยาทิตอุทเกน คตฺตานิ อุตุํ คณฺหาเปติฯ อุปฏฺฐาโกปิ พุทฺธาสนํ อาเนตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญเปติฯ ภควา สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อุตฺตราสงฺคํ เอกํสํ กริตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา นิสีทติ เอกโกว มุหุตฺตํ ปฏิสลฺลีโน, อถ ภิกฺขู ตโต ตโต อาคมฺม ภควโต อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติฯ

ตตฺถ เอกจฺเจ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ กมฺมฏฺฐานํ, เอกจฺเจ ธมฺมสฺสวนํ ยาจนฺติฯ ภควา เตสํ อธิปฺปายํ สมฺปาเทนฺโต ปุริมยามํ วีตินาเมติฯ อิทํ ปุริมยามกิจฺจํฯ

ปุริมยามกิจฺจปริโยสาเน ปน ภิกฺขูสุ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺเตสุ สกลทสสหสฺสิโลกธาตุเทวตาโย โอกาสํ ลภมานา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ยถาภิสงฺขตํ อนฺตมโส จตุรกฺขรมฺปิฯ ภควา ตาสํ เทวตานํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต มชฺฌิมยามํ วีตินาเมติฯ อิทํ มชฺฌิมยามกิจฺจํฯ

ปจฺฉิมยามํ ปน ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา ปุเรภตฺตโต ปฏฺฐาย นิสชฺชาย ปีฬิตสฺส สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถํ เอกํ โกฏฺฐาสํ จงฺกเมน วีตินาเมติฯ ทุติยโกฏฺฐาเส คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ กปฺเปติฯ ตติยโกฏฺฐาเส ปจฺจุฏฺฐาย นิสีทิตฺวา ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก ทานสีลาทิวเสน กตาธิการปุคฺคลทสฺสนตฺถํ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกติฯ อิทํ ปจฺฉิมยามกิจฺจํฯ

ตสฺมิํ ปน ทิวเส ภควา ปุเรภตฺตกิจฺจํ ราชคเห ปริโยสาเปตฺวา ปจฺฉาภตฺเต มคฺคํ อาคโต, ปุริมยาเม ภิกฺขูนํ กมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา, มชฺฌิมยาเม เทวตานํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา, ปจฺฉิมยาเม จงฺกมํ อารุยฺห จงฺกมมาโน ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อิมํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อารพฺภ ปวตฺตํ กถํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณเนว สุตฺวา อญฺญาสีติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปจฺฉิมยามกิจฺจํ กโรนฺโต อญฺญาสี’’ติฯ

ญตฺวา จ ปนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม ภิกฺขู มยฺหํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อารพฺภ คุณํ กเถนฺติ, เอเตสญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณกิจฺจํ น ปากฏํ, มยฺหเมว ปากฏํฯ มยิ ปน คเต เอเต อตฺตโน กถํ นิรนฺตรํ อาโรเจสฺสนฺติ, ตโต เนสํ อหํ ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ติวิธํ สีลํ วิภชนฺโต, ทฺวาสฏฺฐิยา ฐาเนสุ อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทนฺโต, ปจฺจยาการํ สโมธาเนตฺวา พุทฺธคุเณ ปากเฏ กตฺวา, สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย สุวณฺณกูเฏน นภํ ปหรนฺโต วิย จ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนํ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตํ อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺฐาเปนฺโต เทเสสฺสามิ, สา เม เทสนา ปรินิพฺพุตสฺสาปิ ปญฺจวสฺสสหสฺสานิ สตฺตานํ อมตมหานิพฺพานํ สมฺปาปิกา ภวิสฺสตี’’ติฯ

