อุปาลิปญฺจกํ

อนิสฺสิตวคฺควณฺณนา

[417] อุปาลิปญฺเหสุ กติหิ นุ โข ภนฺเตติ ปุจฺฉาย อยํ สมฺพนฺโธฯ เถโร กิร รโหคโต สพฺพานิ อิมานิ ปญฺจกานิ อาวชฺเชตฺวา ‘‘ภควนฺตํ ทานิ ปุจฺฉิตฺวา อิเมสํ นิสฺสาย วสนกาทีนํ อตฺถาย ตนฺติํ ฐเปสฺสามี’’ติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กติหิ นุ โข ภนฺเต’’ติอาทินา นเยน ปญฺเห ปุจฺฉิฯ เตสํ วิสฺสชฺชเน อุโปสถํ น ชานาตีติ นววิธํ อุโปสถํ น ชานาติฯ อุโปสถกมฺมํ น ชานาตีติ อธมฺเมนวคฺคาทิเภทํ จตุพฺพิธํ อุโปสถกมฺมํ น ชานาติฯ ปาติโมกฺขํ น ชานาตีติ ทฺเว มาติกา น ชานาติฯ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ น ชานาตีติ ภิกฺขูนํ ปญฺจวิธํ ภิกฺขุนีนํ จตุพฺพิธนฺติ นววิธํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ น ชานาติฯ

ปวารณํ น ชานาตีติ นววิธํ ปวารณํ น ชานาติฯ ปวารณากมฺมํ น ชานาตีติ อธมฺเมนวคฺคาทิเภทํ จตุพฺพิธํ ปวารณากมฺมํ น ชานาติฯ

อาปตฺตานาปตฺติํ น ชานาตีติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺฐํ อาปตฺติญฺจ อนาปตฺติญฺจ น ชานาติฯ

อาปนฺโน กมฺมกโตติ อาปตฺติํ อาปนฺโน ตปฺปจฺจยาว สงฺเฆน กมฺมํ กตํ โหติฯ

นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺควณฺณนา

[420] กมฺมํ นปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพนฺติ อยํ ยสฺมา อนุโลมวตฺเต น วตฺตติ, ตสฺมา นาสฺส กมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพํ; สรชฺชุโกว วิสฺสชฺเชตพฺโพติ อตฺโถฯ

[421] สเจ อุปาลิ สงฺโฆ สมคฺคกรณียานิ กมฺมานิ กโรตีติ สเจ สมคฺเคหิ กรณียานิ อุโปสถาทีนิ กมฺมานิ กโรติ, อุโปสถปวารณาทีสุ หิ ฐิตาสุ อุปตฺถมฺโภ น ทาตพฺโพฯ สเจ หิ สงฺโฆ อจฺจยํ เทสาเปตฺวา สงฺฆสามคฺคิํ กโรติ, ติณวตฺถารกสมถํ วา กตฺวา อุโปสถปวารณํ กโรติ , เอวรูปํ สมคฺคกรณียํ นาม กมฺมํ โหติฯ

ตตฺร เจติ สเจ ตาทิเส กมฺเม ภิกฺขุโน นกฺขมติ, ทิฏฺฐาวิกมฺมมฺปิ กตฺวา ตถารูปา สามคฺคี อุเปตพฺพา, เอวํ วิโลมคฺคาโห น คณฺหิตพฺโพฯ ยตฺร ปน อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุ สาสนํ ทีเปนฺติ, ตตฺถ ทิฏฺฐาวิกมฺมํ น วฏฺฏติ, ปฏิพาหิตฺวา ปกฺกมิตพฺพํฯ

อุสฺสิตมนฺตี จาติ โลภโทสโมหมานุสฺสนฺนํ วาจํ ภาสิตา กณฺหวาโจ อนตฺถกทีปโนฯ นิสฺสิตชปฺปีติ อตฺตโน ธมฺมตาย อุสฺสทยุตฺตํ ภาสิตุํ น สกฺโกติ; อถ โข ‘‘มยา สทฺธิํ ราชา เอวํ กเถสิ, อสุกมหามตฺโต เอวํ กเถสิ, อสุโก นาม มยฺหํ อาจริโย วา อุปชฺฌาโย วา เตปิฏโก มยา สทฺธิํ เอวํ กเถสี’’ติ เอวํ อญฺญํ นิสฺสาย ชปฺปติฯ น จ ภาสานุสนฺธิกุสโลติ กถานุสนฺธิวจเน จ วินิจฺฉยานุสนฺธิวจเน จ อกุสโล โหติฯ น ยถาธมฺเม ยถาวินเยติ น ภูเตน วตฺถุนา อาปตฺติํ สาเรตฺวา โจเทตา โหติฯ

อุสฺสาเทตา โหตีติ ‘‘อมฺหากํ อาจริโย มหาเตปิฏโก ปรมธมฺมกถิโก’’ติอาทินา นเยน เอกจฺจํ อุสฺสาเทติฯ ทุติยปเท ‘‘อาปตฺติํ กิํ โส น ชานาตี’’ติอาทินา เอกจฺจํ อปสาเทติฯ อธมฺมํ คณฺหาตีติ อนิยฺยานิกปกฺขํ คณฺหาติฯ ธมฺมํ ปฏิพาหตีติ นิยฺยานิกปกฺขํ ปฏิพาหติฯ สมฺผญฺจ พหุํ ภาสตีติ พหุํ นิรตฺถกกถํ กเถติฯ

