ตติยชฺฌานกถา

[230-231] ตติยชฺฌานสุขูปมายํ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ เสตรตฺตนีเลสุ ยํ กิญฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมวฯ อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑรีกํ, สตปตฺตํ ปทุมํฯ ปตฺตนิยมํ วา วินาปิ เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑรีกนฺติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโยฯ อุทกานุคฺคตานีติ อุทกโต น อุคฺคตานิฯ อนฺโต นิมุคฺคโปสีนีติ อุทกตลสฺส อนฺโต นิมุคฺคานิเยว หุตฺวา โปสีนิ, วฑฺฒีนีติ อตฺโถฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

จตุตฺถชฺฌานกถา

[232-233] จตุตฺถชฺฌานสุขูปมายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตนาติ เอตฺถ นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธํ, ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โอทาเตน วตฺเถนาติ อิทํ อุตุผรณตฺถํ วุตฺตํฯ กิลิฏฺฐวตฺเถน หิ อุตุผรณํ น โหติ, ตงฺขณโธตปริสุทฺเธน อุตุผรณํ พลวํ โหติฯ อิมิสฺสาย หิ อุปมาย วตฺถํ วิย กรชกาโย, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํฯ ตสฺมา ยถา สุนฺหาตสฺส ปุริสสฺส ปริสุทฺธํ วตฺถํ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺนสฺส สรีรโต อุตุ สพฺพเมว วตฺถํ ผรติฯ น โกจิ วตฺถสฺส อผุโฏกาโส โหติฯ เอวํ จตุตฺถชฺฌานสุเขน ภิกฺขุโน กรชกายสฺส น โกจิ โอกาโส อผุโฏ โหตีติฯ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ฌานานํ อนุปทวณฺณนา จ ภาวนานโย จ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตติ อิธ น วิตฺถาริโตฯ

เอตฺตาวตา เจส รูปชฺฌานลาภีเยว, น อรูปชฺฌานลาภีติ น เวทิตพฺโพฯ น หิ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสหากาเรหิ จิณฺณวสีภาวํ วินา อุปริ อภิญฺญาธิคโม โหติฯ ปาฬิยํ ปน รูปชฺฌานานิเยว อาคตานิฯ อรูปชฺฌานานิ อาหริตฺวา กเถตพฺพานิฯ

วิปสฺสนาญาณกถา

[234] โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป.… อาเนญฺชปฺปตฺเตติ โส จุทฺทสหากาเรหิ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาโว ภิกฺขูติ ทสฺเสติ ฯ เสสเมตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรตีติ เอตฺถ ญาณทสฺสนนฺติ มคฺคญาณมฺปิ, วุจฺจติ ผลญาณมฺปิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ, ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ, วิปสฺสนาญาณมฺปิฯ ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส, ญาณทสฺสนวิสุทฺธตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ (มหานิ. 1.257) เอตฺถ หิ มคฺคญาณํ ญาณทสฺสนนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อยมญฺโญ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ (ม. นิ. 1.328) เอตฺถ ผลญาณํฯ ‘‘ภควโตปิ โข ญาณทสฺสนํ อุทปาทิ สตฺตาหกาลงฺกโต อาฬาโร กาลาโม’’ติ (มหาว. 10) เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาตี’’ติ (มหาว. 16) เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณญาณํ อิธ ปน ญาณทสฺสนาย จิตฺตนฺติ อิทํ วิปสฺสนาญาณํ ญาณทสฺสนนฺติ วุตฺตนฺติฯ

อภินีหรตีติ วิปสฺสนาญาณสฺส นิพฺพตฺตนตฺถาย ตนฺนินฺนํ ตปฺโปณํ ตปฺปพฺภารํ กโรติฯ รูปีติ อาทีนมตฺโถ วุตฺโตเยวฯ โอทนกุมฺมาสูปจโยติ โอทเนน เจว กุมฺมาเสน จ อุปจิโต วฑฺฒิโตฯ อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโมติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจธมฺโมฯ ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถาย ตนุวิเลปเนน อุจฺฉาทนธมฺโมฯ องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถาย ขุทฺทกสมฺพาหเนน ปริมทฺทนธมฺโมฯ ทหรกาเล วา อูรูสุ สยาเปตฺวา คพฺภาวาเสน ทุสฺสณฺฐิตานํ เตสํ เตสํ องฺคานํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ อญฺฉนปีฬนาทิวเสน ปริมทฺทนธมฺโมฯ เอวํ ปริหริโตปิ เภทนวิทฺธํสนธมฺโม ภิชฺชติ เจว วิกิรติ จ, เอวํ สภาโวติ อตฺโถฯ ตตฺถ รูปี จาตุมหาภูติโกติอาทีสุ ฉหิ ปเทหิ สมุทโย กถิโตฯ อนิจฺจปเทน สทฺธิํ ปจฺฉิเมหิ ทฺวีหิ อตฺถงฺคโมฯ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺติ เอตฺถ จาตุมหาภูติเก กาเย นิสฺสิตญฺจ ปฏิพทฺธญฺจฯ

[235] สุโภติ สุนฺทโรฯ ชาติมาติ ปริสุทฺธากรสมุฏฺฐิโตฯ สุปริกมฺมกโตติ สุฏฺฐุ กตปริกมฺโม อปนีตปาสาณสกฺขโรฯ อจฺโฉติ ตนุจฺฉวิฯ วิปฺปสนฺโนติ สุฏฺฐุ ปสนฺโนฯ สพฺพาการสมฺปนฺโนติ โธวนเวธนาทีหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ สมฺปนฺโนฯ นีลนฺติอาทีหิ วณฺณสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ ตาทิสญฺหิ อาวุตํ ปากฏํ โหติฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ มณิ วิย หิ กรชกาโยฯ