เอวํ จินฺเตตฺวา เยน มณฺฑลมาโฬ เตนุปสงฺกมีติ ฯ เยนาติ เยน ทิสาภาเคน, โส อุปสงฺกมิตพฺโพฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ กรณวจนํ, ยสฺมิํ ปเทเส โส มณฺฑลมาโฬ, ตตฺถ คโตติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทีติ พุทฺธกาเล กิร ยตฺถ ยตฺถ เอโกปิ ภิกฺขุ วิหรติ สพฺพตฺถ พุทฺธาสนํ ปญฺญตฺตเมว โหติฯ กสฺมา? ภควา กิร อตฺตโน สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ผาสุกฏฺฐาเน วิหรนฺเต มนสิ กโรติ – ‘‘อสุโก มยฺหํ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คโต, สกฺขิสฺสติ นุ โข วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ โน วา’’ติฯ อถ นํ ปสฺสติ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา อกุสลวิตกฺกํ วิตกฺกยมานํ, ตโต ‘‘กถญฺหิ นาม มาทิสสฺส สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิหรนฺตํ อิมํ กุลปุตฺตํ อกุสลวิตกฺกา อภิภวิตฺวา อนมตคฺเค วฏฺฏทุกฺเข สํสาเรสฺสนฺตี’’ติ ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ ตตฺเถว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ตํ กุลปุตฺตํ โอวทิตฺวา อากาสํ อุปฺปติตฺวา ปุน อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คจฺฉติฯ อเถวํ โอวทิยมานา เต ภิกฺขู จินฺตยิํสุ – ‘‘สตฺถา อมฺหากํ มนํ ชานิตฺวา อาคนฺตฺวา อมฺหากํ สมีเป ฐิตํเยว อตฺตานํ ทสฺเสติ’’ฯ ตสฺมิํ ขเณ – ‘‘ภนฺเต, อิธ นิสีทถ, อิธ นิสีทถา’’ติ อาสนปริเยสนํ นาม ภาโรติฯ เต อาสนํ ปญฺญเปตฺวาว วิหรนฺติฯ ยสฺส ปีฐํ อตฺถิ, โส ตํ ปญฺญเปติฯ ยสฺส นตฺถิ, โส มญฺจํ วา ผลกํ วา กฏฺฐํ วา ปาสาณํ วา วาลุกปุญฺชํ วา ปญฺญเปติฯ ตํ อลภมานา ปุราณปณฺณานิปิ สงฺกฑฺฒิตฺวา ตตฺถ ปํสุกูลํ ปตฺถริตฺวา ฐเปนฺติฯ อิธ ปน รญฺโญ นิสีทนาสนเมว อตฺถิ, ตํ ปปฺโผเฏตฺวา ปญฺญเปตฺวา ปริวาเรตฺวา เต ภิกฺขู ภควโต อธิมุตฺติกญาณมารพฺภ คุณํ โถมยมานา นิสีทิํสุฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีที’’ติฯ

เอวํ นิสินฺโน ปน ชานนฺโตเยว กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ภิกฺขู ปุจฺฉิฯ เต จสฺส สพฺพํ กถยิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘นิสชฺช โข ภควา’’ติอาทิฯ ตตฺถ กาย นุตฺถาติ กตมาย นุ กถาย สนฺนิสินฺนา ภวถาติ อตฺโถฯ กาย เนตฺถาติปิ ปาฬิ, ตสฺสา กตมาย นุ เอตฺถาติ อตฺโถ กาย โนตฺถาติปิ ปาฬิฯ ตสฺสาปิ ปุริโมเยว อตฺโถฯ

