ตญฺหิ อุภยมฺปิ น สกฺกา กาตุนฺติ ทีเปติฯ โทณมิเตติ โทเณน มิตํ วิยฯ สุขทุกฺเขติ สุขทุกฺขํฯ ปริยนฺตกเตติ วุตฺตปริมาเณน กาเลน กตปริยนฺเตฯ นตฺถิ หายนวฑฺฒเนติ นตฺถิ หายนวฑฺฒนานิฯ น สํสาโร ปณฺฑิตสฺส หายติ, น พาลสฺส วฑฺฒตีติ อตฺโถฯ อุกฺกํสาวกํเสติ อุกฺกํสาวกํสาฯ หายนวฑฺฒนานเมตํ อธิวจนํฯ

อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต ‘‘เสยฺยถาปิ นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุตฺตคุเฬติ เวเฐตฺวา กตสุตฺตคุเฬฯ นิพฺเพฐิยมานเมว ปเลตีติ ปพฺพเต วา รุกฺขคฺเค วา ฐตฺวา ขิตฺตํ สุตฺตปฺปมาเณน นิพฺเพฐิยมานเมว คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ ตตฺเถว ติฏฺฐติ, น คจฺฉติฯ เอวเมว วุตฺตกาลโต อุทฺธํ น คจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ

อชิตเกสกมฺพลวาทวณฺณนา

[170-172] อชิตวาเท นตฺถิ ทินฺนนฺติ ทินฺนผลาภาวํ สนฺธาย วทติฯ ยิฏฺฐํ วุจฺจติ มหายาโคฯ หุตนฺติ ปเหณกสกฺกาโร อธิปฺเปโตฯ ตมฺปิ อุภยํ ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ สุกตทุกฺกฏานนฺติ สุกตทุกฺกฏานํ, กุสลากุสลานนฺติ อตฺโถฯ ผลํ วิปาโกติ ยํ ผลนฺติ วา วิปาโกติ วา วุจฺจติ, ตํ นตฺถีติ วทติฯ นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ฐิตสฺส อยํ โลโก นตฺถิ, นตฺถิ ปโร โลโกติ อิธ โลเก ฐิตสฺสาปิ ปโร โลโก นตฺถิ, สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตีติ ทสฺเสติฯ นตฺถิ มาตา นตฺถิ ปิตาติ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลาภาววเสน วทติฯ นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวิตฺวา อุปปชฺชนกา สตฺตา นาม นตฺถีติ วทติฯ

จาตุมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโยฯ ปถวี ปถวิกายนฺติ อชฺฌตฺติกปถวีธาตุ พาหิรปถวีธาตุํฯ อนุเปตีติ อนุยายติฯ อนุปคจฺฉตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ อนุคจฺฉตีติปิ อตฺโถฯ อุภเยนาปิ อุเปติ, อุปคจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อินฺทฺริยานีติ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติฯ อาสนฺทิปญฺจมาติ นิปนฺนมญฺเจน ปญฺจมา, มญฺโจ เจว จตฺตาโร มญฺจปาเท คเหตฺวา ฐิตา จตฺตาโร ปุริสา จาติ อตฺโถฯ ยาวาฬาหนาติ ยาว สุสานาฯ

ปทานีติ ‘อยํ เอวํ สีลวา อโหสิ, เอวํ ทุสฺสีโล’ติอาทินา นเยน ปวตฺตานิ คุณาคุณปทานิ, สรีรเมว วา เอตฺถ ปทานีติ อธิปฺเปตํฯ กาโปตกานีติ กโปตวณฺณานิ, ปาราวตปกฺขวณฺณานีติ อตฺโถฯ ภสฺสนฺตาติ ภสฺมนฺตา, อยเมว วา ปาฬิฯ อาหุติโยติ ยํ ปเหณกสกฺการาทิเภทํ ทินฺนทานํ, สพฺพํ ตํ ฉาริกาวสานเมว โหติ, น ตโต ปรํ ผลทายกํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ทตฺตุปญฺญตฺตนฺติ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิ ปญฺญตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘พาเลหิ อพุทฺธีหิ ปญฺญตฺตมิทํ ทานํ, น ปณฺฑิเตหิฯ พาลา เทนฺติ, ปณฺฑิตา คณฺหนฺตี’ติ ทสฺเสติฯ

