นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสตี’’ติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานํ วเสน เวทนานํ สมุทยํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา; ‘‘อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, ตณฺหานิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ , กมฺมนิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานํ วเสน เวทนานํ อตฺถงฺคมํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, ‘‘ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ เวทนาย อสฺสาโท’’ติ (สํ. นิ. 3.26) เอวํ อสฺสาทญฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, ‘‘ยํ เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ เวทนาย อาทีนโว’’ติ เอวํ อาทีนวญฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, ‘‘โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ เวทนาย นิสฺสรณ’’นฺติ เอวํ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา วิคตฉนฺทราคตาย อนุปาทาโน อนุปาทาวิมุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต; ยสฺมิํ อุปาทาเน สติ กิญฺจิ อุปาทิเยยฺย, อุปาทินฺนตฺตา จ ขนฺโธ ภเวยฺย, ตสฺส อภาวา กิญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวาว วิมุตฺโต ภิกฺขเว ตถาคโตติฯ

[37] อิเม โข เต, ภิกฺขเวติ เย เต อหํ – ‘‘กตเม, จ เต, ภิกฺขเว, ธมฺมา คมฺภีรา’’ติ อปุจฺฉิํ, ‘‘อิเม โข เต, ภิกฺขเว, ตญฺจ ตถาคโต ปชานาติ ตโต จ อุตฺตริตรํ ปชานาตี’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺฐา สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา…เป.… ปณฺฑิตเวทนียาติ เวทิตพฺพาฯ เยหิ ตถาคตสฺส เนว ปุถุชฺชโน, น โสตาปนฺนาทีสุ อญฺญตโร วณฺณํ ยถาภูตํ วตฺตุํ สกฺโกติ, อถ โข ตถาคโตว ยถาภูตํ วณฺณํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยาติ เอวํ ปุจฺฉมาเนนาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว ปุฏฺฐํ, นิยฺยาเตนฺเตนาปิ ตเทว นิยฺยาติตํ, อนฺตรา ปน ทิฏฺฐิโย วิภตฺตาติฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกจฺจสสฺสตวาทวณฺณนา

[38] เอกจฺจสสฺสติกาติ เอกจฺจสสฺสตวาทาฯ เต ทุวิธา โหนฺติ – สตฺเตกจฺจสสฺสติกา, สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกาติฯ ทุวิธาปิ อิธ คหิตาเยวฯ

[39] ยนฺติ นิปาตมตฺตํฯ กทาจีติ กิสฺมิญฺจิ กาเลฯ กรหจีติ ตสฺเสว เววจนํฯ ทีฆสฺส อทฺธุโนติ ทีฆสฺส กาลสฺสฯ

อจฺจเยนาติ อติกฺกเมน ฯ สํวฏฺฏตีติ วินสฺสติฯ เยภุยฺเยนาติ เย อุปริพฺรหฺมโลเกสุ วา อรูเปสุ วา นิพฺพตฺตนฺติ, ตทวเสเส สนฺธาย วุตฺตํฯ ฌานมเนน นิพฺพตฺตตฺตา มโนมยาฯ ปีติ เตสํ ภกฺโข อาหาโรติ ปีติภกฺขาฯ อตฺตโนว เตสํ ปภาติ สยํปภาฯ อนฺตลิกฺเข จรนฺตีติ อนฺตลิกฺขจราฯ สุเภสุ อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขาทีสุ ติฏฺฐนฺตีติ, สุภฏฺฐายิโน สุภา วา มโนรมฺมวตฺถาภรณา หุตฺวา ติฏฺฐนฺตีติ สุภฏฺฐายิโนฯ จิรํ ทีฆมทฺธานนฺติ อุกฺกํเสน อฏฺฐ กปฺเปฯ