อนฺตรากถาติ , กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนํ อนฺตรา อญฺญา เอกา กถาฯ วิปฺปกตาติ, มม อาคมนปจฺจยา อปรินิฏฺฐิตา สิขํ อปฺปตฺตาฯ เตน กิํ ทสฺเสติ? ‘‘นาหํ ตุมฺหากํ กถาภงฺคตฺถํ อาคโต, อหํ ปน สพฺพญฺญุตาย ตุมฺหากํ กถํ นิฏฺฐาเปตฺวา มตฺถกปฺปตฺตํ กตฺวา ทสฺสามีติ อาคโต’’ติ นิสชฺเชว สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรติฯ อยํ โข โน, ภนฺเต, อนฺตรากถา วิปฺปกตา , อถ ภควา อนุปฺปตฺโตติ เอตฺถาปิ อยมธิปฺปาโยฯ อยํ ภนฺเต อมฺหากํ ภควโต สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อารพฺภ คุณกถา วิปฺปกตา, น ราชกถาทิกา ติรจฺฉานกถา, อถ ภควา อนุปฺปตฺโต; ตํ โน อิทานิ นิฏฺฐาเปตฺวา เทเสถาติฯ

เอตฺตาวตา จ ยํ อายสฺมตา อานนฺเทน กมลกุวลยุชฺชลวิมลสาธุรสสลิลาย โปกฺขรณิยา สุขาวตรณตฺถํ นิมฺมลสิลาตลรจนวิลาสโสภิตรตนโสปานํ, วิปฺปกิณฺณมุตฺตาตลสทิสวาลุกากิณฺณปณฺฑรภูมิภาคํ ติตฺถํ วิย สุวิภตฺตภิตฺติวิจิตฺรเวทิกาปริกฺขิตฺตสฺส นกฺขตฺตปถํ ผุสิตุกามตาย วิย, วิชมฺภิตสมุสฺสยสฺส ปาสาทวรสฺส สุขาโรหณตฺถํ ทนฺตมยสณฺหมุทุผลกกญฺจนลตาวินทฺธมณิคณปฺปภาสมุทยุชฺชลโสภํ โสปานํ วิย, สุวณฺณวลยนูปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสิตกถิตหสิตมธุรสฺสรเคหชนวิจริตสฺส อุฬาริสฺสริวิภวโสภิตสฺส มหาฆรสฺส สุขปฺปเวสนตฺถํ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตปวาฬาทิชุติวิสฺสรวิชฺโชติตสุปฺปติฏฺฐิตวิสาลทฺวารพาหํ มหาทฺวารํ วิย จ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส พุทฺธคุณานุภาวสํสูจกสฺส อิมสฺส สุตฺตสฺส สุขาวคหณตฺถํ กาลเทสเทสกวตฺถุปริสาปเทสปฏิมณฺฑิตํ นิทานํ ภาสิตํ, ตสฺสตฺถวณฺณนา สมตฺตาติฯ

[5] อิทานิ – ‘‘มมํ วา, ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติอาทินา นเยน ภควตา นิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส วณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโตฯ สา ปเนสา สุตฺตวณฺณนาฯ ยสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ ตาว วิจารยิสฺสามฯ จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา – อตฺตชฺฌาสโย, ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉาวสิโก, อฏฺฐุปฺปตฺติโกติฯ

ตตฺถ ยานิ สุตฺตานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโฐ เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถสิ; เสยฺยถิทํ, อากงฺเขยฺยสุตฺตํ, วตฺถสุตฺตํ, มหาสติปฏฺฐานํ, มหาสฬายตนวิภงฺคสุตฺตํ, อริยวํสสุตฺตํ, สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตหารโก, อิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคสุตฺตนฺตหารโกติ เอวมาทีนิ; เตสํ อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ

ยานิ ปน ‘‘ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติปริปาจนิยา ธมฺมา; ยํนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตริํ อาสวานํ ขเย วิเนยฺย’’นฺติ; (สํ. นิ. 4.121) เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ ขนฺติํ มนํ อภินีหารํ พุชฺฌนภาวญฺจ อเวกฺขิตฺวา ปรชฺฌาสยวเสน กถิตานิ; เสยฺยถิทํ, จูฬราหุโลวาทสุตฺตํ, มหาราหุโลวาทสุตฺตํ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ, ธาตุวิภงฺคสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ; เตสํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ

ภควนฺตํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา จตสฺโส ปริสา, จตฺตาโร วณฺณา, นาคา, สุปณฺณา, คนฺธพฺพา, อสุรา, ยกฺขา, มหาราชาโน, ตาวติํสาทโย เทวา, มหาพฺรหฺมาติ เอวมาทโย – ‘‘โพชฺฌงฺคา โพชฺฌงฺคา’’ติ, ภนฺเต, วุจฺจนฺติฯ ‘‘นีวรณา นีวรณา’’ติ, ภนฺเต, วุจฺจนฺติ; ‘‘อิเม นุ โข, ภนฺเต, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ฯ ‘‘กิํ สูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐ’’นฺติอาทินา นเยน ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติฯ เอวํ ปุฏฺเฐน ภควตา ยานิ กถิตานิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ, ยานิ วา ปนญฺญานิปิ เทวตาสํยุตฺต-มารสํยุตฺต-พฺรหฺมสํยุตฺต-สกฺกปญฺห-จูฬเวทลฺล-มหาเวทลฺล-สามญฺญผล-อาฬวก-สูจิโลม-ขรโลมสุตฺตาทีนิ; เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโปฯ

ยานิ ปน ตานิ อุปฺปนฺนํ การณํ ปฏิจฺจ กถิตานิ, เสยฺยถิทํ – ธมฺมทายาทํ, จูฬสีหนาทํ, จนฺทูปมํ, ปุตฺตมํสูปมํ, ทารุกฺขนฺธูปมํ, อคฺคิกฺขนฺธูปมํ, เผณปิณฺฑูปมํ, ปาริจฺฉตฺตกูปมนฺติ เอวมาทีนิ; เตสํ อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโปฯ

เอวเมเตสุ จตูสุ นิกฺเขเปสุ อิมสฺส สุตฺตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโปฯ อฏฺฐุปฺปตฺติยา หิ อิทํ ภควตา นิกฺขิตฺตํฯ กตราย อฏฺฐุปฺปตฺติยา? วณฺณาวณฺเณฯ อาจริโย รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ อภาสิ, อนฺเตวาสี วณฺณํฯ อิติ อิมํ วณฺณาวณฺณํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เทสนากุสโล ภควา – ‘‘มมํ วา, ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ มมนฺติ , สามิวจนํ, มมาติ อตฺโถฯ วาสทฺโท วิกปฺปนตฺโถฯ ปเรติ, ปฏิวิรุทฺธา สตฺตาฯ ตตฺราติ เย อวณฺณํ วทนฺติ เตสุฯ

น อาฆาโตติอาทีหิ กิญฺจาปิ เตสํ ภิกฺขูนํ อาฆาโตเยว นตฺถิ, อถ โข อายติํ กุลปุตฺตานํ อีทิเสสุปิ ฐาเนสุ อกุสลุปฺปตฺติํ ปฏิเสเธนฺโต ธมฺมเนตฺติํ ฐเปติฯ ตตฺถ อาหนติ จิตฺตนฺติ ‘อาฆาโต’; โกปสฺเสตํ อธิวจนํฯ อปฺปตีตา โหนฺติ เตน อตุฏฺฐา อโสมนสฺสิกาติ อปฺปจฺจโย; โทมนสฺสสฺเสตํ อธิวจนํฯ เนว อตฺตโน น ปเรสํ หิตํ อภิราธยตีติ อนภิรทฺธิ; โกปสฺเสตํ อธิวจนํฯ เอวเมตฺถ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺขารกฺขนฺโธ, เอเกน เวทนากฺขนฺโธติ ทฺเว ขนฺธา วุตฺตาฯ เตสํ วเสน เสสานมฺปิ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ การณํ ปฏิกฺขิตฺตเมวฯ