ปสยฺห ปวตฺตา โหตีติ อนชฺฌิฏฺโฐ ภาเร อนาโรปิเต เกวลํ มานํ นิสฺสาย อชฺโฌตฺถริตฺวา อนธิกาเร กเถตา โหติฯ อโนกาสกมฺมํ กาเรตฺวาติ โอกาสกมฺมํ อกาเรตฺวา ปวตฺตา โหติฯ น ยถาทิฏฺฐิยา พฺยากตา โหตีติ ยสฺส อตฺตโน ทิฏฺฐิ ตํ ปุรกฺขตฺวา น พฺยากตา ; ลทฺธิํ นิกฺขิปิตฺวา อยถาภุจฺจํ อธมฺมาทีสุ ธมฺมาทิลทฺธิโก หุตฺวา กเถตา โหตีติ อตฺโถฯ

โวหารวคฺควณฺณนา

[424] อาปตฺติยา ปโยคํ น ชานาตีติ ‘‘อยํ อาปตฺติ กายปฺปโยคา, อยํ วจีปโยคา’’ติ น ชานาติฯ อาปตฺติยา วูปสมํ น ชานาตีติ ‘‘อยํ อาปตฺติ เทสนาย วูปสมติ, อยํ วุฏฺฐาเนน, อยํ เนว เทสนาย น วุฏฺฐาเนนา’’ติ น ชานาติฯ อาปตฺติยา น วินิจฺฉยกุสโล โหตีติ ‘‘อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อยํ อาปตฺตี’’ติ น ชานาติ, โทสานุรูปํ อาปตฺติํ อุทฺธริตฺวา ปติฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกติฯ

อธิกรณสมุฏฺฐานํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ อธิกรณํ อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย สมุฏฺฐาติ, อิทํ จตสฺโส วิปตฺติโย, อิทํ ปญฺจ วา สตฺต วา อาปตฺติกฺขนฺเธ, อิทํ จตฺตาริ สงฺฆกิจฺจานิ นิสฺสาย สมุฏฺฐาตี’’ติ น ชานาติฯ ปโยคํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ อธิกรณํ ทฺวาทสมูลปฺปโยคํ, อิทํ จุทฺทสมูลปฺปโยคํ, อิทํ ฉมูลปโยคํ, อิทํ เอกมูลปโยค’’นฺติ น ชานาติฯ อธิกรณานญฺหิ ยถาสกํมูลเมว ปโยคา นาม โหนฺติ, ตํ สพฺพมฺปิ น ชานาตีติ อตฺโถฯ วูปสมํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ อธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ วูปสมติ, อิทํ ตีหิ, อิทํ จตูหิ, อิทํ เอเกน สมเถน วูปสมตี’’ติ น ชานาติฯ น วินิจฺฉยกุสโล โหตีติ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา สมถํ ปาเปตุํ น ชานาติฯ

กมฺมํ น ชานาตีติ ตชฺชนียาทิ สตฺตวิธํ กมฺมํ น ชานาติฯ กมฺมสฺส กรณํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ กมฺมํ อิมินา นีหาเรน กาตพฺพ’’นฺติ น ชานาติฯ กมฺมสฺส วตฺถุํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ ตชฺชนียสฺส วตฺถุ, อิทํ นิยสฺสาทีน’’นฺติ น ชานาติฯ วตฺตนฺติ สตฺตสุ กมฺเมสุ เหฏฺฐา จตุนฺนํ กมฺมานํ อฏฺฐารสวิธํ ติวิธสฺส จ อุกฺเขปนียกมฺมสฺส เตจตฺตาลีสวิธํ วตฺตํ น ชานาติฯ กมฺมสฺส วูปสมํ น ชานาตีติ ‘‘โย ภิกฺขุ วตฺเต วตฺติตฺวา ยาจติ, ตสฺส กมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพํ, อจฺจโย เทสาเปตพฺโพ’’ติ น ชานาติฯ

วตฺถุํ น ชานาตีติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ วตฺถุํ น ชานาติฯ นิทานํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ สิกฺขาปทํ อิมสฺมิํ นคเร ปญฺญตฺตํ, อิทํ อิมสฺมิ’’นฺติ น ชานาติฯ ปญฺญตฺติํ น ชานาตีติ ปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติอนุปฺปนฺนปญฺญตฺติวเสน ติวิธํ ปญฺญตฺติํ น ชานาติฯ ปทปจฺจาภฏฺฐํ น ชานาตีติ สมฺมุขา กาตพฺพํ ปทํ น ชานาติฯ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา พุทฺโธ’’ติ เหฏฺฐุปริยํ กตฺวา ปทํ โยเชติฯ

อกุสโล จ โหติ วินเยติ วินยปาฬิยญฺจ อฏฺฐกถายญฺจ อกุสโล โหติฯ

ญตฺติํ น ชานาตีติ สงฺเขปโต หิ ทุวิธา ญตฺติ – ‘‘เอสา ญตฺตี’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺฐา จ อนิทฺทิฏฺฐา จฯ ตตฺถ ยา เอวํ อนิทฺทิฏฺฐา, สา ‘‘กมฺมญตฺติ’’ นาม โหติฯ ยา นิทฺทิฏฺฐา, สา ‘‘กมฺมปาทญตฺติ’’ นาม, ตํ สพฺเพน สพฺพํ ญตฺติํ น ชานาติฯ