[40] วิวฏฺฏตีติ สณฺฐาติฯ สุญฺญํ พฺรหฺมวิมานนฺติ ปกติยา นิพฺพตฺตสตฺตานํ นตฺถิตาย สุญฺญํ, พฺรหฺมกายิกภูมิ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ ตสฺส กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิ, วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน ปน กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานา รตนภูมิ นิพฺพตฺตติฯ ปกตินิพฺพตฺติฏฺฐาเนสุเยว เจตฺถ อุยฺยานกปฺปรุกฺขาทโย นิพฺพตฺตนฺติฯ อถ สตฺตานํ ปกติยา วสิตฏฺฐาเน นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, เต ปฐมชฺฌานํ ภาเวตฺวา ตโต โอตรนฺติ, ตสฺมา อถ โข อญฺญตโร สตฺโตติอาทิมาหฯ อายุกฺขยา วา ปุญฺญกฺขยา วาติ เย อุฬารํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ อปฺปายุเก เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, เต อตฺตโน ปุญฺญพเลน ฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺส ปน เทวโลกสฺส อายุปฺปมาเณเนว จวนฺตีติ อายุกฺขยา จวนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ เย ปน ปริตฺตํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา ทีฆายุกเทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, เต ยาวตายุกํ ฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, อนฺตราว จวนฺตีติ ปุญฺญกฺขยา จวนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺฐตีติ กปฺปํ วา อุปฑฺฒกปฺปํ วาฯ

[41] อนภิรตีติ อปรสฺสาปิ สตฺตสฺส อาคมนปตฺถนาฯ ยา ปน ปฏิฆสมฺปยุตฺตา อุกฺกณฺฐิตา, สา พฺรหฺมโลเก นตฺถิฯ ปริตสฺสนาติ อุพฺพิชฺชนา ผนฺทนา, สา ปเนสา ตาสตสฺสนา, ตณฺหาตสฺสนา, ทิฏฺฐิตสฺสนา, ญาณตสฺสนาติ จตุพฺพิธา โหติฯ ตตฺถ ‘‘ชาติํ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโสฯ ชรํ… พฺยาธิํ… มรณํ ปฏิจฺจ…เป.… อุตฺราโส’’ติ (วิภ. 921) อยํ ตาสตสฺสนา นามฯ ‘‘อโห วต อญฺเญปิ สตฺตา อิตฺถตฺตํ อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติ (ที. นิ. 3.38) อยํ ตณฺหาตสฺสนา นามฯ ‘‘ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมวา’’ติ อยํ ทิฏฺฐิตสฺสนา นามฯ

‘‘เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.33) อยํ ญาณตสฺสนา นามฯ อิธ ปน ตณฺหาตสฺสนาปิ ทิฏฺฐิตสฺสนาปิ วฏฺฏติฯ พฺรหฺมวิมานนฺติ อิธ ปน ปฐมาภินิพฺพตฺตสฺส อตฺถิตาย สุญฺญนฺติ น วุตฺตํฯ อุปปชฺชนฺตีติ อุปปตฺติวเสน อุปคจฺฉนฺติฯ สหพฺยตนฺติ สหภาวํฯ

[42] อภิภูติ อภิภวิตฺวา ฐิโต เชฏฺฐโกหมสฺมีติฯ อนภิภูโตติ อญฺเญหิ อนภิภูโตฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํสวจเน นิปาโตฯ ทสฺสนวเสน ทโส, สพฺพํ ปสฺสามีติ อตฺโถฯ วสวตฺตีติ สพฺพํ ชนํ วเส วตฺเตมิฯ อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตาติ อหํ โลเก อิสฺสโร, อหํ โลกสฺส กตฺตา จ นิมฺมาตา จ, ปถวี – หิมวนฺต-สิเนรุ-จกฺกวาฬ-มหาสมุทฺท-จนฺทิม-สูริยา มยา นิมฺมิตาติฯ เสฏฺโฐ สชิตาติ อหํ โลกสฺส อุตฺตโม จ สชิตา จ, ‘‘ตฺวํ ขตฺติโย นาม โหหิ, ตฺวํ พฺราหฺมโณ, เวสฺโส, สุทฺโท, คหฏฺโฐ, ปพฺพชิโต นามฯ อนฺตมโส ตฺวํ โอฏฺโฐ โหหิ, โคโณ โหหี’’ติ ‘‘เอวํ สตฺตานํ สํวิสเชตา อห’’นฺติ มญฺญติฯ วสี ปิตา ภูตภพฺยานนฺติ (ที. นิ. 1.17) อหมสฺมิ จิณฺณวสิตาย วสี, อหํ ปิตา ภูตานญฺจ ภพฺยานญฺจาติ มญฺญติฯ ตตฺถ อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา อนฺโตอณฺฑโกเส เจว อนฺโตวตฺถิมฺหิ จ ภพฺยา นาม, พหิ นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย ภูตา นามฯ สํเสทชา ปฐมจิตฺตกฺขเณ ภพฺยา, ทุติยโต ปฏฺฐาย ภูตาฯ โอปปาติกา ปฐมอิริยาปเถ ภพฺยา, ทุติยโต ปฏฺฐาย ภูตาติ เวทิตพฺพาฯ เต สพฺเพปิ มยฺหํ ปุตฺตาติ สญฺญาย ‘‘อหํ ปิตา ภูตภพฺยาน’’นฺติ มญฺญติฯ