เอวํ ปฐเมน นเยน มโนปโทสํ นิวาเรตฺวา, ทุติเยน นเยน ตตฺถ อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถ กุปิตา วา อนตฺตมนา วา, ตุมฺหํ เยวสฺส เตน อนฺตราโย’’ติฯ ตตฺถ ‘ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถา’ติ เตสุ อวณฺณภาสเกสุ, ตสฺมิํ วา อวณฺเณ ตุมฺเห ภเวยฺยาถ เจ; ยทิ ภเวยฺยาถาติ อตฺโถฯ ‘กุปิตา’ โกเปน, อนตฺตมนา โทมนสฺเสนฯ ‘ตุมฺหํ เยวสฺส เตน อนฺตราโย’ติ ตุมฺหากํเยว เตน โกเปน, ตาย จ อนตฺตมนตาย ปฐมชฺฌานาทีนํ อนฺตราโย ภเวยฺยฯ

เอวํ ทุติเยน นเยน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา, ตติเยน นเยน วจนตฺถสลฺลกฺขณมตฺเตปิ อสมตฺถตํ ทสฺเสนฺโต – ‘‘อปิ นุ ตุมฺเห ปเรส’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปเรสนฺติ เยสํ เกสํ จิฯ กุปิโต หิ เนว พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกานํ, น มาตาปิตูนํ, น ปจฺจตฺถิกานํ สุภาสิตทุพฺภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานาติฯ ยถาห –

‘‘กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ โกโธ สหเต นรํฯ

อนตฺถชนโน โกโธ, โกโธ จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌตี’’ติฯ (อ. นิ. 7.64);

เอวํ สพฺพถาปิ อวณฺเณ มโนปโทสํ นิเสเธตฺวา อิทานิ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต – ‘‘ตตฺร ตุมฺเหหิ อภูตํ อภูตโต’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ตตฺร ตุมฺเหหีติ, ตสฺมิํ อวณฺเณ ตุมฺเหหิฯ อภูตํ อภูตโต นิพฺเพเฐตพฺพนฺติ ยํ อภูตํ, ตํ อภูตภาเวเนว อปเนตพฺพํฯ กถํ? อิติเปตํ อภูตนฺติอาทินา นเยนฯ ตตฺรายํ โยชนา – ‘‘ตุมฺหากํ สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธมฺโม ทุรกฺขาโต, สงฺโฆ ทุปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทีนิ สุตฺวา น ตุณฺหี ภวิตพฺพํฯ เอวํ ปน วตฺตพฺพํ – ‘‘อิติ เปตํ อภูตํ, ยํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, ตํ อิมินาปิ การเณน อภูตํ, อิมินาปิ การเณน อตจฺฉํ, ‘นตฺถิ เจตํ อมฺเหสุ’, ‘น จ ปเนตํ อมฺเหสุ สํวิชฺชติ’, สพฺพญฺญูเยว อมฺหากํ สตฺถา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ, ตตฺร อิทญฺจิทญฺจ การณ’’นฺติฯ เอตฺถ จ ทุติยํ ปทํ ปฐมสฺส, จตุตฺถญฺจ ตติยสฺส เววจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิทญฺจ อวณฺเณเยว นิพฺเพฐนํ กาตพฺพํ, น สพฺพตฺถฯ ยทิ หิ ‘‘ตฺวํ ทุสฺสีโล, ตวาจริโย ทุสฺสีโล, อิทญฺจิทญฺจ ตยา กตํ, ตวาจริเยน กต’’นฺติ วุตฺเต ตุณฺหีภูโต อธิวาเสติ, อาสงฺกนีโย โหติฯ ตสฺมา มโนปโทสํ อกตฺวา อวณฺโณ นิพฺเพเฐตพฺโพฯ ‘‘โอฏฺโฐสิ, โคโณสี’’ติอาทินา ปน นเยน ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺตํ ปุคฺคลํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา อธิวาสนขนฺติเยว ตตฺถ กาตพฺพาฯ

