อมฺพฏฺโฐ ปน มาณโวติ โส กิร ภควโต รูปสมฺปตฺติยํ จิตฺตปฺปสาทมตฺตมฺปิ อกตฺวา ‘‘ทสพลํ อปสาเทสฺสามี’’ติ อุทเร พทฺธสาฏกํ มุญฺจิตฺวา กณฺเฐ โอลมฺเพตฺวา เอเกน หตฺเถน ทุสฺสกณฺณํ คเหตฺวา จงฺกมํ อภิรูหิตฺวา กาเลน พาหุํ, กาเลน อุทรํ, กาเลน ปิฏฺฐิํ ทสฺเสนฺโต, กาเลน หตฺถวิการํ, กาเลน ภมุกวิการํ กโรนฺโต, ‘‘กจฺจิ เต โภ, โคตม, ธาตุสมตา, กจฺจิ ภิกฺขาหาเรน น กิลมถ, อกิลมถากาโรเยว ปน เต ปญฺญายติ; ถูลานิ หิ เต องฺคปจฺจงฺคานิ, ปาสาทิกตฺถ คตคตฏฺฐาเน. ‘เต พหุชนา ราชปพฺพชิโตติ จ พุทฺโธ’ติ จ อุปฺปนฺนพหุมานา ปณีตํ โอชวนฺตมาหารํ เทนฺติฯ ปสฺสถ, โภ, เคหํ, จิตฺตสาลา วิย, ทิพฺพปาสาโท วิยฯ อิมํ มญฺจํ ปสฺสถ, พิมฺโพหนํ ปสฺสถ, กิํ เอวรูเป ฐาเน วสนฺตสฺส สมณธมฺมํ กาตุํ ทุกฺกร’’นฺติ เอวรูปํ อุปฺปณฺฑนกถํ อนาจารภาวสารณียํ กเถติ, เตน วุตฺตํ – ‘‘อมฺพฏฺโฐ ปน มาณโว จงฺกมนฺโตปิ นิสินฺเนน ภควตา กิญฺจิ กิญฺจิ กถํ สารณียํ วีติสาเรติ, ฐิโตปิ นิสินฺเนน ภควตา กิญฺจิ กิญฺจิ กถํ สารณียํ วีติสาเรตี’’ติฯ

[262] อถ โข ภควาติ อถ ภควา – ‘‘อยํ มาณโว หตฺถํ ปสาเรตฺวา ภวคฺคํ คเหตุกาโม วิย, ปาทํ ปสาเรตฺวา อวีจิํ วิจริตุกาโม วิย, มหาสมุทฺทํ ตริตุกาโม วิย, สิเนรุํ อาโรหิตุกาโม วิย จ อฏฺฐาเน วายมติ, หนฺท, เตน สทฺธิํ มนฺเตมี’’ติ อมฺพฏฺฐํ มาณวํ เอตทโวจฯ อาจริยปาจริเยหีติ อาจริเยหิ จ เตสํ อาจริเยหิ จฯ

ปฐมอิพฺภวาทวณฺณนา

[263] คจฺฉนฺโต วาติ เอตฺถ กามํ ตีสุ อิริยาปเถสุ พฺราหฺมโณ อาจริยพฺราหฺมเณน สทฺธิํ สลฺลปิตุมรหติฯ อยํ ปน มาณโว มานถทฺธตาย กถาสลฺลาปํ กโรนฺโต จตฺตาโรปิ อิริยาปเถ โยเชสฺสามีติ ‘‘สยาโน วา หิ, โภ โคตม, สยาเนนา’’ติ อาหฯ

ตโต กิร ตํ ภควา – ‘‘อมฺพฏฺฐ, คจฺฉนฺตสฺส วา คจฺฉนฺเตน, ฐิตสฺส วา ฐิเตน, นิสินฺนสฺส วา นิสินฺเนนาจริเยน สทฺธิํ กถา นาม สพฺพาจริเยสุ ลพฺภติฯ ตฺวํ ปน สยาโน สยาเนนาจริเยน สทฺธิํ กเถสิ, กิํ เต อาจริโย โครูปํ, อุทาหุ ตฺว’’นฺติ อาหฯ โส กุชฺฌิตฺวา – ‘‘เย จ โข เต, โภ โคตม, มุณฺฑกา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มุณฺเฑ มุณฺฑาติ สมเณ จ สมณาติ วตฺตุํ วฏฺเฏยฺยฯ อยํ ปน หีเฬนฺโต มุณฺฑกา สมณกาติ อาหฯ อิพฺภาติ คหปติกาฯ กณฺหาติ กณฺหา, กาฬกาติ อตฺโถฯ พนฺธุปาทาปจฺจาติ เอตฺถ พนฺธูติ พฺรหฺมา อธิปฺเปโตฯ ตญฺหิ พฺราหฺมณา ปิตามโหติ โวหรนฺติฯ ปาทานํ อปจฺจา ปาทาปจฺจา, พฺรหฺมุโน ปิฏฺฐิปาทโต ชาตาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺส กิร อยํ ลทฺธิ – พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา, ขตฺติยา อุรโต, เวสฺสา นาภิโต, สุทฺทา ชาณุโต, สมณา ปิฏฺฐิปาทโตติฯ เอวํ กเถนฺโต จ ปเนส กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา กเถติฯ อถ โข ภควนฺตเมว วทามีติ กเถติฯ