อิทานิ การณโต สาเธตุกาโม – ‘‘มยา อิเม สตฺตา นิมฺมิตา’’ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติอาทิมาหฯ อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาวํ, พฺรหฺมภาวนฺติ อตฺโถฯ อิมินา มยนฺติ อตฺตโน กมฺมวเสน จุตาปิ อุปปนฺนาปิ จ เกวลํ มญฺญนามตฺเตเนว ‘‘อิมินา มยํ นิมฺมิตา’’ติ มญฺญมานา วงฺกจฺฉิทฺเท วงฺกอาณี วิย โอนมิตฺวา ตสฺเสว ปาทมูลํ คจฺฉนฺตีติฯ

[43] วณฺณวนฺตตโร จาติ วณฺณวนฺตตโร, อภิรูโป ปาสาทิโกติ อตฺโถฯ มเหสกฺขตโรติ อิสฺสริยปริวารวเสน มหายสตโรฯ

[44] ฐานํ โข ปเนตนฺติ การณํ โข ปเนตํฯ โส ตโต จวิตฺวา อญฺญตฺร น คจฺฉติ, อิเธว อาคจฺฉติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อคารสฺมาติ เคหาฯ อนคาริยนฺติ ปพฺพชฺชํฯ ปพฺพชฺชา หิ ยสฺมา อคารสฺส หิ ตํ กสิโครกฺขาทิกมฺมํ ตตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา อนคาริยนฺติ วุจฺจติฯ ปพฺพชตีติ อุปคจฺฉติฯ ตโต ปรํ นานุสฺสรตีติ ตโต ปุพฺเพนิวาสา ปรํ น สรติ, สริตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺถ ฐตฺวา ทิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ

นิจฺโจติอาทีสุ ตสฺส อุปปตฺติํ อปสฺสนฺโต นิจฺโจติ วทติ, มรณํ อปสฺสนฺโต ธุโวติ, สทาภาวโต สสฺสโตติ, ชราวเสนาปิ วิปริณามสฺส อภาวโต อวิปริณามธมฺโมติฯ เสสเมตฺถ ปฐมวาเร อุตฺตานเมวาติฯ

[45-46] ทุติยวาเร ขิฑฺฑาย ปทุสฺสนฺติ วินสฺสนฺตีติ ขิฑฺฑาปโทสิกา, ปทูสิกาติปิ ปาฬิํ ลิขนฺติ, สา อฏฺฐกถายํ นตฺถิฯ อติเวลนฺติ อติกาลํ, อติจิรนฺติ อตฺโถฯ หสฺสขิฑฺฑารติธมฺมสมาปนฺนาติ หสฺสรติ ธมฺมญฺเจว ขิฑฺฑารติธมฺมญฺจ สมาปนฺนา อนุยุตฺตา, เกฬิหสฺสสุขญฺเจว กายิกวาจสิกกีฬาสุขญฺจ อนุยุตฺตา, วุตฺตปฺปการรติธมฺมสมงฺคิโน หุตฺวา วิหรนฺตีติ อตฺโถฯ

