อธิกรณเภทํ

อุกฺโกฏนเภทาทิวณฺณนา

[340] อธิกรณเภเท อิเม ทส อุกฺโกฏาติ อธิกรณานํ อุกฺโกเฏตฺวา ปุน อธิกรณอุกฺโกเฏน สมถานํ อุกฺโกฏํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต กติ สมเถ อุกฺโกเฏตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต ทฺเว สมเถ อุกฺโกเฏตีติ สมฺมุขาวินยญฺจ เยภุยฺยสิกญฺจ อิเม ทฺเว อุกฺโกเฏติ, ปฏิเสเธติ; ปฏิกฺโกสตีติ อตฺโถฯ อนุวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต จตฺตาโรติ สมฺมุขาวินยํ, สติวินยํ, อมูฬฺหวินยํ, ตสฺสปาปิยสิกนฺติ อิเม จตฺตาโร สมเถ อุกฺโกเฏติฯ อาปตฺตาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต ตโยติ สมฺมุขาวินยํ, ปฏิญฺญาตกรณํ, ติณวตฺถารกนฺติ อิเม ตโย สมเถ อุกฺโกเฏติฯ กิจฺจาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต เอกนฺติ สมฺมุขาวินยํ อิมํ เอกํ สมถํ อุกฺโกเฏติฯ

[341] กติ อุกฺโกฏาติอาทิปุจฺฉานํ วิสฺสชฺชเน ปน ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสุ อกตํ กมฺมนฺติอาทโย ตาว ตโย อุกฺโกฏา วิเสสโต ทุติเย อนุวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺติฯ อนิหตํ กมฺมนฺติอาทโย ตโย ปฐเม วิวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺติฯ อวินิจฺฉิตนฺติอาทโย ตโย ตติเย อาปตฺตาธิกรเณ ลพฺภนฺติฯ อวูปสนฺตนฺติอาทโย ตโย จตุตฺเถ กิจฺจาธิกรเณ ลพฺภนฺติ; อปิจ ทฺวาทสาปิ จ เอเกกสฺมิํ อธิกรเณ ลพฺภนฺติเยวฯ

ตตฺถชาตกํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏตีติ ยสฺมิํ วิหาเร ‘‘มยฺหํ อิมินา ปตฺโต คหิโต, จีวรํ คหิต’’นฺติอาทินา นเยน ปตฺตจีวราทีนํ อตฺถาย อธิกรณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว จ นํ วิหาเร อาวาสิกา สนฺนิปติตฺวา ‘‘อลํ อาวุโส’’ติ อตฺตปจฺจตฺถิเก สญฺญาเปตฺวา ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยเนว วูปสเมนฺติ, อิทํ ตตฺถชาตกํ อธิกรณํ นามฯ เยนาปิ วินิจฺฉเยน สมิตํ, โสปิ เอโก สมโถเยวฯ อิมํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยํฯ

ตตฺถชาตกํ วูปสนฺตนฺติ สเจ ปน ตํ อธิกรณํ เนวาสิกา วูปสเมตุํ น สกฺโกนฺติ, อถญฺโญ วินยธโร อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ อาวุโส อิมสฺมิํ วิหาเร อุโปสโถ วา ปวารณา วา ฐิตา’’ติ ปุจฺฉติ, เตหิ จ ตสฺมิํ การเณ กถิเต ตํ อธิกรณํ ขนฺธกโต จ ปริวารโต จ สุตฺเตน วินิจฺฉินิตฺวา วูปสเมติ, อิทํ ตตฺถชาตกํ วูปสนฺตํ นาม อธิกรณํฯ เอตํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมวฯ

อนฺตรามคฺเคติ เต อตฺตปจฺจตฺถิกา ‘‘น มยํ เอตสฺส วินิจฺฉเย ติฏฺฐาม, นายํ วินเย กุสโล, อสุกสฺมิํ นาม คาเม วินยธรา เถรา วสนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา วินิจฺฉินิสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเคเยว การณํ สลฺลกฺเขตฺวา อญฺญมญฺญํ วา สญฺญาเปนฺติ, อญฺเญ วา เต ภิกฺขู นิชฺฌาเปนฺติ, อิทมฺปิ วูปสนฺตเมว โหติฯ เอวํ วูปสนฺตํ อนฺตรามคฺเค อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ โย, ตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมวฯ

