เตสํ เอวํ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา – เอกจฺโจ หิ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตฺวา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานา วุฏฺฐาย – ‘‘จิตฺเต โทสํ ปสฺสติ, จิตฺเต สติ หตฺถจฺเฉทาทิทุกฺขญฺเจว สพฺพภยานิ จ โหนฺติ, อลํ อิมินา จิตฺเตน, อจิตฺตกภาโวว สนฺโต’’ติ, เอวํ จิตฺเต โทสํ ปสฺสิตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา อสญฺญสตฺเตสุ นิพฺพตฺตติ, จิตฺตมสฺส จุติจิตฺตนิโรเธน อิเธว นิวตฺตติ, รูปกฺขนฺธมตฺตเมว ตตฺถ ปาตุภวติฯ เต ตตฺถ ยถา นาม ชิยาเวคกฺขิตฺโต สโร ยตฺตโก ชิยาเวโค, ตตฺตกเมว อากาเส คจฺฉติฯ เอวเมว ฌานเวคกฺขิตฺตา อุปปชฺชิตฺวา ยตฺตโก ฌานเวโค, ตตฺตกเมว กาลํ ติฏฺฐนฺติ, ฌานเวเค ปน ปริหีเน ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ อนฺตรธายติ, อิธ ปน ปฏิสนฺธิสญฺญา อุปฺปชฺชติฯ ยสฺมา ปน ตาย อิธ อุปฺปนฺนสญฺญาย เตสํ ตตฺถ จุติ ปญฺญายติ, ตสฺมา ‘‘สญฺญุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ สนฺตตายาติ สนฺตภาวายฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ ตกฺกีวาโทปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ

อปรนฺตกปฺปิกวณฺณนา

[74] เอวํ อฏฺฐารส ปุพฺพนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุจตฺตารีสํ อปรนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตุํ – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนาคตโกฏฺฐาสสงฺขาตํ อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ อปรนฺตกปฺปิกา, อปรนฺตกปฺโป วา เอเตสํ อตฺถีติ อปรนฺตกปฺปิกาฯ เอวํ เสสมฺปิ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

สญฺญีวาทวณฺณนา

[75] อุทฺธมาฆาตนิกาติ อาฆาตนํ วุจฺจติ มรณํ, อุทฺธมาฆาตนา อตฺตานํ วทนฺตีติ อุทฺธมาฆาตนิกาฯ สญฺญีติ ปวตฺโต วาโท, สญฺญีวาโท, โส เอเตสํ อตฺถีติ สญฺญีวาทาฯ

[76-77] รูปี อตฺตาติอาทีสุ กสิณรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส ‘‘สญฺญา’’ติ คเหตฺวา วา อาชีวกาทโย วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา ‘‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา สญฺญี’’ติ นํ ปญฺญเปนฺติฯ ตตฺถ อโรโคติ นิจฺโจฯ อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํ ปน ‘‘อตฺตา’’ติ สมาปตฺติสญฺญญฺจสฺส ‘‘สญฺญา’’ติ คเหตฺวา วา นิคณฺฐาทโย วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา ‘‘อรูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา สญฺญี’’ติ นํ ปญฺญเปนฺติฯ ตติยา ปน มิสฺสกคาหวเสน ปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ จตุตฺถา ตกฺกคาเหเนวฯ

ทุติยจตุกฺกํ อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ตติยจตุกฺเก สมาปนฺนกวเสน เอกตฺตสญฺญี , อสมาปนฺนกวเสน นานตฺตสญฺญี, ปริตฺตกสิณวเสน ปริตฺตสญฺญี, วิปุลกสิณวเสน อปฺปมาณสญฺญีติ เวทิตพฺพาฯ จตุตฺถจตุกฺเก ปน ทิพฺเพน จกฺขุนา ติกจตุกฺกชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา ‘‘เอกนฺตสุขี’’ติ คณฺหาติฯ นิรเย นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา ‘‘เอกนฺตทุกฺขี’’ติฯ มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา ‘‘สุขทุกฺขี’’ติฯ เวหปฺผลเทเวสุ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา ‘‘อทุกฺขมสุขี’’ติ คณฺหาติฯ วิเสสโต หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณลาภิโน ปุพฺพนฺตกปฺปิกา โหนฺติ, ทิพฺพจกฺขุกา อปรนฺตกปฺปิกาติฯ

อสญฺญีวาทวณฺณนา

[78-83] อสญฺญีวาโท สญฺญีวาเท อาทิมฺหิ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ จตุกฺกานํ วเสน เวทิตพฺโพฯ ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญีวาโทฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ ‘‘สญฺญี อตฺตา’’ติ คณฺหนฺตานํ ตา ทิฏฺฐิโย, อิธ ‘‘อสญฺญี’’ติ จ ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ จฯ ตตฺถ น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพํฯ ทิฏฺฐิคติกสฺส หิ คาโห อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโสติ วุตฺตเมตํฯ

อุจฺเฉทวาทวณฺณนา

[84] อุจฺเฉทวาเท สโตติ วิชฺชมานสฺสฯ อุจฺเฉทนฺติ อุปจฺเฉทํ ฯ วินาสนฺติ อทสฺสนํฯ วิภวนฺติ ภาววิคมํฯ สพฺพาเนตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ ตตฺถ ทฺเว ชนา อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหนฺติ, ลาภี จ อลาภี จฯ ลาภี อรหโต ทิพฺเพน จกฺขุนา จุติํ ทิสฺวา อุปปตฺติํ อปสฺสนฺโต, โย วา จุติมตฺตเมว ทฏฺฐุํ สกฺโกติ, น อุปปาตํ; โส อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ อลาภี จ ‘‘โก ปรโลกํ น ชานาตี’’ติ กามสุขคิทฺธตาย วาฯ ‘‘ยถา รุกฺขโต ปณฺณานิ ปติตานิ น ปุน วิรุหนฺติ, เอวเมว สตฺตา’’ติอาทินา ตกฺเกน วา อุจฺเฉทํ คณฺหาติฯ อิธ ปน ตณฺหาทิฏฺฐีนํ วเสน ตถา จ อญฺญถา จ วิกปฺเปตฺวาว อิมา สตฺต ทิฏฺฐิโย อุปฺปนฺนาติ เวทิตพฺพาฯ

[85] ตตฺถ รูปีติ รูปวาฯ จาตุมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโยฯ มาตาปิตูนํ เอตนฺติ มาตาเปตฺติกํฯ กิํ ตํ? สุกฺกโสณิตํฯ