[286] อิทานิ ยสฺมา เต โปราณา ทส พฺราหฺมณา นิรามคนฺธา อนิตฺถิคนฺธา รโชชลฺลธรา พฺรหฺมจาริโน อรญฺญายตเน ปพฺพตปาเทสุ วนมูลผลาหารา วสิํสุฯ ยทา กตฺถจิ คนฺตุกามา โหนฺติ, อิทฺธิยา อากาเสเนว คจฺฉนฺติ, นตฺถิ เตสํ ยาเนน กิจฺจํฯ สพฺพทิสาสุ จ เนสํ เมตฺตาทิพฺรหฺมวิหารภาวนาว อารกฺขา โหติ, นตฺถิ เตสํ ปาการปุริสคุตฺตีหิ อตฺโถฯ อิมินา จ อมฺพฏฺเฐน สุตปุพฺพา เตสํ ปฏิปตฺติ; ตสฺมา อิมสฺส สาจริยกสฺส เตสํ ปฏิปตฺติโต อารกภาวํ ทสฺเสตุํ – ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อมฺพฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ วิจิตกาฬกนฺติ วิจินิตฺวา อปนีตกาฬกํฯ เวฐกนตปสฺสาหีติ ทุสฺสปฏฺฏทุสฺสเวณิ อาทีหิ เวฐเกหิ นมิตผาสุกาหิฯ กุตฺตวาเลหีติ โสภากรณตฺถํ กปฺเปตุํ, ยุตฺตฏฺฐาเนสุ กปฺปิตวาเลหิฯ เอตฺถ จ วฬวานํเยว วาลา กปฺปิตา, น รถานํ, วฬวปยุตฺตตฺตา ปน รถาปิ ‘‘กุตฺตวาลา’’ติ วุตฺตาฯ อุกฺกิณฺณปริขาสูติ ขตปริขาสุฯ โอกฺขิตฺตปลิฆาสูติ ฐปิตปลิฆาสุฯ นครูปการิกาสูติ เอตฺถ อุปการิกาติ ปเรสํ อาโรหนิวารณตฺถํ สมนฺตา นครํ ปาการสฺส อโธภาเค กตสุธากมฺมํ วุจฺจติฯ อิธ ปน ตาหิ อุปการิกาหิ ยุตฺตานิ นคราเนว ‘‘นครูปการิกาโย’’ติ อธิปฺเปตานิฯ รกฺขาเปนฺตีติ ตาทิเสสุ นคเรสุ วสนฺตาปิ อตฺตานํ รกฺขาเปนฺติฯ กงฺขาติ ‘‘สพฺพญฺญู, น สพฺพญฺญู’’ติ เอวํ สํสโยฯ วิมตีติ ตสฺเสว เววจนํ, วิรูปา มติ, วินิจฺฉินิตุํ อสมตฺถาติ อตฺโถฯ อิทํ ภควา ‘‘อมฺพฏฺฐสฺส อิมินา อตฺตภาเวน มคฺคปาตุภาโว นตฺถิ, เกวลํ ทิวโส วีติวตฺตติ, อยํ โข ปน ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อาคโต, ตมฺปิ กิจฺจํ นสฺสรติฯ หนฺทสฺส สติชนนตฺถํ นยํ เทมี’’ติ อาหฯ

ทฺเวลกฺขณทสฺสนวณฺณนา

[287] เอวํ วตฺวา ปน ยสฺมา พุทฺธานํ นิสินฺนานํ วา นิปนฺนานํ วา โกจิ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ น สกฺโกติ, ฐิตานํ ปน จงฺกมนฺตานํ วา สกฺโกติฯ อาจิณฺณญฺเจตํ พุทฺธานํ ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อาคตภาวํ ญตฺวา อุฏฺฐายาสนา จงฺกมาธิฏฺฐานํ นาม, เตน ภควา อุฏฺฐายาสนา พหิ นิกฺขนฺโตฯ ตสฺมา อถ โข ภควาติอาทิ วุตฺตํฯ

สมนฺเนสีติ คเวสิ, เอกํ ทฺเวติ วา คณยนฺโต สมานยิฯ เยภุยฺเยนาติ ปาเยน, พหุกานิ อทฺทส, อปฺปานิ น อทฺทสาติ อตฺโถฯ ตโต ยานิ น อทฺทส เตสํ ทีปนตฺถํ วุตฺตํ – ‘‘ฐเปตฺวา ทฺเว’’ติฯ กงฺขตีติ ‘‘อโห วต ปสฺเสยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทติฯ วิจิกิจฺฉตีติ ตโต ตโต ตานิ วิจินนฺโต กิจฺฉติ น สกฺโกติ ทฏฺฐุํฯ นาธิมุจฺจตีติ ตาย วิจิกิจฺฉาย สนฺนิฏฺฐานํ น คจฺฉติฯ น สมฺปสีทตีติ ตโต – ‘‘ปริปุณฺณลกฺขโณ อย’’นฺติ ภควติ ปสาทํ นาปชฺชติฯ กงฺขาย วา ทุพฺพลา วิมติ วุตฺตา, วิจิกิจฺฉาย มชฺฌิมา, อนธิมุจฺจนตาย พลวตี, อสมฺปสาเทน เตหิ ตีหิ ธมฺเมหิ จิตฺตสฺส กาลุสิยภาโวฯ โกโสหิเตติ วตฺถิโกเสน ปฏิจฺฉนฺเนฯ วตฺถคุยฺเหติ องฺคชาเต ภควโต หิ วรวารณสฺเสว โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ สุวณฺณวณฺณํ ปทุมคพฺภสมานํฯ ตํ โส วตฺถปฏิจฺฉนฺนตฺตา อปสฺสนฺโต, อนฺโตมุขคตาย จ ชิวฺหาย ปหูตภาวํ อสลฺลกฺเขนฺโต เตสุ ทฺวีสุ ลกฺขเณสุ กงฺขี อโหสิ วิจิกิจฺฉีฯ