สติ สมฺมุสฺสตีติ ขาทนียโภชนีเยสุ สติ สมฺมุสฺสติฯ เต กิร ปุญฺญวิเสสาธิคเตน มหนฺเตน อตฺตโน สิริวิภเวน นกฺขตฺตํ กีฬนฺตา ตาย สมฺปตฺติมหนฺตตาย – ‘‘อาหารํ ปริภุญฺชิมฺห, น ปริภุญฺชิมฺหา’’ติปิ น ชานนฺติฯ อถ เอกาหาราติกฺกมนโต ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว, น ติฏฺฐนฺติฯ กสฺมา? กมฺมชเตชสฺส พลวตาย, กรชกายสฺส มนฺทตาย, มนุสฺสานญฺหิ กมฺมชเตโช มนฺโท, กรชกาโย พลวาฯ เตสํ เตชสฺส มนฺทตาย กรชกายสฺส พลวตาย สตฺตาหมฺปิ อติกฺกมิตฺวา อุณฺโหทกอจฺฉยาคุอาทีหิ สกฺกา วตฺถุํ อุปตฺถมฺเภตุํฯ เทวานํ ปน เตโช พลวา โหติ, กรชํ มนฺทํฯ เต เอกํ อาหารเวลํ อติกฺกมิตฺวาว สณฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติฯ ยถา นาม คิมฺหานํ มชฺฌนฺหิเก ตตฺตปาสาเณ ฐปิตํ ปทุมํ วา อุปฺปลํ วา สายนฺหสมเย ฆฏสเตนาปิ สิญฺจิยมานํ ปากติกํ น โหติ, วินสฺสติเยวฯ

เอวเมว ปจฺฉา นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว, น ติฏฺฐนฺติฯ เตนาห ‘‘สติยา สมฺโมสา เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติฯ กตเม ปน เต เทวาติ? อิเม เทวาติ อฏฺฐกถายํ วิจารณา นตฺถิ, ‘‘เทวานํ กมฺมชเตโช พลวา โหติ, กรชํ มนฺท’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา ปน เย เกจิ กพฬีการาหารูปชีวิโน เทวา เอวํ กโรนฺติ, เตเยว จวนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ เกจิ ปนาหุ – ‘‘นิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติโน เต เทวา’’ติฯ ขิฑฺฑาปทุสฺสนมตฺเตเนว เหเต ขิฑฺฑาปโทสิกาติ วุตฺตาฯ เสสเมตฺถ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[47-48] ตติยวาเร มเนน ปทุสฺสนฺติ วินสฺสนฺตีติ มโนปโทสิกา, เอเต จาตุมหาราชิกาฯ เตสุ กิร เอโก เทวปุตฺโต – นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามีติ สปริวาโร รเถน วีถิํ ปฏิปชฺชติ, อถญฺโญ นิกฺขมนฺโต ตํ ปุรโต คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา – ‘โภ อยํ กปโณ’, อทิฏฺฐปุพฺพํ วิย เอตํ ทิสฺวา – ‘‘ปีติยา อุทฺธุมาโต วิย ภิชฺชมาโน วิย จ คจฺฉตี’’ติ กุชฺฌติฯ ปุรโต คจฺฉนฺโตปิ นิวตฺติตฺวา ตํ กุทฺธํ ทิสฺวา – กุทฺธา นาม สุวิทิตา โหนฺตีติ กุทฺธภาวมสฺส ญตฺวา – ‘‘ตฺวํ กุทฺโธ, มยฺหํ กิํ กริสฺสสิ, อยํ สมฺปตฺติ มยา ทานสีลาทีนํ วเสน ลทฺธา, น ตุยฺหํ วเสนา’’ติ ปฏิกุชฺฌติฯ เอกสฺมิญฺหิ กุทฺเธ อิตโร อกุทฺโธ รกฺขติ, อุโภสุ ปน กุทฺเธสุ เอกสฺส โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหติฯ ตสฺสปิ โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหตีติ อุโภ กนฺทนฺตานํเยว โอโรธานํ จวนฺติฯ อยเมตฺถ ธมฺมตาฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[49-52] ตกฺกีวาเท อยํ จกฺขาทีนํ เภทํ ปสฺสติ, จิตฺตํ ปน ยสฺมา ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา จกฺขาทีนํ เภทโต พลวตรมฺปิ จิตฺตสฺส เภทํ น ปสฺสติฯ โส ตํ อปสฺสนฺโต ยถา นาม สกุโณ เอกํ รุกฺขํ ชหิตฺวา อญฺญสฺมิํ นิลียติ, เอวเมว อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ภินฺเน จิตฺตํ อญฺญตฺร คจฺฉตีติ คเหตฺวา เอวมาหฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อนฺตานนฺตวาทวณฺณนา

[53] อนฺตานนฺติกาติ อนฺตานนฺตวาทา, อนฺตํ วา อนนฺตํ วา อนฺตานนฺตํ วา เนวนฺตานานนฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺตวาทาติ อตฺโถฯ