[6] เอวํ อวณฺณภูมิยํ ตาทิลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วณฺณภูมิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มมํ วา, ภิกฺขเว, ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปเรติ เย เกจิ ปสนฺนา เทวมนุสฺสาฯ อานนฺทนฺติ เอเตนาติ อานนฺโท, ปีติยา เอตํ อธิวจนํฯ สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, เจตสิกสุขสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุปฺปิลาวิโน ภาโว อุปฺปิลาวิตตฺตํฯ กสฺส อุปฺปิลาวิตตฺตนฺติ? เจตโสติฯ อุทฺธจฺจาวหาย อุปฺปิลาปนปีติยา เอตํ อธิวจนํฯ อิธาปิ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺขารกฺขนฺโธ, เอเกน เวทนากฺขนฺโธ วุตฺโตฯ

เอวํ ปฐมนเยน อุปฺปิลาวิตตฺตํ นิวาเรตฺวา, ทุติเยน ตตฺถ อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต – ‘‘ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถา’’ติอาทิมาหฯ

อิธาปิ ตุมฺหํ เยวสฺส เตน อนฺตราโยติ เตน อุปฺปิลาวิตตฺเตน ตุมฺหากํเยว ปฐมชฺฌานาทีนํ อนฺตราโย ภเวยฺยาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กสฺมา ปเนตํ วุตฺตํ? นนุ ภควตา –

‘‘พุทฺโธติ กิตฺตยนฺตสฺส, กาเย ภวติ ยา ปีติ;

วรเมว หิ สา ปีติ, กสิเณนาปิ ชมฺพุทีปสฺสฯ

ธมฺโมติ กิตฺตยนฺตสฺส, กาเย ภวติ ยา ปีติ;

วรเมว หิ สา ปีติ, กสิเณนาปิ ชมฺพุทีปสฺสฯ

สงฺโฆติ กิตฺตยนฺตสฺส, กาเย ภวติ ยา ปีติ;

วรเมว หิ สา ปีติ, กสิเณนาปิ ชมฺพุทีปสฺสา’’ติ จฯ

‘‘เย, ภิกฺขเว, พุทฺเธ ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา’’ติ จ เอวมาทีหิ อเนกสเตหิ สุตฺเตหิ รตนตฺตเย ปีติโสมนสฺสเมว วณฺณิตนฺติฯ สจฺจํ วณฺณิตํ, ตํ ปน เนกฺขมฺมนิสฺสิตํฯ อิธ – ‘‘อมฺหากํ พุทฺโธ, อมฺหากํ ธมฺโม’’ติอาทินา นเยน อายสฺมโต ฉนฺนสฺส อุปฺปนฺนสทิสํ เคหสฺสิตํ ปีติโสมนสฺสํ อธิปฺเปตํฯ อิทญฺหิ ฌานาทิปฏิลาภาย อนฺตรายกรํ โหติฯ เตเนวายสฺมา ฉนฺโนปิ ยาว พุทฺโธ น ปรินิพฺพายิ, ตาว วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ, ปรินิพฺพานกาเล ปญฺญตฺเตน ปน พฺรหฺมทณฺเฑน ตชฺชิโต ตํ ปีติโสมนสฺสํ ปหาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตสิฯ ตสฺมา อนฺตรายกรํเยว สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยญฺหิ โลภสหคตา ปีติฯ โลโภ จ โกธสทิโสวฯ ยถาห –

‘‘ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํฯ

อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌตี’’ติฯ (อิติวุ. 88);

ตติยวาโร ปน อิธ อนาคโตปิ อตฺถโต อาคโต เยวาติ เวทิตพฺโพฯ ยเถว หิ กุทฺโธ, เอวํ ลุทฺโธปิ อตฺถํ น ชานาตีติฯ

