เมนู

ปาราชิกาทิอาปตฺติวณฺณนา

[339] เอวํ ปุจฺฉานุกฺกเมน สพฺพปญฺเห วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ ‘‘อาปตฺติกฺขนฺธา จ ภวนฺติ สตฺตา’’ติ เอตฺถ สงฺคหิตอาปตฺติกฺขนฺธานํ ปจฺเจกํ นิพฺพจนมตฺตํ ทสฺเสนฺโต ปาราชิกนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาราชิกนฺติ คาถาย อยมตฺโถ – ยทิทํ ปุคฺคลาปตฺติสิกฺขาปทปาราชิเกสุ อาปตฺติปาราชิกํ นาม วุตฺตํ, ตํ อาปชฺชนฺโต ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต ปราชยมาปนฺโน สทฺธมฺมา จุโต ปรทฺโธ ภฏฺโฐ นิรงฺกโต จ โหติ, อนิหเต ตสฺมิํ ปุคฺคเล ปุน อุโปสถปฺปวารณาทิเภโท สํวาโส นตฺถิฯ เตเนตํ อิติ วุจฺจตีติ เตน การเณน เอตํ อาปตฺติปาราชิกนฺติ วุจฺจติฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมา ปราชิโต โหติ เตน, ตสฺมา เอตํ ปาราชิกนฺติ วุจฺจติฯ

ทุติยคาถายปิ พฺยญฺชนํ อนาทิยิตฺวา อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ สงฺโฆว เทติ ปริวาสนฺติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อิมํ อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาตุกามสฺส ยํ ตํ อาปตฺติวุฏฺฐานํ ตสฺส อาทิมฺหิ เจว ปริวาสทานตฺถาย อาทิโต เสเส มชฺเฌ มานตฺตทานตฺถาย มูลายปฏิกสฺสเนน วา สห มานตฺตทานตฺถาย, อวสาเน อพฺภานตฺถาย จ สงฺโฆ อิจฺฉิตพฺโพ, น เหตฺถ เอกมฺปิ กมฺมํ วินา สงฺเฆน สกฺกา กาตุนฺติ สงฺโฆ, อาทิมฺหิ เจว เสเส จ อิจฺฉิตพฺโพ อสฺสาติ สงฺฆาทิเสโส

ตติยคาถาย อนิยโต น นิยโตติ ยสฺมา น นิยโต, ตสฺมา อนิยโต อยมาปตฺติกฺขนฺโธติ อตฺโถฯ กิํ การณา น นิยโตติ? อเนกํสิกตํ ปทํ, ยสฺมา อิทํ สิกฺขาปทํ อเนกํเสน กตนฺติ อตฺโถฯ กถํ อเนกํเสน? ติณฺณมญฺญตรํ ฐานํ, ติณฺณํ ธมฺมานํ อญฺญตเรน กาเรตพฺโพติ หิ ตตฺถ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อนิยโต’’ติ ปวุจฺจติ, โส อาปตฺติกฺขนฺโธ อนิยโตติ วุจฺจติฯ ยถา จ ติณฺณํ อญฺญตรํ ฐานํ, เอวํ ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ อญฺญตรํ ฐานํ ยตฺถ วุตฺตํ, โสปิ อนิยโต เอวฯ

จตุตฺถคาถาย อจฺจโย เตน สโม นตฺถีติ เทสนาคามินีสุ อจฺจเยสุ เตน สโม ถูโล อจฺจโย นตฺถิ, เตเนตํ อิติ วุจฺจติ; ถูลตฺตา อจฺจยสฺส เอตํ ถุลฺลจฺจยนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

ปญฺจมคาถาย นิสฺสชฺชิตฺวาน เทเสติ เตเนตนฺติ นิสฺสชฺชิตฺวา เทเสตพฺพโต นิสฺสคฺคิยนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

ฉฏฺฐคาถาย ปาเตติ กุสลํ ธมฺมนฺติ สญฺจิจฺจ อาปชฺชนฺตสฺส กุสลธมฺมสงฺขาตํ กุสลจิตฺตํ ปาเตติ, ตสฺมา ปาเตติ จิตฺตนฺติ ปาจิตฺติยํฯ ยํ ปน จิตฺตํ ปาเตติ, ตํ ยสฺมา อริยมคฺคํ อปรชฺฌติ, จิตฺตสมฺโมหการณญฺจ โหติ, ตสฺมา ‘‘อริยมคฺคํ อปรชฺฌติ, จิตฺตสมฺโมหนฏฺฐาน’’นฺติ จ วุตฺตํฯ