อนฺตรามคฺเค วูปสนฺตนฺติ น เหว โข ปน อญฺญมญฺญํ สญฺญตฺติยา วา สภาคภิกฺขุนิชฺฌาปเนน วา วูปสนฺตํ โหติ; อปิจ โข ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺโต เอโก วินยธโร ทิสฺวา ‘‘กตฺถ อาวุโส คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสุกํ นาม คามํ, อิมินา นาม การเณนา’’ติ วุตฺเต ‘‘อลํ, อาวุโส, กิํ ตตฺถ คเตนา’’ติ ตตฺเถว ธมฺเมน วินเยน ตํ อธิกรณํ วูปสเมติ, อิทํ อนฺตรามคฺเค วูปสนฺตํ นามฯ เอตํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมวฯ

ตตฺถ คตนฺติ สเจ ปน ‘‘อลํ, อาวุโส, กิํ ตตฺถ คเตนา’’ติ วุจฺจมานาปิ ‘‘มยํ ตตฺเถว คนฺตฺวา วินิจฺฉยํ ปาเปสฺสามา’’ติ วินยธรสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉนฺติเยว, คนฺตฺวา สภาคานํ ภิกฺขูนํ เอตมตฺถํ อาโรเจนฺติฯ สภาคา ภิกฺขู ‘‘อลํ, อาวุโส, สงฺฆสนฺนิปาตํ นาม ครุก’’นฺติ ตตฺเถว นิสีทาเปตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา สญฺญาเปนฺติ, อิทมฺปิ วูปสนฺตเมว โหติฯ เอวํ วูปสนฺตํ ตตฺถ คตํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ โย, ตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมวฯ

ตตฺถ คตํ วูปสนฺตนฺติ น เหว โข ปน สภาคภิกฺขูนํ สญฺญตฺติยา วูปสนฺตํ โหติ; อปิจ โข สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อาโรจิตํ สงฺฆมชฺเฌ วินยธรา วูปสเมนฺติ, อิทํ ตตฺถ คตํ วูปสนฺตํ นามฯ เอตํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมวฯ

สติวินยนฺติ ขีณาสวสฺส ทินฺนํ สติวินยํ อุกฺโกเฏติ, ปาจิตฺติยเมวฯ อุมฺมตฺตกสฺส ทินฺเน อมูฬฺหวินเย ปาปุสฺสนฺนสฺส ทินฺนาย ตสฺสปาปิยสิกายปิ เอเสว นโยฯ

ติณวตฺถารกํ อุกฺโกเฏตีติ สงฺเฆน ติณวตฺถารกสมเถน วูปสมิเต อธิกรเณ ‘‘อาปตฺติ นาม เอกํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา เทสิยมานา วุฏฺฐาติ, ยํ ปเนตํ นิทฺทายนฺตสฺสาปิ อาปตฺติวุฏฺฐานํ นาม, เอตํ มยฺหํ น ขมตี’’ติ เอวํ วทนฺโตปิ ติณวตฺถารกํ อุกฺโกเฏติ นาม, ตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมวฯ

ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏตีติ วินยธโร หุตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายาทีนํ อตฺถาย ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา ปุพฺเพ วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสุ เยน เกนจิ อุกฺโกเฏนฺโต ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นามฯ ทฺวีสุ ปน อตฺตปจฺจตฺถิเกสุ เอกสฺมิํ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทินา นเยน สมุปฺปนฺนาฆาโต, ตสฺส ปราชยํ อาโรปนตฺถํ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา ปุพฺเพ วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสุ เยน เกนจิ อุกฺโกเฏนฺโต โทสาคติํ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นามฯ มนฺโท ปน โมมูโห โมมูหตฺตา เอว ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อุกฺโกเฏนฺโต โมหาคติํ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นามฯ สเจ ปน ทฺวีสุ อตฺตปจฺจตฺถิเกสุ เอโก วิสมานิ กายกมฺมาทีนิ คหนมิจฺฉาทิฏฺฐิํ พลวนฺเต จ ปกฺขนฺตริเย อภิญฺญาเต ภิกฺขู นิสฺสิตตฺตา วิสมนิสฺสิโต คหนนิสฺสิโต พลวนิสฺสิโต จ โหติ, ตสฺส ภเยน ‘‘อยํ เม ชีวิตนฺตรายํ วา พฺรหฺมจริยนฺตรายํ วา กเรยฺยา’’ติ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อุกฺโกเฏนฺโต ภยาคติํ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นามฯ