[288] ตถารูปนฺติ ตํ รูปํฯ กิเมตฺถ อญฺเญน วตฺตพฺพํ? วุตฺตเมตํ นาคเสนตฺเถเรเนว มิลินฺทรญฺญา ปุฏฺเฐน – ‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, นาคเสน, ภควตา กตนฺติฯ กิํ มหาราชาติ? มหาชเนน หิริกรโณกาสํ พฺรหฺมายุ พฺราหฺมณสฺส จ อนฺเตวาสิ อุตฺตรสฺส จ, พาวริสฺส อนฺเตวาสีนํ โสฬสพฺราหฺมณานญฺจ , เสลสฺส พฺราหฺมณสฺส จ อนฺเตวาสีนํ ติสตมาณวานญฺจ ทสฺเสสิ, ภนฺเตติฯ น, มหาราช, ภควา คุยฺหํ ทสฺเสสิฯ ฉายํ ภควา ทสฺเสสิฯ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา นิวาสนนิวตฺถํ กายพนฺธนพทฺธํ จีวรปารุตํ ฉายารูปกมตฺตํ ทสฺเสสิ มหาราชาติฯ ฉายํ ทิฏฺเฐ สติ ทิฏฺฐํเยว นนุ, ภนฺเตติ? ติฏฺฐเตตํ, มหาราช, หทยรูปํ ทิสฺวา พุชฺฌนกสตฺโต ภเวยฺย, หทยมํสํ นีหริตฺวา ทสฺเสยฺย สมฺมาสมฺพุทฺโธติฯ กลฺโลสิ, ภนฺเต, นาคเสนา’’ติฯ

นินฺนาเมตฺวาติ นีหริตฺวาฯ อนุมสีติ กถินสูจิํ วิย กตฺวา อนุมชฺชิ, ตถากรเณน เจตฺถ มุทุภาโว, กณฺณโสตานุมสเนน ทีฆภาโว, นาสิกโสตานุมสเนน ตนุภาโว, นลาฏจฺฉาทเนน ปุถุลภาโว ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[289] ปฏิมาเนนฺโตติ อาคเมนฺโต, อาคมนมสฺส ปตฺเถนฺโต อุทิกฺขนฺโตติ อตฺโถฯ

[290] กถาสลฺลาโปติ กถา จ สลฺลาโป จ, กถนํ ปฏิกถนนฺติ อตฺโถฯ

[291] อโห วตาติ ครหวจนเมตํฯ เรติ อิทํ หีฬนวเสน อามนฺตนํฯ ปณฺฑิตกาติ ตเมว ชิคุจฺฉนฺโต อาหฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เอวรูเปน กิร โภ ปุริโส อตฺถจรเกนาติ อิทํ ยาทิโส ตฺวํ, เอทิเส อตฺถจรเก หิตการเก สติ ปุริโส นิรยํเยว คจฺเฉยฺย, น อญฺญตฺราติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วทติฯ อาสชฺช อาสชฺชาติ ฆฏฺเฏตฺวา ฆฏฺเฏตฺวาฯ อมฺเหปิ เอวํ อุปเนยฺย อุปเนยฺยาติ พฺราหฺมโณ โข ปน อมฺพฏฺฐ โปกฺขรสาตีติอาทีนิ วตฺวา เอวํ อุปเนตฺวา อุปเนตฺวา ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ อาวิกริตฺวา สุฏฺฐุ ทาสาทิภาวํ อาโรเปตฺวา อวจ, ตยา อมฺเห อกฺโกสาปิตาติ อธิปฺปาโยฯ ปทสาเยว ปวตฺเตสีติ ปาเทน ปหริตฺวา ภูมิยํ ปาเตสิฯ ยญฺจ โส ปุพฺเพ อาจริเยน สทฺธิํ รถํ อารุหิตฺวา สารถิ หุตฺวา อคมาสิ , ตมฺปิสฺส ฐานํ อจฺฉินฺทิตฺวา รถสฺส ปุรโต ปทสา เยวสฺส คมนํ อกาสิฯ

โปกฺขรสาติพุทฺธูปสงฺกมนวณฺณนา

[292-296] อติวิกาโลติ สุฏฺฐุ วิกาโล, สมฺโมทนียกถายปิ กาโล นตฺถิฯ อาคมา นุ ขฺวิธ โภติ อาคมา นุ โข อิธ โภฯ อธิวาเสตูติ สมฺปฏิจฺฉตุฯ อชฺชตนายาติ ยํ เม ตุมฺเหสุ การํ กโรโต อชฺช ภวิสฺสติ ปุญฺญญฺจ ปีติปาโมชฺชญฺจ ตทตฺถายฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนาติ ภควา กายงฺคํ วา วาจงฺคํ วา อโจเปตฺวา อพฺภนฺตเรเยว ขนฺติํ ธาเรนฺโต ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิฯ พฺราหฺมณสฺส อนุคฺคหณตฺถํ มนสาว สมฺปฏิจฺฉีติ วุตฺตํ โหติฯ

[297] ปณีเตนาติ อุตฺตเมนฯ สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ สนฺตปฺเปสีติ สุฏฺฐุ ตปฺเปสิ ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ อกาสิฯ