ตชฺชนียกมฺมกถา

[1] จูฬวคฺคสฺส ปฐเม กมฺมกฺขนฺธเก ตาว ปณฺฑุกโลหิตกาติ ปณฺฑุโก เจว โลหิตโก จาติ ฉพฺพคฺคิเยสุ ทฺเว ชนา; เตสํ นิสฺสิตกาปิ ปณฺฑุกโลหิตกาตฺเวว ปญฺญายนฺติฯ พลวาพลวํ ปฏิมนฺเตถาติ สุฏฺฐุพลวํ ปฏิวทถฯ อลมตฺถตราติ สมตฺถตราฯ

ตชฺชนียกมฺมกถา นิฏฺฐิตาฯ

อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถา

[4] อสมฺมุขา กตนฺติอาทีสุ สงฺฆธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขานํ วินา กตํ, จุทิตกํ อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวา กตํ, ตสฺเสว อปฺปฏิญฺญาย กตํฯ อเทสนาคามินิยาติ ปาราชิกาปตฺติยา วา สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา วาฯ เอตฺถ ปุริมเกสุ ตีสุ ติเกสุ นว ปทา อธมฺเมนกตํ วคฺเคนกตนฺติ อิเมหิ สทฺธิํ เอเกกํ คเหตฺวา นว ติกา วุตฺตาฯ เอวํ สพฺเพปิ ทฺวาทส ติกา โหนฺติฯ ปฏิปกฺขวเสน สุกฺกปกฺเขสุปิ เอเตเยว ทฺวาทส ติกา วุตฺตาฯ

[6] อนนุโลมิเกหิ คิหิสํสคฺเคหีติ ปพฺพชิตานํ อนนุจฺฉวิเกหิ สหโสกิตาทีหิ คิหิสํสคฺเคหิฯ

ติณฺณํ , ภิกฺขเว, ภิกฺขูนนฺติอาทิ เอเกเกนาปิ องฺเคน ตชฺชนียกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตชฺชนียสฺส หิ วิเสเสน ภณฺฑนการกตฺตํ องฺคํ, นิยสฺสสฺส อภิณฺหาปตฺติกตฺตํ, ปพฺพาชนียสฺส กุลทูสกตฺตํ วุตฺตํฯ อิเมสุ ปน ตีสุ องฺเคสุ เยน เกนจิ สพฺพานิปิ กาตุํ วฏฺฏติฯ ยทิ เอวํ ยํ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก วุตฺตํ – ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺส นิยสฺสกมฺมํ กโรติ…เป.… อุปสมฺปทารหํ อพฺเภติ; เอวํ โข อุปาลิ อธมฺมกมฺมํ โหติ อวินยกมฺมํ, เอวญฺจ ปน สงฺโฆ สาติสาโร โหตี’’ติ อิทํ วิรุชฺฌตีติฯ อิทญฺจ น วิรุชฺฌติฯ กสฺมา? วจนตฺถนานตฺตโต, ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺสา’’ติ อิมสฺส หิ วจนสฺส กมฺมสนฺนิฏฺฐานํ อตฺโถฯ ‘‘ติณฺณํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนสฺส องฺคสมฺภโว, ตสฺมา ยทา สงฺเฆน สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิทํ นาม อิมสฺส ภิกฺขุโน กมฺมํ กโรมา’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตํ โหติ, ตทา กมฺมารโห นาม โหติฯ ตสฺส อิมินา ลกฺขเณน ตชฺชนียาทิกมฺมารหสฺส นิยสฺสกมฺมาทิกรณํ อธมฺมกมฺมญฺเจว อวินยกมฺมญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ ยสฺส ปน ภณฺฑนการกาทีสุ องฺเคสุ อญฺญตรํ องฺคํ อตฺถิ, ตสฺส อากงฺขมาโน สงฺโฆ ยถานุญฺญาเตสุ องฺเคสุ จ กมฺเมสุ จ เยน เกนจิ องฺเคน ยํกิญฺจิ กมฺมํ ววตฺถเปตฺวา ตํ ภิกฺขุํ กมฺมารหํ กตฺวา กมฺมํ กเรยฺยฯ อยเมตฺถ วินิจฺฉโยฯ เอวํ ปุพฺเพนาปรํ สเมติฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ ตชฺชนียกมฺเม ภณฺฑนการกวเสน กมฺมวาจา วุตฺตา, อถ โข พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส อาปตฺติพหุลสฺส ตชฺชนียกมฺมํ กโรนฺเตน พาลอพฺยตฺตวเสเนว กมฺมวาจา กาตพฺพา ฯ เอวญฺหิ ภูเตน วตฺถุนา กตํ กมฺมํ โหติ, น จ อญฺญสฺส กมฺมสฺส วตฺถุนาฯ กสฺมา? ยสฺมา อิทมฺปิ อนุญฺญาตนฺติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อฏฺฐารส สมฺมาวตฺตนวตฺถูนิ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วณฺณยิสฺสามฯ

อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถา นิฏฺฐิตาฯ

นปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพอฏฺฐารสกาทิกถา

[8] โลมํ ปาเตนฺตีติ ปนฺนโลมา โหนฺติ; ภิกฺขู อนุวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ เนตฺถารํ วตฺตนฺตีติ นิตฺถรนฺตานํ เอตนฺติ เนตฺถารํ; เยน สกฺกา นิสฺสารณา นิตฺถริตุํ, ตํ อฏฺฐารสวิธํ สมฺมาวตฺตนํ วตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ กิตฺตกํ กาลํ วตฺตํ ปูเรตพฺพนฺติ? ทส วา ปญฺจ วา ทิวสานิฯ อิมสฺมิญฺหิ กมฺมกฺขนฺธเก เอตฺตเกน วตฺตํ ปูริตเมว โหติฯ

นปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพอฏฺฐารสกาทิกถา นิฏฺฐิตาฯ

นิยสฺสกมฺมกถา

[11] เสยฺยสกวตฺถุสฺมิํ – อปิสฺสุ ภิกฺขู ปกตาติ อปิสฺสุ ภิกฺขู นิจฺจํ พฺยาวฏา โหนฺติฯ เสสํ ตชฺชนีเย วุตฺตสทิสเมวฯ

นิยสฺสกมฺมกถา นิฏฺฐิตาฯ

ปพฺพาชนียกมฺมกถา

[21] อสฺสชิปุนพฺพสุกวตฺถุ สงฺฆาทิเสสวณฺณนายํ วุตฺตํฯ

[27] กายิเกน ทเวนาติอาทีสุ ปเนตฺถ กายิโก ทโว นาม กายกีฬา วุจฺจติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ กายิโก อนาจาโร นาม กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม วุจฺจติ ฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ กายิกํ อุปฆาติกํ นาม กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสฺส อสิกฺขนภาเวน อุปหนนํ วุจฺจติ; นาสนํ วินาสนนฺติ อตฺโถฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ กายิโก มิจฺฉาชีโว นาม ปฏิกฺขิตฺตเวชฺชกมฺมาทิวเสน เตลปจนอริฏฺฐปจนาทีนิฯ วาจสิโก มิจฺฉาชีโว นาม คิหีนํ สาสนสมฺปฏิจฺฉนาโรจนาทีนิฯ กายิกวาจสิโก นาม ตทุภยํฯ เสสํ ตชฺชนีเย วุตฺตนยเมวฯ

ปพฺพาชนียกมฺมกถา นิฏฺฐิตาฯ

ปฏิสารณียกมฺมกถา

[33] สุธมฺมวตฺถุสฺมิํ ปน – อนปโลเกตฺวาติ น อาปุจฺฉิตฺวาฯ เอตทโวจาติ กิํ เต คหปติ เถรานํ ปฏิยตฺตนฺติ สพฺพํ วิวราเปตฺวา ทิสฺวา เอตํ อโวจฯ เอกา จ โข อิธ นตฺถิ ยทิทํ ติลสํคุฬิกาติ ยา อยํ ติลสกฺขลิกา นาม วุจฺจติ, สา นตฺถีติ อตฺโถฯ ตสฺส กิร คหปติโน วํเส อาทิมฺหิ เอโก ปูวิโย อโหสิฯ เตน นํ เถโร ชาติยา ขุํเสตุกาโม เอวมาหฯ ยเทว กิญฺจีติ เอวํ พหุํ พุทฺธวจนํ รตนํ ปหาย กิญฺจิเทว ติลสํคุฬิกาวจนํ ภาสิตํฯ กุกฺกุฏโปตกอุทาหรเณน อิทํ ทสฺเสติ ‘‘ยถา โส เนว กากวสฺสิตํ น กุกฺกุฏวสฺสิตํ อกาสิ, เอวํ ตยาปิ เนว ภิกฺขุวจนํ น คิหิวจนํ วุตฺต’’นฺติฯ

ปฏิสารณียกมฺมกถา นิฏฺฐิตาฯ

อธมฺมกมฺมาทิทฺวาทสกกถา

[37] อสมฺมุขา กตนฺติอาทโย ติกา วุตฺตปฺปการา เอวฯ

[39] องฺคสมนฺนาคโม ปุริเมหิ อสทิโสฯ ตตฺถ ยถา ลาภํ น ลภนฺติ; เอวํ ปริสกฺกนฺโต ปรกฺกมนฺโต อลาภาย ปริสกฺกติ นามฯ เอส นโย อนตฺถาทีสุฯ ตตฺถ อนตฺโถติ อตฺถภงฺโคฯ อนาวาโสติ ตสฺมิํ ฐาเน อวสนํฯ คิหีนํ พุทฺธสฺส อวณฺณนฺติ คิหีนํ สนฺติเก พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสติฯ ธมฺมิกํ ปฏิสฺสวํ น สจฺจาเปตีติ ยถา สจฺโจ โหติ, เอวํ น กโรติ; วสฺสาวาสํ ปฏิสฺสุณิตฺวา น คจฺฉติ, อญฺญํ วา เอวรูปํ กโรติฯ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขเวติอาทิ เอกงฺเคนปิ กมฺมารหภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถญฺเจว, ตชฺชนีเย จ วุตฺตนยเมวฯ

อธมฺมกมฺมาทิทฺวาทสกกถา นิฏฺฐิตาฯ

อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมกถา

[46] ฉนฺนวตฺถุสฺมิํ – อาวาสปรมฺปรญฺจ ภิกฺขเว สํสถาติ สพฺพาวาเสสุ อาโรเจถฯ

[50] ภณฺฑนการโกติอาทีสุ ภณฺฑนาทิปจฺจยา อาปนฺนํ อาปตฺติํ โรเปตฺวา ตสฺสา อทสฺสเนเยว กมฺมํ กาตพฺพํฯ ติกา วุตฺตปฺปการา เอวฯ

[51] สมฺมาวตฺตนายํ ปเนตฺถ เตจตฺตาลีส วตฺตานิฯ ตตฺถ น อนุทฺธํเสตพฺโพติ น โจเทตพฺโพฯ น ภิกฺขุ ภิกฺขูหีติ อญฺโญ ภิกฺขุ อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ น ภินฺทิตพฺโพฯ น คิหิทฺธโชติ โอทาตวตฺถานิ อจฺฉินฺนทสปุปฺผทสานิ จ น ธาเรตพฺพานิฯ น ติตฺถิยทฺธโชติ กุสจีราทีนิ น ธาเรตพฺพานิฯ น อาสาเทตพฺโพติ น อปสาเทตพฺโพฯ อนฺโต วา พหิ วาติ วิหารสฺส อนฺโต วา พหิ วาฯ

น ติตฺถิยาทิปทตฺตยํ อุตฺตานเมว ฯ เสสํ สพฺพํ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วณฺณยิสฺสามฯ เสสํ ตชฺชนีเย วุตฺตนยเมวฯ อาปตฺติยา อปฺปฏิกมฺเม อุกฺเขปนียกมฺมํ อิมินา สทิสเมวฯ