อถ โข ภควา – ‘‘อยํ อมฺพฏฺโฐ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย มยา สทฺธิํ กถยมาโน มานเมว นิสฺสาย กเถสิ, อาสีวิสํ คีวายํ คณฺหนฺโต วิย, อคฺคิกฺขนฺธํ อาลิงฺคนฺโต วิย, มตฺตวารณํ โสณฺฑาย ปรามสนฺโต วิย, อตฺตโน ปมาณํ น ชานาติฯ หนฺท นํ ชานาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺถิกวโต โข ปน เต, อมฺพฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาคนฺตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสงฺขาโต อตฺโถ, เอตสฺส อตฺถีติ อตฺถิกํ, ตสฺส มาณวสฺส จิตฺตํฯ อตฺถิกมสฺส อตฺถีติ อตฺถิกวา, ตสฺส อตฺถิกวโต ตว อิธาคมนํ อโหสีติ อตฺโถฯ

โข ปนาติ นิปาตมตฺตํฯ ยาเยว โข ปนตฺถายาติ เยเนว โข ปนตฺเถนฯ อาคจฺเฉยฺยาถาติ มม วา อญฺเญสํ วา สนฺติกํ ยทา กทาจิ อาคจฺเฉยฺยาถฯ ตเมว อตฺถนฺติ อิทํ ปุริสลิงฺควเสเนว วุตฺตํฯ มนสิ กเรยฺยาถาติ จิตฺเต กเรยฺยาถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตฺวํ อาจริเยน อตฺตโน กรณีเยน เปสิโต, น อมฺหากํ ปริภวนตฺถาย, ตสฺมา ตเมว กิจฺจํ มนสิ กโรหีติฯ เอวมสฺส อญฺเญสํ สนฺติกํ อาคตานํ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา มานนิคฺคณฺหนตฺถํ ‘‘อวุสิตวาเยว โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ ปสฺสถ โภ อยํ อมฺพฏฺโฐ มาณโว อาจริยกุเล อวุสิตวา อสิกฺขิโต อปฺปสฺสุโตว สมาโนฯ วุสิตมานีติ ‘‘อหํ วุสิตวา สิกฺขิโต พหุสฺสุโต’’ติ อตฺตานํ มญฺญติฯ เอตสฺส หิ เอวํ ผรุสวจนสมุทาจาเร การณํ กิมญฺญตฺร อวุสิตตฺตาติ อาจริยกุเล อสํวุทฺธา อสิกฺขิตา อปฺปสฺสุตาเยว หิ เอวํ วทนฺตีติฯ

[264] กุปิโตติ กุทฺโธฯ อนตฺตมโนติ อสกมโน, กิํ ปน ภควา ตสฺส กุชฺฌนภาวํ ญตฺวา เอวมาห อุทาหุ อญตฺวาติ? ญตฺวา อาหาติฯ กสฺมา ญตฺวา อาหาติ? ตสฺส มานนิมฺมทนตฺถํฯ ภควา หิ อญฺญาสิ – ‘‘อยํ มยา เอวํ วุตฺเต กุชฺฌิตฺวา มม ญาตเก อกฺโกสิสฺสติฯ อถสฺสาหํ ยถา นาม กุสโล ภิสกฺโก โทสํ อุคฺคิเลตฺวา นีหรติ, เอวเมว โคตฺเตน โคตฺตํ, กุลาปเทเสน กุลาปเทสํ , อุฏฺฐาเปตฺวา ภวคฺคปฺปมาเณน วิย อุฏฺฐิตํ มานทฺธชํ มูเล เฉตฺวา นิปาเตสฺสามี’’ติฯ ขุํเสนฺโตติ ฆฏฺเฏนฺโตฯ วมฺเภนฺโตติ หีเฬนฺโตฯ ปาปิโต ภวิสฺสตีติ จณฺฑภาวาทิโทสํ ปาปิโต ภวิสฺสติฯ