ตตฺถ ปูรโณ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติ วทนฺโต กมฺมํ ปฏิพาหติฯ อชิโต ‘‘กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ วทนฺโต วิปากํ ปฏิพาหติฯ มกฺขลิ ‘‘นตฺถิ เหตู’’ติ วทนฺโต อุภยํ ปฏิพาหติฯ ตตฺถ กมฺมํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ วิปาโก ปฏิพาหิโต โหติ, วิปากํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ กมฺมํ ปฏิพาหิตํ โหติฯ อิติ สพฺเพเปเต อตฺถโต อุภยปฺปฏิพาหกา อเหตุกวาทา เจว อกิริยวาทา จ นตฺถิกวาทา จ โหนฺติฯ

เย วา ปน เตสํ ลทฺธิํ คเหตฺวา รตฺติฏฺฐาเน ทิวาฐาเน นิสินฺนา สชฺฌายนฺติ วีมํสนฺติ, เตสํ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาปํ, นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย, มโต อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติ, ปฐมชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ, ตถา ทุติยาทีสุ, สตฺตเม พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน อริฏฺฐกณฺฏกสทิสาฯ ตตฺถ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมติ, โกจิ ทฺเว, โกจิ ตีณิปิ, เอกสฺมิํ โอกฺกนฺเตปิ, ทฺวีสุ ตีสุ โอกฺกนฺเตสุปิ, นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโกว โหติ; ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณญฺเจว โมกฺขมคฺคาวรณญฺจ, อภพฺโพ ตสฺสตฺตภาวสฺส อนนฺตรํ สคฺคมฺปิ คนฺตุํ, ปเคว โมกฺขํฯ วฏฺฏขาณุ นาเมส สตฺโต ปถวิโคปโก, เยภุยฺเยน เอวรูปสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ นตฺถิฯ

‘‘ตสฺมา อกลฺยาณชนํ, อาสีวิสมิโวรคํ;

อารกา ปริวชฺเชยฺย, ภูติกาโม วิจกฺขโณ’’ติฯ

ปกุธกจฺจายนวาทวณฺณนา

[173-175] ปกุธวาเท อกฏาติ อกตาฯ อกฏวิธาติ อกตวิธานาฯ เอวํ กโรหีติ เกนจิ การาปิตาปิ น โหนฺตีติ อตฺโถฯ อนิมฺมิตาติ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาฯ อนิมฺมาตาติ อนิมฺมาปิตา, เกจิ อนิมฺมาเปตพฺพาติ ปทํ วทนฺติ, ตํ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺฐกถายํ ทิสฺสติฯ วญฺฌาทิปทตฺตยํ วุตฺตตฺถเมวฯ น อิญฺชนฺตีติ เอสิกตฺถมฺโภ วิย ฐิตตฺตา น จลนฺติฯ น วิปริณมนฺตีติ ปกติํ น ชหนฺติฯ น อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺตีติ น อญฺญมญฺญํ อุปหนนฺติฯ นาลนฺติ น สมตฺถาฯ ปถวิกาโยติอาทีสุ ปถวีเยว ปถวิกาโย, ปถวิสมูโห วาฯ ตตฺถาติ เตสุ ชีวสตฺตเมสุ กาเยสุฯ สตฺตนฺนํ ตฺเวว กายานนฺติ ยถา มุคฺคราสิอาทีสุ ปหตํ สตฺถํ มุคฺคาทีนํ อนฺตเรน ปวิสติ, เอวํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรน ฉิทฺเทน วิวเรน สตฺถํ ปวิสติฯ ตตฺถ อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมีติ เกวลํ สญฺญามตฺตเมว โหตีติ ทสฺเสติฯ

นิคณฺฐนาฏปุตฺตวาทวณฺณนา

[176-178] นาฏปุตฺตวาเท จาตุยามสํวรสํวุโตติ จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรน สํวุโตฯ สพฺพวาริวาริโต จาติ วาริตสพฺพอุทโก ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ อตฺโถฯ โส กิร สีโตทเก สตฺตสญฺญี โหติ, ตสฺมา น ตํ วฬญฺเชติฯ สพฺพวาริยุตฺโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโตฯ สพฺพวาริธุโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ธุตปาโปฯ สพฺพวาริผุโฏติ สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโฐฯ คตตฺโตติ โกฏิปฺปตฺตจิตฺโตฯ ยตตฺโตติ สํยตจิตฺโตฯ ฐิตตฺโตติ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺโตฯ เอตสฺส วาเท กิญฺจิ สาสนานุโลมมฺปิ อตฺถิ, อสุทฺธลทฺธิตาย ปน สพฺพา ทิฏฺฐิเยว ชาตาฯ

สญฺจยเพลฏฺฐปุตฺตวาทวณฺณนา

[179-181] สญฺจยวาโท อมราวิกฺเขเป วุตฺตนโย เอวฯ