เมนู

5. กูฏทนฺตสุตฺตวณฺณนา

[323] เอวํ เม สุตํ…เป.… มคเธสูติ กูฏทนฺตสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนาฯ มคเธสูติ มคธา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รูฬฺหีสทฺเทน มคธาติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ มคเธสุ ชนปเทฯ อิโต ปรํ ปุริมสุตฺตทฺวเย วุตฺตนยเมวฯ อมฺพลฏฺฐิกา พฺรหฺมชาเล วุตฺตสทิสาวฯ กูฏทนฺโตติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํฯ อุปกฺขโฏติ สชฺชิโตฯ วจฺฉตรสตานีติ วจฺฉสตานิฯ อุรพฺภาติ ตรุณเมณฺฑกา วุจฺจนฺติฯ เอเต ตาว ปาฬิยํ อาคตาเยวฯ ปาฬิยํ ปน อนาคตานมฺปิ อเนเกสํ มิคปกฺขีนํ สตฺตสตฺตสตานิ สมฺปิณฺฑิตาเนวาติ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพสตฺตสติกยาคํ กิเรส ยชิตุกาโม โหติฯ ถูณูปนีตานีติ พนฺธิตฺวา ฐปนตฺถาย ยูปสงฺขาตํ ถูณํ อุปนีตานิฯ

[328] ติวิธนฺติ เอตฺถ วิธา วุจฺจติ ฐปนา, ติฏฺฐปนนฺติ อตฺโถฯ โสฬสปริกฺขารนฺติ โสฬสปริวารํฯ

[330-336] ปฏิวสนฺตีติ ยญฺญานุภวนตฺถาย ปฏิวสนฺติฯ ภูตปุพฺพนฺติ อิทํ ภควา ปถวีคตํ นิธิํ อุทฺธริตฺวา ปุรโต ราสิํ กโรนฺโต วิย ภวปฏิจฺฉนฺนํ ปุพฺพจริตํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ มหาวิชิโตติ โส กิร สาครปริยนฺตํ มหนฺตํ ปถวีมณฺฑลํ วิชินิ, อิติ มหนฺตํ วิชิตมสฺสาติ มหาวิชิโต ตฺเวว สงฺขฺยํ อคมาสิฯ อฑฺโฒติอาทีสุ โย โกจิ อตฺตโน สนฺตเกน วิภเวน อฑฺโฒ โหติ, อยํ ปน น เกวลํ อฑฺโฒเยว, มหทฺธโน มหตา อปริมาณสงฺเขฺยน ธเนน สมนฺนาคโตฯ ปญฺจกามคุณวเสน มหนฺตา อุฬารา โภคา อสฺสาติ มหาโภโคฯ ปิณฺฑปิณฺฑวเสน เจว สุวณฺณมาสกรชตมาสกาทิวเสน จ ชาตรูปรชตสฺส ปหูตตาย ปหูตชาตรูปรชโต, อเนกโกฏิสงฺเขฺยน ชาตรูปรชเตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ วิตฺตีติ ตุฏฺฐิ, วิตฺติยา อุปกรณํ วิตฺตูปกรณํ ตุฏฺฐิการณนฺติ อตฺโถฯ ปหูตํ นานาวิธาลงฺการสุวณฺณรชตภาชนาทิเภทํ วิตฺตูปกรณมสฺสาติ ปหูตวิตฺตูปกรโณฯ

สตฺตรตนสงฺขาตสฺส นิทหิตฺวา ฐปิตธนสฺส สพฺพปุพฺพณฺณาปรณฺณสงฺคหิตสฺส ธญฺญสฺส จ ปหูตตาย ปหูตธนธญฺโญ ฯ อถวา อิทมสฺส เทวสิกํ ปริพฺพยทานคฺคหณาทิวเสน ปริวตฺตนธนธญฺญวเสน วุตฺตํฯ

ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโรติ โกโส วุจฺจติ ภณฺฑาคารํ, นิทหิตฺวา ฐปิเตน ธเนน ปริปุณฺณโกโส, ธญฺเญน ปริปุณฺณโกฏฺฐาคาโร จาติ อตฺโถฯ อถวา จตุพฺพิโธ โกโส – หตฺถี, อสฺสา, รถา, ปตฺตีติฯ โกฏฺฐาคารํ ติวิธํ – ธนโกฏฺฐาคารํ, วตฺถโกฏฺฐาคารํ, ธญฺญโกฏฺฐาคารนฺติ, ตํ สพฺพมฺปิ ปริปุณฺณมสฺสาติ ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโรฯ อุทปาทีติ อุปฺปชฺชิฯ อยํ กิร ราชา เอกทิวสํ รตนาวโลกนจาริกํ นาม นิกฺขนฺโตฯ โส ภณฺฑาคาริกํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตาต, อิทํ เอวํ พหุธนํ เกน สงฺฆริต’’นฺติ? ตุมฺหากํ ปิตุปิตามหาทีหิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏาติฯ อิทํ ปน ธนํ สงฺฆริตฺวา เต กุหิํ คตาติ? สพฺเพว เต, เทว, มรณวสํ ปตฺตาติฯ อตฺตโน ธนํ อคเหตฺวาว คตา, ตาตาติ? เทว, กิํ วเทถ, ธนํ นาเมตํ ปหาย คมนียเมว, โน อาทาย คมนียนฺติฯ อถ ราชา นิวตฺติตฺวา สิรีคพฺเภ นิสินฺโน – ‘อธิคตา โข เม’ติอาทีนิ จินฺเตสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาที’’ติฯ

[337] พฺราหฺมณํ อามนฺเตตฺวาติ กสฺมา อามนฺเตสิ? อยํ กิเรวํ จินฺเตสิ – ‘‘ทานํ เทนฺเตน นาม เอเกน ปณฺฑิเตน สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ, อนามนฺเตตฺวา กตกมฺมญฺหิ ปจฺฉานุตาปํ กโรตี’’ติฯ ตสฺมา อามนฺเตสิฯ อถ พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา มหาทานํ ทาตุกาโม, ชนปเท จสฺส พหู โจรา, เต อวูปสเมตฺวา ทานํ เทนฺตสฺส ขีรทธิตณฺฑุลาทิเก ทานสมฺภาเร อาหรนฺตานํ นิปฺปุริสานิ เคหานิ โจรา วิลุมฺปิสฺสนฺติ ชนปโท โจรภเยเนว โกลาหโล ภวิสฺสติ, ตโต รญฺโญ ทานํ น จิรํ ปวตฺติสฺสติ, จิตฺตมฺปิสฺส เอกคฺคํ น ภวิสฺสติ, หนฺท, นํ เอตมตฺถํ สญฺญาเปมี’’ติ ตโต ตมตฺถํ สญฺญาเปนฺโต ‘‘โภโต, โข รญฺโญ’’ติอาทิมาหฯ

[338] ตตฺถ สกณฺฏโกติ โจรกณฺฏเกหิ สกณฺฏโกฯ ปนฺถทุหนาติ ปนฺถทุหา, ปนฺถฆาตกาติ อตฺโถฯ

อกิจฺจการี อสฺสาติ อกตฺตพฺพการี อธมฺมการี ภเวยฺยฯ ทสฺสุขีลนฺติ โจรขีลํฯ วเธน วาติ มารเณน วา โกฏฺฏเนน วาฯ พนฺธเนนาติ อทฺทุพนฺธนาทินาฯ ชานิยาติ หานิยา; ‘‘สตํ คณฺหถ, สหสฺสํ คณฺหถา’’ติ เอวํ ปวตฺติตทณฺเฑนาติ อตฺโถฯ ครหายาติ ปญฺจสิขมุณฺฑกรณํ, โคมยสิญฺจนํ, คีวาย กุทณฺฑกพนฺธนนฺติ เอวมาทีนิ กตฺวา ครหปาปเนนฯ ปพฺพาชนายาติ รฏฺฐโต นีหรเณนฯ สมูหนิสฺสามีติ สมฺมา เหตุนา นเยน การเณน อูหนิสฺสามิฯ หตาวเสสกาติ มตาวเสสกาฯ อุสฺสหนฺตีติ อุสฺสาหํ กโรนฺติฯ อนุปฺปเทตูติ ทินฺเน อปฺปโหนฺเต ปุน อญฺญมฺปิ พีชญฺจ ภตฺตญฺจ กสิอุปกรณภณฺฑญฺจ สพฺพํ เทตูติ อตฺโถฯ ปาภตํ อนุปฺปเทตูติ สกฺขิํ อกตฺวา ปณฺเณ อนาโรเปตฺวา มูลจฺเฉชฺชวเสน ภณฺฑมูลํ เทตูติ อตฺโถฯ ภณฺฑมูลสฺส หิ ปาภตนฺติ นามํฯ ยถาห –

‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;

สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ (ชา. 1.1.4);

ภตฺตเวตนนฺติ เทวสิกํ ภตฺตญฺเจว มาสิกาทิปริพฺพยญฺจ ตสฺส ตสฺส กุสลกมฺมสูรภาวานุรูเปน ฐานนฺตรคามนิคมาทิทาเนน สทฺธิํ เทตูติ อตฺโถฯ สกมฺมปสุตาติ กสิวาณิชฺชาทีสุ สเกสุ กมฺเมสุ อุยฺยุตฺตา พฺยาวฏาฯ ราสิโกติ ธนธญฺญานํ ราสิโกฯ เขมฏฺฐิตาติ เขเมน ฐิตา อภยาฯ อกณฺฏกาติ โจรกณฺฏกรหิตาฯ มุทา โมทมานาติ โมทา โมทมานาฯ อยเมว วา ปาโฐ, อญฺญมญฺญํ ปมุทิตจิตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อปารุตฆราติ โจรานํ อภาเวน ทฺวารานิ อสํวริตฺวา วิวฏทฺวาราติ อตฺโถฯ เอตทโวจาติ ชนปทสฺส สพฺพากาเรน อิทฺธผีตภาวํ ญตฺวา เอตํ อโวจฯ

จตุปริกฺขารวณฺณนา

[339] เตน หิ ภวํ ราชาติ พฺราหฺมโณ กิร จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา มหาทานํ ทาตุํ อติวิย อุสฺสาหชาโตฯ สเจ ปน อตฺตโน อนุยนฺตา ขตฺติยาทโย อนามนฺเตตฺวา ทสฺสติฯ นาสฺส เต อตฺตมนา ภวิสฺสนฺติ; ยถา ทานํ เต อตฺตมนา โหนฺติ, ตถา กริสฺสามี’’ติฯ ตสฺมา ‘‘เตน หิ ภว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เนคมาติ นิคมวาสิโนฯ ชานปทาติ ชนปทวาสิโน อามนฺตยตนฺติ อามนฺเตตุ ชานาเปตุฯ ยํ มม อสฺสาติ ยํ ตุมฺหากํ อนุชานนํ มม ภเวยฺยฯ อมจฺจาติ ปิยสหายกาฯ ปาริสชฺชาติ เสสา อาณตฺติการกาฯ ยชตํ ภวํ ราชาติ ยชตุ ภวํ, เต กิร – อยํ ราชา ‘‘อหํ อิสฺสโร’’ติ ปสยฺห ทานํ อทตฺวา อมฺเห อามนฺเตสิ, อโหเนน สุฏฺฐุ กต’’นฺติ อตฺตมนา เอวมาหํสุฯ อนามนฺติเต ปนสฺส ยญฺญฏฺฐานํ ทสฺสนายปิ น คจฺเฉยฺยุํฯ ยญฺญกาโล มหาราชาติ เทยฺยธมฺมสฺมิญฺหิ อสติ มหลฺลกกาเล จ เอวรูปํ ทานํ ทาตุํ น สกฺกา, ตฺวํ ปน มหาธโน เจว ตรุโณ จ, เอเตน เต ยญฺญกาโลติ ทสฺเสนฺตา วทนฺติฯ อนุมติปกฺขาติ อนุมติยา ปกฺขา, อนุมติทายกาติ อตฺโถฯ ปริกฺขารา ภวนฺตีติ ปริวารา ภวนฺติฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ (สํ. นิ. 5.4) เอตฺถ ปน อลงฺกาโร ปริกฺขาโรติ วุตฺโตฯ