อถสฺส ภควา สมุทาคมโต ปภุติ วิชฺชาจรณํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อิธ อมฺพฏฺฐ ตถาคโต’’ติอาทิมาหฯ

[279] เอตฺถ จ ภควา จรณปริยาปนฺนมฺปิ ติวิธํ สีลํ วิภชนฺโต ‘‘อิทมสฺส โหติ จรณสฺมิ’’นฺติ อนิยฺยาเตตฺวา ‘‘อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติ สีลวเสเนว นิยฺยาเตสิฯ กสฺมา? ตสฺสปิ หิ กิญฺจิ กิญฺจิ สีลํ อตฺถิ, ตสฺมา จรณวเสน นิยฺยาติยมาเน ‘‘มยมฺปิ จรณสมฺปนฺนา’’ติ ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺเคยฺยฯ ยํ ปน เตน สุปิเนปิ น ทิฏฺฐปุพฺพํ, ตสฺเสว วเสน นิยฺยาเตนฺโต ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมิํ…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมินฺติอาทิมาหฯ เอตฺตาวตา อฏฺฐปิ สมาปตฺติโย จรณนฺติ นิยฺยาติตา โหนฺติ, วิปสฺสนา ญาณโต ปน ปฏฺฐาย อฏฺฐวิธาปิ ปญฺญา วิชฺชาติ นิยฺยาติตาฯ

จตุอปายมุขกถาวณฺณนา

[280] อปายมุขานีติ วินาสมุขานิฯ อนภิสมฺภุณมาโนติ อสมฺปาปุณนฺโต, อวิสหมาโน วาฯ ขาริวิธมาทายาติ เอตฺถ ขารีติ อรณี กมณฺฑลุ สุชาทโย ตาปสปริกฺขาราฯ วิโธติ กาโชฯ ตสฺมา ขาริภริตํ กาชมาทายาติ อตฺโถฯ เย ปน ขาริวิวิธนฺติ ปฐนฺติ, เต ‘‘ขารีติ กาชสฺส นามํ, วิวิธนฺติ พหุกมณฺฑลุอาทิปริกฺขาร’’นฺติ วณฺณยนฺติฯ ปวตฺตผลโภชโนติ ปติตผลโภชโนฯ ปริจารโกติ กปฺปิยกรณปตฺตปฏิคฺคหณปาทโธวนาทิวตฺตกรณวเสน ปริจารโกฯ กามญฺจ คุณาธิโกปิ ขีณาสวสามเณโร ปุถุชฺชนภิกฺขุโน วุตฺตนเยน ปริจารโก โหติ, อยํ ปน น ตาทิโส คุณวเสนปิ เวยฺยาวจฺจกรณวเสนปิ ลามโกเยวฯ

กสฺมา ปน ตาปสปพฺพชฺชา สาสนสฺส วินาสมุขนฺติ วุตฺตาติ? ยสฺมา คจฺฉนฺตํ คจฺฉนฺตํ สาสนํ ตาปสปพฺพชฺชาวเสน โอสกฺกิสฺสติฯ อิมสฺมิญฺหิ สาสเน ปพฺพชิตฺวา ติสฺโส สิกฺขา ปูเรตุํ อสกฺโกนฺตํ ลชฺชิโน สิกฺขากามา – ‘‘นตฺถิ ตยา สทฺธิํ อุโปสโถ วา ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา’’ติ ชิคุจฺฉิตฺวา ปริวชฺเชนฺติฯ โส ‘‘ทุกฺกรํ ขุรธารูปมํ สาสเน ปฏิปตฺติปูรณํ ทุกฺขํ, ตาปสปพฺพชฺชา ปน สุกรา เจว พหุชนสมฺมตา จา’’ติ วิพฺภมิตฺวา ตาปโส โหติฯ อญฺเญ ตํ ทิสฺวา – ‘‘กิํ ตยา กต’’นฺติ ปุจฺฉนฺติฯ

โส – ‘‘ภาริยํ ตุมฺหากํ สาสเน กมฺมํ, อิธ ปน สฉนฺทจาริโน มย’’นฺติ วทติฯ โสปิ, ยทิ เอวํ อหมฺปิ เอตฺเถว ปพฺพชามีติ ตสฺส อนุสิกฺขนฺโต ตาปโส โหติฯ เอวมญฺเญปิ อญฺเญปีติ กเมน ตาปสาว พหุกา โหนฺติฯ เตสํ อุปฺปนฺนกาเล สาสนํ โอสกฺกิตํ นาม ภวิสฺสติฯ โลเก เอวรูโป พุทฺโธ นาม อุปฺปชฺชิ, ตสฺส อีทิสํ นาม สาสนํ อโหสีติ สุตมตฺตเมว ภวิสฺสติฯ อิทํ สนฺธาย ภควา ตาปสปพฺพชฺชํ สาสนสฺส วินาสมุขนฺติ อาหฯ