จณฺฑาติ มานนิสฺสิตโกธยุตฺตาฯ ผรุสาติ ขราฯ ลหุสาติ ลหุกาฯ อปฺปเกเนว ตุสฺสนฺติ วา ทุสฺสนฺติ วา อุทกปิฏฺเฐ อลาพุกฏาหํ วิย อปฺปเกเนว อุปฺลวนฺติฯ ภสฺสาติ พหุภาณิโนฯ สกฺยานํ มุเข วิวเฏ อญฺญสฺส วจโนกาโส นตฺถีติ อธิปฺปาเยเนว วทติฯ สมานาติ อิทํ สนฺตาติ ปุริมปทสฺส เววจนํฯ น สกฺกโรนฺตีติ น พฺราหฺมณานํ สุนฺทเรนากาเรน กโรนฺติฯ น ครุํ กโรนฺตีติ พฺราหฺมเณสุ คารวํ น กโรนฺติฯ น มาเนนฺตีติ น มเนน ปิยายนฺติฯ น ปูเชนฺตีติ มาลาทีหิ เนสํ ปูชํ น กโรนฺติฯ น อปจายนฺตีติ อภิวาทนาทีหิ เนสํ อปจิติกมฺมํ นีจวุตฺติํ น ทสฺเสนฺติ ตยิทนฺติ ตํ อิทํฯ ยทิเม สกฺยาติ ยํ อิเม สกฺยา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ…เป.… น อปจายนฺติ, ตํ เตสํ อสกฺการกรณาทิ สพฺพํ น ยุตฺตํ, นานุโลมนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยอิพฺภวาทวณฺณนา

[265] อปรทฺธุนฺติ อปรชฺฌิํสุฯ เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ เอกํ อหนฺติ อตฺโถฯ สนฺธาคารนฺติ รชฺชอนุสาสนสาลาฯ สกฺยาติ อภิสิตฺตราชาโน ฯ สกฺยกุมาราติ อนภิสิตฺตาฯ อุจฺเจสูติ ยถานุรูเปสุ ปลฺลงฺกปีฐกเวตฺตาสนผลกจิตฺตตฺถรณาทิเภเทสุฯ สญฺชคฺฆนฺตาติ อุปฺปณฺฑนวเสน มหาหสิตํ หสนฺตาฯ สํกีฬนฺตาติ หสิตมตฺต กรณองฺคุลิสงฺฆฏฺฏนปาณิปฺปหารทานาทีนิ กโรนฺตาฯ มมญฺเญว มญฺเญติ เอวมหํ มญฺญามิ, มมญฺเญว อนุหสนฺติ, น อญฺญนฺติฯ

กสฺมา ปน เต เอวมกํสูติ? เต กิร อมฺพฏฺฐสฺส กุลวํสํ ชานนฺติฯ อยญฺจ ตสฺมิํ สมเย ยาว ปาทนฺตา โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถสาฏกสฺส เอเกน หตฺเถน ทุสฺสกณฺณํ คเหตฺวา ขนฺธฏฺฐิกํ นาเมตฺวา มานมเทน มตฺโต วิย อาคจฺฉติฯ ตโต – ‘‘ปสฺสถ โภ อมฺหากํ ทาสสฺส กณฺหายนโคตฺตสฺส อมฺพฏฺฐสฺส อาคมนการณ’’นฺติ วทนฺตา เอวมกํสุฯ โสปิ อตฺตโน กุลวํสํ ชานาติฯ ตสฺมา ‘‘มมญฺเญว มญฺเญ’’ติ ตกฺกยิตฺถฯ

อาสเนนาติ ‘‘อิทมาสนํ, เอตฺถ นิสีทาหี’’ติ เอวํ อาสเนน นิมนฺตนํ นาม โหติ, ตถา น โกจิ อกาสิฯ

ตติยอิพฺภวาทวณฺณนา

[266] ลฏุกิกาติ เขตฺตเลฑฺฑูนํ อนฺตเรนิวาสินี ขุทฺทกสกุณิกาฯ กุลาวเกติ นิวาสนฏฺฐาเนฯ กามลาปินีติ ยทิจฺฉกภาณินี, ยํ ยํ อิจฺฉติ ตํ ตํ ลปติ, น ตํ โกจิ หํโส วา โกญฺโจ วา โมโร วา อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ ตฺวํ ลปสี’ติ นิเสเธติฯ อภิสชฺชิตุนฺติ โกธวเสน ลคฺคิตุํฯ

เอวํ วุตฺเต มาณโว – ‘‘อยํ สมโณ โคตโม อตฺตโน ญาตเก ลฏุกิกสทิเส กตฺวา อมฺเห หํสโกญฺจโมรสทิเส กโรติ, นิมฺมาโน ทานิ ชาโต’’ติ มญฺญมาโน อุตฺตริ จตฺตาโร วณฺเณ ทสฺเสติฯ