ปาฏิเทสนียคาถาสุ ‘‘คารยฺหํ อาวุโส ธมฺมํ อาปชฺชิ’’นฺติ วุตฺตคารยฺหภาวการณทสฺสนตฺถเมว ภิกฺขุ อญฺญาตโก สนฺโตติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิเทเสตพฺพโต ปน สา อาปตฺติ ปาฏิเทสนียาติ วุจฺจติฯ

ทุกฺกฏคาถาย อปรทฺธํ วิรทฺธญฺจ ขลิตนฺติ สพฺพเมตํ ‘‘ยญฺจ ทุกฺกฏ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ทุกฺกฏสฺส ปริยายวจนํฯ ยญฺหิ ทุฏฺฐุ กตํ วิรูปํ วา กตํ, ตํ ทุกฺกฏํฯ ตํ ปเนตํ ยถา สตฺถารา วุตฺตํ; เอวํ อกตตฺตา อปรทฺธํ, กุสลํ วิรชฺฌิตฺวา ปวตฺตตฺตา วิรทฺธํ, อริยวตฺตปฏิปทํ อนารุฬฺหตฺตา ขลิตํฯ ยํ มนุสฺโส กเรติ อิทํ ปนสฺส โอปมฺมนิทสฺสนํฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา หิ ยํ โลเก มนุสฺโส อาวิ วา ยทิ วา รโห ปาปํ กโรติ, ตํ ทุกฺกฏนฺติ ปเวเทนฺติ; เอวมิทมฺปิ พุทฺธปฺปฏิกุฏฺเฐน ลามกภาเวน ปาปํ, ตสฺมา ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ทุพฺภาสิตคาถาย ทุพฺภาสิตํ ทุราภฏฺฐนฺติ ทุฏฺฐุ อาภฏฺฐํ ภาสิตํ ลปิตนฺติ ทุราภฏฺฐํฯ ยํ ทุราภฏฺฐํ, ตํ ทุพฺภาสิตนฺติ อตฺโถฯ กิญฺจ ภิยฺโย? สํกิลิฏฺฐญฺจ ยํ ปทํ, สํกิลิฏฺฐํ ยสฺมา ตํ ปทํ โหตีติ อตฺโถฯ ตถา ยญฺจ วิญฺญู ครหนฺติ, ยสฺมา จ นํ วิญฺญู ครหนฺตีติ อตฺโถฯ เตเนตํ อิติ วุจฺจตีติ เตน สํกิลิฏฺฐภาเวน จ วิญฺญุครหเนนาปิ จ เอตํ อิติ วุจฺจติ; ‘‘ทุพฺภาสิต’’นฺติ เอวํ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

เสขิยคาถาย ‘‘อาทิ เจตํ จรณญฺจา’’ติอาทินา นเยน เสขสฺส สนฺตกภาวํ ทีเปติฯ ตสฺมา เสขสฺส อิทํ เสขิยนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ อิทํ ‘‘ครุกลหุกญฺจาปี’’ติอาทิปญฺเหหิ อสงฺคหิตสฺส ‘‘หนฺท วากฺยํ สุโณม เต’’ติ อิมินา ปน อายาจนวจเนน สงฺคหิตสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ฉนฺนมติวสฺสตีติอาทิมฺหิปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เคหํ ตาว ติณาทีหิ อจฺฉนฺนํ อติวสฺสติฯ อิทํ ปน อาปตฺติสงฺขาตํ เคหํ ฉนฺนํ อติวสฺสติ; มูลาปตฺติญฺหิ ฉาเทนฺโต อญฺญํ นวํ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เคหํ ตาว อวิวฏํ สุจฺฉนฺนํ นาติวสฺสติฯ อิทํ ปน อาปตฺติสงฺขาตํ เคหํ วิวฏํ นาติวสฺสติ; มูลาปตฺติญฺหิ วิวรนฺโต เทสนาคามินิํ เทเสตฺวา วุฏฺฐานคามินิโต วุฏฺฐหิตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาติฯ อายติํ สํวรนฺโต อญฺญํ อาปตฺติํ นาปชฺชติฯ ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถาติ เตน การเณน เทสนาคามินิํ เทเสนฺโต วุฏฺฐานคามินิโต จ วุฏฺฐหนฺโต ฉนฺนํ วิวเรถฯ เอวํ ตํ นาติวสฺสตีติ เอวญฺเจตํ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ อตฺโถฯ