ปฏิปชฺชิตพฺพาการทสฺสนวาเร ปนายํ โยชนา – ‘‘ตุมฺหากํ สตฺถา สพฺพญฺญู อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ธมฺโม สฺวากฺขาโต, สงฺโฆ สุปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทีนิ สุตฺวา น ตุณฺหี ภวิตพฺพํฯ

เอวํ ปน ปฏิชานิตพฺพํ – ‘‘อิติเปตํ ภูตํ , ยํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, ตํ อิมินาปิ การเณน ภูตํ, อิมินาปิ การเณน ตจฺฉํฯ โส หิ ภควา อิติปิ อรหํ, อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; ธมฺโม อิติปิ สฺวากฺขาโต, อิติปิ สนฺทิฏฺฐิโก ; สงฺโฆ อิติปิ สุปฺปฏิปนฺโน, อิติปิ อุชุปฺปฏิปนฺโน’’ติฯ ‘‘ตฺวํ สีลวา’’ติ ปุจฺฉิเตนาปิ สเจ สีลวา, ‘‘สีลวาหมสฺมี’’ติ ปฏิชานิตพฺพเมวฯ ‘‘ตฺวํ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี…เป.… อรหา’’ติ ปุฏฺเฐนาปิ สภาคานํ ภิกฺขูนํเยว ปฏิชานิตพฺพํฯ เอวญฺหิ ปาปิจฺฉตา เจว ปริวชฺชิตา โหติ, สาสนสฺส จ อโมฆตา ทีปิตา โหตีติฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

จูฬสีลวณฺณนา

[7] อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเวติ โก อนุสนฺธิ? อิทํ สุตฺตํ ทฺวีหิ ปเทหิ อาพทฺธํ วณฺเณน จ อวณฺเณน จฯ ตตฺถ อวณฺโณ – ‘‘อิติ เปตํ อภูตํ อิติ เปตํ อตจฺฉ’’นฺติ, เอตฺเถว อุทกนฺตํ ปตฺวา อคฺคิวิย นิวตฺโตฯ วณฺโณ ปน ภูตํ ภูตโต ปฏิชานิตพฺพํ – ‘‘อิติ เปตํ ภูต’’นฺติ เอวํ อนุวตฺตติเยวฯ โส ปน ทุวิโธ พฺรหฺมทตฺเตน ภาสิตวณฺโณ จ ภิกฺขุสงฺเฆน อจฺฉริยํ อาวุโสติอาทินา นเยน อารทฺธวณฺโณ จฯ เตสุ ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺตวณฺณสฺส อุปริ สุญฺญตาปกาสเน อนุสนฺธิํ ทสฺเสสฺสติฯ อิธ ปน พฺรหฺมทตฺเตน วุตฺตวณฺณสฺส อนุสนฺธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว’’ติ เทสนา อารทฺธาฯ

ตตฺถ อปฺปมตฺตกนฺติ ปริตฺตสฺส นามํฯ โอรมตฺตกนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ มตฺตาติ วุจฺจติ ปมาณํฯ อปฺปํ มตฺตา เอตสฺสาติ อปฺปมตฺตกํฯ โอรํ มตฺตา เอตสฺสาติ โอรมตฺตกํฯ สีลเมว สีลมตฺตกํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘อปฺปมตฺตกํ โข, ปเนตํ ภิกฺขเว, โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกํ’ นาม เยน ‘‘ตถาคตสฺส วณฺณํ วทามี’’ติ อุสฺสาหํ กตฺวาปิ วณฺณํ วทมาโน ปุถุชฺชโน วเทยฺยาติฯ ตตฺถ สิยา – นนุ อิทํ สีลํ นาม โยคิโน อคฺควิภูสนํ? ยถาหุ โปราณา –

‘‘สีลํ โยคิสฺส’ลงฺกาโร, สีลํ โยคิสฺส มณฺฑนํ;

สีเลหิ’ลงฺกโต โยคี, มณฺฑเน อคฺคตํ คโต’’ติฯ