กุทาลปิฏกนฺติ กนฺทมูลผลคฺคหณตฺถํ กุทาลญฺเจว ปิฏกญฺจฯ คามสามนฺตํ วาติ วิชฺชาจรณสมฺปทาทีนิ อนภิสมฺภุณนฺโต, กสิกมฺมาทีหิ จ ชีวิตํ นิปฺผาเทตุํ ทุกฺขนฺติ มญฺญมาโน พหุชนกุหาปนตฺถํ คามสามนฺเต วา นิคมสามนฺเต วา อคฺคิสาลํ กตฺวา สปฺปิเตลทธิมธุผาณิตติลตณฺฑุลาทีหิ เจว นานาทารูหิ จ โหมกรณวเสน อคฺคิํ ปริจรนฺโต อจฺฉติฯ

จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวาติ จตุมุขํ ปานาคารํ กตฺวา ตสฺส ทฺวาเร มณฺฑปํ กตฺวา ตตฺถ ปานียํ อุปฏฺฐเปตฺวา อาคตาคเต ปานีเยน อาปุจฺฉติฯ ยมฺปิสฺส อทฺธิกา กิลนฺตา ปานียํ ปิวิตฺวา ปริตุฏฺฐา ภตฺตปุฏํ วา ตณฺฑุลาทีนิ วา เทนฺติ, ตํ สพฺพํ คเหตฺวา อมฺพิลยาคุอาทีนิ กตฺวา พหุตรํ อามิสคหณตฺถํ เกสญฺจิ อนฺนํ เทติ, เกสญฺจิ ภตฺตปจนภาชนาทีนิฯ เตหิปิ ทินฺนํ อามิสํ วา ปุพฺพณฺณาทีนิ วา คณฺหติ, ตานิ วฑฺฒิยา ปโยเชติฯ เอวํ วฑฺฒมานวิภโว โคมหิํสทาสีทาสปริคฺคหํ กโรติ, มหนฺตํ กุฏุมฺพํ สณฺฐเปติฯ อิมํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวา อจฺฉตี’’ติฯ ‘‘ตมหํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ปฏิปูเชสฺสามี’’ติ อิทํ ปนสฺส ปฏิปตฺติมุขํฯ อิมินา หิ มุเขน โส เอวํ ปฏิปชฺชตีติฯ เอตฺตาวตา จ ภควตา สพฺพาปิ ตาปสปพฺพชฺชา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ

กถํ? อฏฺฐวิธา หิ ตาปสา – สปุตฺตภริยา, อุญฺฉาจริยา, อนคฺคิปกฺกิกา, อสามปากา, อสฺมมุฏฺฐิกา, ทนฺตวกฺกลิกา, ปวตฺตผลโภชนา, ปณฺฑุปลาสิกาติฯ ตตฺถ เย เกณิยชฏิโล วิย กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา วสนฺติ, เต สปุตฺตภริยา นามฯ

เย ปน ‘‘สปุตฺตทารภาโว นาม ปพฺพชิตสฺส อยุตฺโต’’ติ ลายนมทฺทนฏฺฐาเนสุ วีหิมุคฺคมาสติลาทีนิ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปจิตฺวา ปริภุญฺชนฺติ, เต อุญฺฉาจริยา นามฯ

เย ‘‘ขเลน ขลํ วิจริตฺวา วีหิํ อาหริตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ปริภุญฺชนํ นาม อยุตฺต’’นฺติ คามนิคเมสุ ตณฺฑุลภิกฺขํ คเหตฺวา ปจิตฺวา ปริภุญฺชนฺติ, เต อนคฺคิปกฺกิกา นามฯ

เย ปน ‘‘กิํ ปพฺพชิตสฺส สามปาเกนา’’ติ คามํ ปวิสิตฺวา ปกฺกภิกฺขเมว คณฺหนฺติ , เต อสามปากา นามฯ

เย ‘‘ทิวเส ทิวเส ภิกฺขาปริเยฏฺฐิ นาม ทุกฺขา ปพฺพชิตสฺสา’’ติ มุฏฺฐิปาสาเณน อมฺพาฏกาทีนํ รุกฺขานํ ตจํ โกฏฺเฏตฺวา ขาทนฺติ, เต อสฺมมุฏฺฐิกา นามฯ

เย ปน ‘‘ปาสาเณน ตจํ โกฏฺเฏตฺวา วิจรณํ นาม ทุกฺข’’นฺติ ทนฺเตเหว อุพฺพาเฏตฺวา ขาทนฺติ, เต ทนฺตวกฺกลิกา นามฯ

เย ‘‘ทนฺเตหิ อุพฺพาเฏตฺวา ขาทนํ นาม ทุกฺขํ ปพฺพชิตสฺสา’’ติ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริตฺวา ปติตานิ ผลานิ ปริภุญฺชนฺติ, เต ปวตฺตผลโภชนา นามฯ

เย ปน ‘‘เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปาเตตฺวา ปริโภโค นาม อสารุปฺโป ปพฺพชิตสฺสา’’ติ สยํ ปติตาเนว ปุปฺผผลปณฺฑุปลาสาทีนิ ขาทนฺตา ยาเปนฺติ, เต ปณฺฑุปลาสิกา นามฯ

เต ติวิธา – อุกฺกฏฺฐมชฺฌิมมุทุกวเสนฯ ตตฺถ เย นิสินฺนฏฺฐานโต อนุฏฺฐาย หตฺเถน ปาปุณนฏฺฐาเนว ปติตํ คเหตฺวา ขาทนฺติ, เต อุกฺกฏฺฐาฯ เย เอกรุกฺขโต อญฺญํ รุกฺขํ น คจฺฉนฺติ, เต มชฺฌิมาฯ เย ตํ ตํ รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ปริเยสิตฺวา ขาทนฺติ, เต มุทุกาฯ

อิมา ปน อฏฺฐปิ ตาปสปพฺพชฺชา อิมาหิ จตูหิเยว สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ กถํ? เอตาสุ หิ สปุตฺตภริยา จ อุญฺฉาจริยา จ อคารํ ภชนฺติฯ อนคฺคิปกฺกิกา จ อสามปากา จ อคฺยาคารํ ภชนฺติฯ อสฺมมุฏฺฐิกา จ ทนฺตวกฺกลิกา จ กนฺทมูลผลโภชนํ ภชนฺติฯ ปวตฺตผลโภชนา จ ปณฺฑุปลาสิกา จ ปวตฺตผลโภชนํ ภชนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอตฺตาวตา จ ภควตา สพฺพาปิ ตาปสปพฺพชฺชา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตี’’ติฯ

[281-282] อิทานิ ภควา สาจริยกสฺส อมฺพฏฺฐสฺส วิชฺชาจรณสมฺปทาย อปายมุขมฺปิ อปฺปตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ตํ กิํ มญฺญสิ อมฺพฏฺฐาติอาทิมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ อตฺตนา อาปายิโกปิ อปริปูรมาโนติ อตฺตนา วิชฺชาจรณสมฺปทาย อาปายิเกนาปิ อปริปูรมาเนนฯ

ปุพฺพกอิสิภาวานุโยควณฺณนา

[283] ทตฺติกนฺติ ทินฺนกํฯ สมฺมุขีภาวมฺปิ น ททาตีติ กสฺมา น ททาติ? โส กิร สมฺมุขา อาวฏฺฏนิํ นาม วิชฺชํ ชานาติฯ ยทา ราชา มหารเหน อลงฺกาเรน อลงฺกโต โหติ, ตทา รญฺโญ สมีเป ฐตฺวา ตสฺส อลงฺการสฺส นามํ คณฺหติฯ ตสฺส ราชา นาเม คหิเต น เทมีติ วตฺตุํ น สกฺโกติฯ ทตฺวา ปุน ฉณทิวเส อลงฺการํ อาหรถาติ วตฺวา, นตฺถิ, เทว, ตุมฺเหหิ พฺราหฺมณสฺส ทินฺโนติ วุตฺโต, ‘‘กสฺมา เม ทินฺโน’’ติ ปุจฺฉิฯ เต อมจฺจา ‘โส พฺราหฺมโณ สมฺมุขา อาวฏฺฏนิมายํ ชานาติฯ ตาย ตุมฺเห อาวฏฺเฏตฺวา คเหตฺวา คจฺฉตี’ติ อาหํสุฯ อปเร รญฺญา สห ตสฺส อติสหายภาวํ อสหนฺตา อาหํสุ – ‘‘เทว, เอตสฺส พฺราหฺมณสฺส สรีเร สงฺขผลิตกุฏฺฐํ นาม อตฺถิฯ ตุมฺเห เอตํ ทิสฺวาว อาลิงฺคถ ปรามสถ, อิทญฺจ กุฏฺฐํ นาม กายสํสคฺควเสน อนุคจฺฉติ, มา เอวํ กโรถา’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส ราชา สมฺมุขีภาวํ น เทติฯ

ยสฺมา ปน โส พฺราหฺมโณ ปณฺฑิโต ขตฺตวิชฺชาย กุสโล, เตน สห มนฺเตตฺวา กตกมฺมํ นาม น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา สาณิปาการสฺส อนฺโต ฐตฺวา พหิ ฐิเตน เตน สทฺธิํ มนฺเตติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ติโร ทุสฺสนฺเตน มนฺเตตี’’ติฯ ตตฺถ ติโรทุสฺสนฺเตนาติ ติโรทุสฺเสนฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ธมฺมิกนฺติ อนวชฺชํฯ ปยาตนฺติ อภิหริตฺวา ทินฺนํฯ กถํ ตสฺส ราชาติ ยสฺส รญฺโญ พฺราหฺมโณ อีทิสํ ภิกฺขํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กถํ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โส ราชา สมฺมุขีภาวมฺปิ น ทเทยฺยฯ อยํ ปน อทินฺนกํ มายาย คณฺหติ, เตนสฺส สมฺมุขีภาวํ ราชา น เทตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อิทํ ปน การณํ ฐเปตฺวา ราชานญฺเจว พฺราหฺมณญฺจ น อญฺโญ โกจิ ชานาติฯ ตเทตํ เอวํ รหสฺสมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนมฺปิ อทฺธา สพฺพญฺญู สมโณ โคตโมติ นิฏฺฐํ คมิสฺสตี’’ติ ภควา ปกาเสสิฯ