ตทหุปสมฺปนฺโนติ เอโก สามเณโร พฺยตฺโต โหติ พหุสฺสุโต, โส วินิจฺฉเย ปราชยํ ปตฺวา มงฺกุภูเต ภิกฺขู ทิสฺวา ปุจฺฉติ ‘‘กสฺมา มงฺกุภูตาตฺถา’’ติ? เต ตสฺส ตํ อธิกรณํ อาโรเจนฺติฯ โส เต เอวํ วเทติ ‘‘โหตุ, ภนฺเต, มํ อุปสมฺปาเทถ, อหํ ตํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสามี’’ติ ฯ เต ตํ อุปสมฺปาเทนฺติฯ โส ทุติยทิวเส เภริํ ปหริตฺวา สงฺฆํ สนฺนิปาเตติฯ ตโต ภิกฺขูหิ ‘‘เกน สงฺโฆ สนฺนิปาติโต’’ติ วุตฺเต ‘‘มยา’’ติ วทติฯ ‘‘กสฺมา สนฺนิปาติโต’’ติ? ‘‘หิยฺโย อธิกรณํ ทุพฺพินิจฺฉิตํ, ตมหํ วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตฺวํ ปน หิยฺโย กุหิํ คโต’’ติ? ‘‘อนุปสมฺปนฺโนมฺหิ, ภนฺเต, อชฺช ปน อุปสมฺปนฺโนมฺหี’’ติฯ

โส วตฺตพฺโพ ‘‘อิทํ อาวุโส ตุมฺหาทิสานํ ภควตา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ‘ตทหุปสมฺปนฺโน อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติย’นฺติ, คจฺฉ อาปตฺติํ เทเสหี’’ติฯ อาคนฺตุเกปิ เอเสว นโยฯ

การโกติ เอกํ สงฺเฆน สทฺธิํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา ปริเวณคตํ ปราชิตา ภิกฺขู วทนฺติ ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ เอวํ วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ, นนุ เอวํ วินิจฺฉินิตพฺพ’’นฺติฯ โส ‘‘กสฺมา ปฐมํเยว เอวํ น วทิตฺถา’’ติ ตํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏติฯ เอวํ โย การโก อุกฺโกเฏติ, ตสฺสาปิ อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํฯ ฉนฺททายโกติ เอโก อธิกรณวินิจฺฉเย ฉนฺทํ ทตฺวา สภาเค ภิกฺขู ปราชยํ ปตฺวา อาคเต มงฺกุภูเต ทิสฺวา ‘‘สฺเว ทานิ อหํ วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติ สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘กสฺมา สนฺนิปาเตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘หิยฺโย อธิกรณํ ทุพฺพินิจฺฉิตํ, ตมหํ อชฺช วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติฯ ‘‘หิยฺโย ปน ตฺวํ กตฺถ คโต’’ติฯ ‘‘ฉนฺทํ ทตฺวา นิสินฺโนมฺหี’’ติฯ โส วตฺตพฺโพ ‘‘อิทํ อาวุโส ตุมฺหาทิสานํ ภควตา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ‘ฉนฺททายโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติย’นฺติ, คจฺฉ อาปตฺติํ เทเสหี’’ติฯ

อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา

[342] วิวาทาธิกรณํ กิํนิทานนฺติอาทีสุ กิํ นิทานมสฺสาติ กิํนิทานํฯ โก สมุทโย อสฺสาติ กิํสมุทยํฯ กา ชาติ อสฺสาติ กิํชาติกํฯ โก ปภโว อสฺสาติ กิํปภวํฯ โก สมฺภาโร อสฺสาติ กิํสมฺภารํฯ กิํ สมุฏฺฐานํ อสฺสาติ กิํสมุฏฺฐานํฯ สพฺพาเนตานิ การณเววจนานิเยวฯ

วิวาทนิทานนฺติอาทีสุปิ อฏฺฐารสเภทกรวตฺถุสงฺขาโต วิวาโท นิทานเมตสฺสาติ วิวาทนิทานํฯ วิวาทํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกวิวาทวเสเนตํ วุตฺตํฯ อนุวาโท นิทานํ อสฺสาติ อนุวาทนิทานํ ฯ อิทมฺปิ อนุวาทํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอนุวาทวเสน วุตฺตํฯ อาปตฺติ นิทานํ อสฺสาติ อาปตฺตินิทานํฯ อาปตฺตาธิกรณปจฺจยา จตสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ เอวํ อาปตฺติํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอาปตฺติวเสเนตํ วุตฺตํฯ กิจฺจยํ นิทานมสฺสาติ กิจฺจยนิทานํ; จตุพฺพิธํ สงฺฆกมฺมํ การณมสฺสาติ อตฺโถฯ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ภิกฺขุนิยา ยาวตติยํ สมนุภาสนาทีนํ กิจฺจํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกกิจฺจานํ วเสเนตํ วุตฺตํฯ อยํ จตุนฺนมฺปิ อธิกรณานํ วิสฺสชฺชนปกฺเข เอกปทโยชนาฯ เอเตนานุสาเรน สพฺพปทานิ โยเชตพฺพานิฯ