คติ มิคานํ ปวนนฺติ อชฺโฌกาเส พฺยคฺฆาทีหิ ปริปาติยมานานํ มิคานํ ปวนํ รุกฺขาทิคหนํ อรญฺญํ คติ ปฏิสรณํ โหติ, ตํ ปตฺวา เต อสฺสาสนฺติฯ เอเตเนว นเยน อากาโส ปกฺขีนํ คติฯ อวสฺสํ อุปคมนฏฺเฐน ปน วิภโว คติ ธมฺมานํ, สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ วินาโสว เตสํ คติฯ น หิ เต วินาสํ อคจฺฉนฺตา ฐาตุํ สกฺโกนฺติฯ สุจิรมฺปิ ฐตฺวา ปน นิพฺพานํ อรหโต คติ, ขีณาสวสฺส อรหโต อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เอกํเสน คตีติ อตฺโถฯ

ปฐมคาถาสงฺคณิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อธิกรณเภทํ

อุกฺโกฏนเภทาทิวณฺณนา

[340] อธิกรณเภเท อิเม ทส อุกฺโกฏาติ อธิกรณานํ อุกฺโกเฏตฺวา ปุน อธิกรณอุกฺโกเฏน สมถานํ อุกฺโกฏํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต กติ สมเถ อุกฺโกเฏตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต ทฺเว สมเถ อุกฺโกเฏตีติ สมฺมุขาวินยญฺจ เยภุยฺยสิกญฺจ อิเม ทฺเว อุกฺโกเฏติ, ปฏิเสเธติ; ปฏิกฺโกสตีติ อตฺโถฯ อนุวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต จตฺตาโรติ สมฺมุขาวินยํ, สติวินยํ, อมูฬฺหวินยํ, ตสฺสปาปิยสิกนฺติ อิเม จตฺตาโร สมเถ อุกฺโกเฏติฯ อาปตฺตาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต ตโยติ สมฺมุขาวินยํ, ปฏิญฺญาตกรณํ, ติณวตฺถารกนฺติ อิเม ตโย สมเถ อุกฺโกเฏติฯ กิจฺจาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต เอกนฺติ สมฺมุขาวินยํ อิมํ เอกํ สมถํ อุกฺโกเฏติฯ

[341] กติ อุกฺโกฏาติอาทิปุจฺฉานํ วิสฺสชฺชเน ปน ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสุ อกตํ กมฺมนฺติอาทโย ตาว ตโย อุกฺโกฏา วิเสสโต ทุติเย อนุวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺติฯ อนิหตํ กมฺมนฺติอาทโย ตโย ปฐเม วิวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺติฯ อวินิจฺฉิตนฺติอาทโย ตโย ตติเย อาปตฺตาธิกรเณ ลพฺภนฺติฯ อวูปสนฺตนฺติอาทโย ตโย จตุตฺเถ กิจฺจาธิกรเณ ลพฺภนฺติ; อปิจ ทฺวาทสาปิ จ เอเกกสฺมิํ อธิกรเณ ลพฺภนฺติเยวฯ

ตตฺถชาตกํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏตีติ ยสฺมิํ วิหาเร ‘‘มยฺหํ อิมินา ปตฺโต คหิโต, จีวรํ คหิต’’นฺติอาทินา นเยน ปตฺตจีวราทีนํ อตฺถาย อธิกรณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว จ นํ วิหาเร อาวาสิกา สนฺนิปติตฺวา ‘‘อลํ อาวุโส’’ติ อตฺตปจฺจตฺถิเก สญฺญาเปตฺวา ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยเนว วูปสเมนฺติ, อิทํ ตตฺถชาตกํ อธิกรณํ นามฯ เยนาปิ วินิจฺฉเยน สมิตํ, โสปิ เอโก สมโถเยวฯ อิมํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยํฯ