เมนู

3. อนิยตกณฺฑํ

1. ปฐมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา

[443] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติ ปฐมอนิยตสิกฺขาปทํฯ ตตฺถ กาลยุตฺตํ สมุลฺลปนฺโตติ กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา ยทา น อญฺโญ โกจิ สมีเปน คจฺฉติ วา อาคจฺฉติ วา ตทา ตทนุรูปํ ‘‘กจฺจิ น อุกฺกณฺฐสิ, น กิลมสิ, น ฉาตาสี’’ติอาทิกํ เคหสฺสิตํ กถํ กเถนฺโตฯ กาลยุตฺตํ ธมฺมํ ภณนฺโตติ กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา ยทา อญฺโญ โกจิ สมีเปน คจฺฉติ วา อาคจฺฉติ วา ตทา ตทนุรูปํ ‘‘อุโปสถํ กเรยฺยาสิ, สลากภตฺตํ ทเทยฺยาสี’’ติอาทิกํ ธมฺมกถํ กเถนฺโตฯ

พหู ธีตโร จ ปุตฺตา จ อสฺสาติ พหุปุตฺตาฯ ตสฺสา กิร ทส ปุตฺตา ทส ธีตโร อเหสุํ, พหู นตฺตาโร อสฺสาติ พหุนตฺตาฯ ยเถว หิ ตสฺสา เอวมสฺสา ปุตฺตธีตานมฺปิ วีสติ วีสติ ทารกา อเหสุํ, อิติ สา วีสุตฺตรจตุสตปุตฺตนตฺตปริวารา อโหสิฯ อภิมงฺคลสมฺมตาติ อุตฺตมมงฺคลสมฺมตาฯ ยญฺเญสูติ ทานปฺปทาเนสุฯ ฉเณสูติ อาวาหวิวาหมงฺคลาทีสุ อนฺตรุสฺสเวสุฯ อุสฺสเวสูติ อาสาฬฺหีปวารณนกฺขตฺตาทีสุ มหุสฺสเวสุฯ ปฐมํ โภเชนฺตีติ ‘‘อิเมปิ ทารกา ตยา สมานายุกา นิโรคา โหนฺตู’’ติ อายาจนฺตา ปฐมํเยว โภเชนฺติ, เยปิ สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา, เตปิ ภิกฺขู โภเชตฺวา ตทนนฺตรํ สพฺพปฐมํ ตํเยว โภเชนฺติฯ นาทิยีติ ตสฺสา วจนํ น อาทิยิ, น คณฺหิ, น วา อาทรมกาสีติ อตฺโถฯ

[444-5] อลํกมฺมนิเยติ กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคนฺติ กมฺมนิยํ, อลํ ปริยตฺตํ กมฺมนิยภาวายาติ อลํกมฺมนิยํ, ตสฺมิํ อลํกมฺมนิเย, ยตฺถ อชฺฌาจารํ กโรนฺตา สกฺโกนฺติ, ตํ กมฺมํ กาตุํ ตาทิเสติ อตฺโถฯ เตเนวสฺส ปทภาชเน วุตฺตํ – ‘‘สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’’นฺติ, ยตฺถ เมถุนํ ธมฺมํ สกฺกา โหติ ปฏิเสวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ นิสชฺชํ กปฺเปยฺยาติ นิสชฺชํ กเรยฺย, นิสีเทยฺยาติ อตฺโถฯ

ยสฺมา ปน นิสีทิตฺวาว นิปชฺชติ, เตนสฺส ปทภาชเน อุภยมฺปิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปนิสินฺโนติ อุปคนฺตฺวา นิสินฺโนฯ เอวํ อุปนิปนฺโนปิ เวทิตพฺโพฯ ภิกฺขุ นิสินฺเนติ ภิกฺขุมฺหิ นิสินฺเนติ อตฺโถฯ อุโภ วา นิสินฺนาติ ทฺเวปิ อปจฺฉา อปุริมํ นิสินฺนาฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ ‘‘โสตสฺส รโห’’ติ อาคตํ, จกฺขุสฺส รเหเนว ปน ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ สเจปิ หิ ปิหิตกวาฏสฺส คพฺภสฺส ทฺวาเร นิสินฺโน วิญฺญู ปุริโส โหติ, เนว อนาปตฺติํ กโรติฯ อปิหิตกวาฏสฺส ปน ทฺวาเร นิสินฺโน อนาปตฺติํ กโรติฯ น เกวลญฺจ ทฺวาเร อนฺโตทฺวาทสหตฺเถปิ โอกาเส นิสินฺโน, สเจ สจกฺขุโก วิกฺขิตฺโตปิ นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺติํ กโรติฯ สมีเป ฐิโตปิ อนฺโธ น กโรติ, จกฺขุมาปิ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต น กโรติฯ อิตฺถีนํ ปน สตมฺปิ อนาปตฺติํ น กโรติเยวฯ

สทฺเธยฺยวจสาติ สทฺธาตพฺพวจนาฯ สา ปน ยสฺมา อริยสาวิกาว โหติ, เตนสฺส ปทภาชเน ‘‘อาคตผลา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาคตํ ผลํ อสฺสาติ อาคตผลา ปฏิลทฺธโสตาปตฺติผลาติ อตฺโถฯ อภิสเมตาวินีติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจาฯ วิญฺญาตํ สิกฺขตฺตยสาสนํ เอตายาติ วิญฺญาตสาสนาฯ นิสชฺชํ ภิกฺขุ ปฏิชานมาโนติ กิญฺจาปิ เอวรูปา อุปาสิกา ทิสฺวา วทติ, อถ โข ภิกฺขุ นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนเยว ติณฺณํ ธมฺมานํ อญฺญตเรน กาเรตพฺโพ, น อปฺปฏิชานมาโนติ อตฺโถฯ

เยน วา สา สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา วเทยฺย เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพติ นิสชฺชาทีสุ อากาเรสุ เยน วา อากาเรน สทฺธิํ เมถุนธมฺมาทีนิ อาโรเปตฺวา สา อุปาสิกา วเทยฺย, ปฏิชานมาโนว เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพฯ เอวรูปายปิ อุปาสิกาย วจนมตฺเตน น กาเรตพฺโพติ อตฺโถฯ กสฺมา? ยสฺมา ทิฏฺฐํ นาม ตถาปิ โหติ, อญฺญถาปิ โหติฯ

ตทตฺถโชตนตฺถญฺจ อิทํ วตฺถุํ อุทาหรนฺติ – มลฺลารามวิหาเร กิร เอโก ขีณาสวตฺเถโร เอกทิวสํ อุปฏฺฐากกุลํ คนฺตฺวา อนฺโตเคเห นิสีทิ, อุปาสิกาปิ สยนปลฺลงฺกํ นิสฺสาย ฐิตา โหติฯ อเถโก ปิณฺฑจาริโก ทฺวาเร ฐิโต ทิสฺวา ‘‘เถโร อุปาสิกาย สทฺธิํ เอกาสเน นิสินฺโน’’ติ สญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ปุนปฺปุนํ โอโลเกสิฯ เถโรปิ ‘‘อยํ มยิ อสุทฺธลทฺธิโก ชาโต’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ วิหารํ คนฺตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา อนฺโตว นิสีทิฯ

โสปิ ภิกฺขุ ‘‘เถรํ โจเทสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา อุกฺกาสิตฺวา ทฺวารํ วิวริฯ เถโร ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา กูฏาคารกณฺณิกํ นิสฺสาย ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ โสปิ ภิกฺขุ อนฺโต ปวิสิตฺวา มญฺจญฺจ เหฏฺฐามญฺจญฺจ โอโลเกตฺวา เถรํ อปสฺสนฺโต อุทฺธํ อุลฺโลเกสิ, อถ อากาเส นิสินฺนํ เถรํ ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต, เอวํ มหิทฺธิกา นาม ตุมฺเห มาตุคาเมน สทฺธิํ เอกาสเน นิสินฺนภาวํ วทาเปถ เอวา’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘อนฺตรฆรสฺเสเวโส อาวุโส โทโส, อหํ ปน ตํ สทฺธาเปตุํ อสกฺโกนฺโต เอวมกาสิํ, รกฺเขยฺยาสิ ม’’นฺติ วตฺวา โอตรีติฯ

[446] อิโต ปรํ สา เจ เอวํ วเทยฺยาติอาทิ สพฺพํ ปฏิญฺญาย การณาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ตตฺถ มาตุคามสฺส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโตติ มาตุคามสฺส มคฺเค เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโตติ อตฺโถฯ นิสชฺชาย กาเรตพฺโพติ นิสชฺชํ ปฏิชานิตฺวา เมถุนธมฺมปฏิเสวนํ อปฺปฏิชานนฺโต เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติยา อกาเรตฺวา นิสชฺชามตฺเตน ยํ อาปตฺติํ อาปชฺชติ ตาย กาเรตพฺโพ, ปาจิตฺติยาปตฺติยา กาเรตพฺโพติ อตฺโถฯ เอเตน นเยน สพฺพจตุกฺเกสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[451] สิกฺขาปทปริโยสาเน ปน อาปตฺตานาปตฺติปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺเตสุ คมนํ ปฏิชานาตีติอาทีสุ คมนํ ปฏิชานาตีติ ‘‘รโหนิสชฺชสฺสาทตฺถํ คโตมฺหี’’ติ เอวํ คมนํ ปฏิชานาติ, นิสชฺชนฺติ นิสชฺชสฺสาเทเนว นิสชฺชํ ปฏิชานาติฯ อาปตฺตินฺติ ตีสุ อญฺญตรํ อาปตฺติํฯ อาปตฺติยา กาเรตพฺโพติ ตีสุ ยํ ปฏิชานาติ, ตาย กาเรตพฺโพฯ เสสเมตฺถ จตุกฺเก อุตฺตานาธิปฺปายเมวฯ ทุติยจตุกฺเก ปน คมนํ น ปฏิชานาตีติ รโห นิสชฺชสฺสาทวเสน น ปฏิชานาติ , ‘‘สลากภตฺตาทินา อตฺตโน กมฺเมน คโตมฺหิ, สา ปน มยฺหํ นิสินฺนฏฺฐานํ อาคตา’’ติ วทติฯ เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานาธิปฺปายเมวฯ

อยํ ปน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย – รโห นิสชฺชสฺสาโทติ เมถุนธมฺมสนฺนิสฺสิตกิเลโส วุจฺจติฯ โย ภิกฺขุ เตนสฺสาเทน มาตุคามสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม อกฺขิํ อญฺเชติ, ทุกฺกฏํฯ นิวาสนํ นิวาเสติ, กายพนฺธนํ พนฺธติ, จีวรํ ปารุปติ, สพฺพตฺถ ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ คจฺฉติ, ปทวาเร ปทวาเร ทุกฺกฏํฯ คนฺตฺวา นิสีทติ, ทุกฺกฏเมวฯ

มาตุคาเม อาคนฺตฺวา นิสินฺนมตฺเต ปาจิตฺติยํฯ สเจ สา อิตฺถี เกนจิ กรณีเยน อุฏฺฐายุฏฺฐาย ปุนปฺปุนํ นิสีทติ, นิสชฺชาย นิสชฺชาย ปาจิตฺติยํฯ ยํ สนฺธาย คโต, สา น ทิฏฺฐา, อญฺญา อาคนฺตฺวา นิสีทติ, อสฺสาเท อุปฺปนฺเน ปาจิตฺติยํฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘คมนกาลโต ปฏฺฐาย อสุทฺธจิตฺตตฺตา อาปตฺติเยวา’’ติ วุตฺตํฯ สเจ สมฺพหุลา อาคจฺฉนฺติ, มาตุคามคณนาย ปาจิตฺติยานิฯ สเจ อุฏฺฐายุฏฺฐาย ปุนปฺปุนํ นิสีทนฺติ, นิสชฺชาคณนาย ปาจิตฺติยานิฯ อนิยเมตฺวา ทิฏฺฐทิฏฺฐาย สทฺธิํ รหสฺสาทํ กปฺเปสฺสามีติ คนฺตฺวา นิสินฺนสฺสาปิ อาคตาคตานํ วเสน ปุนปฺปุนํ นิสชฺชาวเสน จ วุตฺตนเยเนว อาปตฺติโย เวทิตพฺพาฯ สเจ สุทฺธจิตฺเตน คนฺตฺวา นิสินฺนสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนาย อิตฺถิยา รหสฺสาโท อุปฺปชฺชติ อนาปตฺติฯ

สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมปาราชิกสทิสาเนวาติฯ

ปฐมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา

[452] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติ ทุติยอนิยตสิกฺขาปทํฯ ตตฺถ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตนฺติอาทิมฺหิ ‘‘ยํ เอโก เอกาย รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนิเย นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ตํ นิสชฺชํ กปฺเปตุํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อิตรถา หิ ‘‘เอกสฺส เอกายา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, กสฺมา? ‘‘ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ สามิอตฺเถ วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ เวทิตพฺพํฯ

[453] น เหว โข ปน ปฏิจฺฉนฺนนฺติ เอตฺถ ปน ยมฺปิ พหิ ปริกฺขิตฺตํ อนฺโต วิวฏํ ปริเวณงฺคณาทิ, ตมฺปิ อนฺโตคธนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวรูปญฺหิ ฐานํ อปฺปฏิจฺฉนฺเนเยว คหิตนฺติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํฯ เสสํ ปฐมสิกฺขาปทนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ อิธ อิตฺถีปิ ปุริโสปิ โย โกจิ วิญฺญู อนนฺโธ อพธิโร อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเส ฐิโต วา นิสินฺโน วา วิกฺขิตฺโตปิ นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺติํ กโรติฯ พธิโร ปน จกฺขุมาปิ อนฺโธ วา อพธิโรปิ น กโรติฯ ปาราชิกาปตฺติญฺจ ปริหาเปตฺวา ทุฏฺฐุลฺลวาจาปตฺติ วุตฺตาติ อยํ วิเสโสฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ อุภยตฺถาปิ อุมฺมตฺตกอาทิกมฺมิกานํ อนาปตฺติฯ