[65] อริฏฺฐวตฺถุ ขุทฺทกวณฺณนายํ วุตฺตํฯ ‘‘ภณฺฑนการโก’’ติอาทีสุ ยํ ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย ภณฺฑนาทีนิ กโรติ, ตสฺสา อปฺปฏินิสฺสคฺเคเยว กมฺมํ กาตพฺพํฯ เสสํ ตชฺชนีเย วุตฺตนยเมวฯ สมฺมาวตฺตนายมฺปิ หิ อิธ เตจตฺตาลีสํเยว วตฺตานีติฯ

อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมกถา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปาริวาสิกกฺขนฺธกํ

ปาริวาสิกวตฺตกถา

[75] ปาริวาสิกกฺขนฺธเก – ปาริวาสิกาติ ปริวาสํ ปริวสนฺตาฯ ตตฺถ จตุพฺพิโธ ปริวาโส – อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาโส, ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส, สุทฺธนฺตปริวาโส, สโมธานปริวาโสติฯ เตสุ ‘‘โย, ภิกฺขเว, อญฺโญปิ อญฺญติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, ตสฺส จตฺตาโร มาเส ปริวาโส ทาตพฺโพ’’ติ (มหาว. 86) เอวํ มหาขนฺธเก วุตฺโต ติตฺถิยปริวาโส อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาโส นามฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ วุตฺตเมวฯ อยํ ปน อิธ อนธิปฺเปโตฯ เสสา ตโย เยน สงฺฆาทิเสสาปตฺติ อาปนฺนา เจว โหติ ปฏิจฺฉาทิตา จ, ตสฺส ทาตพฺพาฯ เตสุ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ สมุจฺจยกฺขนฺธเก วกฺขามฯ เอเต ปน อิธ อธิปฺเปตาฯ ตสฺมา เอเตสุ ยํกิญฺจิ ปริวาสํ ปริวสนฺตา ‘‘ปาริวาสิกา’’ติ เวทิตพฺพาฯ

ปกตตฺตานํ ภิกฺขูนนฺติ ฐเปตฺวา นวกตรํ ปาริวาสิกํ อวเสสานํ อนฺตมโส มูลายปฏิกสฺสนารหาทีนมฺปิฯ อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานนฺติ ยํ เต อภิวาทนาทิํ กโรนฺติ, ตํ สาทิยนฺติ, สมฺปฏิจฺฉนฺติ; น ปฏิกฺขิปนฺตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ สามีจิกมฺมนฺติ ฐเปตฺวา อภิวาทนาทีนิ อญฺญสฺส อนุจฺฉวิกสฺส พีชนวาตทานาทิโน อาภิสมาจาริกสฺเสตํ อธิวจนํฯ อาสนาภิหารนฺติ อาสนสฺส อภิหรณํ, อาสนํ คเหตฺวา อภิคมนํ ปญฺญาปนเมว วาฯ เสยฺยาภิหาเรปิ เอเสว นโยฯ ปาโททกนฺติ ปาทโธวนอุทกํฯ ปาทปีฐนฺติ โธตปาทฏฺฐปนกํฯ ปาทกถลิกนฺติ อโธตปาทฏฺฐปนกํ ปาทฆํสนํ วาฯ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ สทฺธิวิหาริกานมฺปิ สาทิยนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว, ตสฺมา เต วตฺตพฺพา – ‘‘อหํ วินยกมฺมํ กโรมิ, มยฺหํ วตฺตํ มา กโรถ, มา มํ คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉถา’’ติฯ สเจ สทฺธาปพฺพชิตา กุลปุตฺตา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, ตุมฺหากํ วินยกมฺมํ กโรถา’’ติ วตฺวา วตฺตํ กโรนฺติ, คามปฺปเวสนมฺปิ อาปุจฺฉนฺติเยว, วาริตกาลโต ปฏฺฐาย อนาปตฺติฯ มิถุ ยถาวุฑฺฒนฺติ ปาริวาสิกภิกฺขูนํ อญฺญมญฺญํ โย โย วุฑฺโฒ เตน เตน นวกตรสฺส สาทิตุํฯ