ยสฺมา วา วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกเมนปิ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ปมาณมหนฺตตายปิ มหลฺลโก , ตํ มหลฺลกํฯ ยสฺมา ปนสฺส ตํ ปมาณมหตฺตํ สสฺสามิกตฺตาว ลพฺภติ, ตสฺมา ตทตฺถทสฺสนตฺถํ ‘‘มหลฺลโก นาม วิหาโร สสฺสามิโก วุจฺจตี’’ติ ปทภาชนํ วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพํ กุฏิการสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ สทฺธิํ สมุฏฺฐานาทีหิฯ สสฺสามิกภาวมตฺตเมว หิ เอตฺถ กิริยโต สมุฏฺฐานาภาโว ปมาณนิยมาภาโว จ วิเสโส, ปมาณนิยมาภาวา จ จตุกฺกปาริหานีติฯ

วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปฐมทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

[380] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติ ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทํฯ ตตฺถ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปติ เวฬุวนนฺติ ตสฺส อุยฺยานสฺส นามํ, ตํ กิร เวฬุหิ จ ปริกฺขิตฺตํ อโหสิ อฏฺฐารสหตฺเถน จ ปากาเรน โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตํ นีโลภาสํ มโนรมํ เตน ‘‘เวฬุวน’’นฺติ วุจฺจติ, กลนฺทกานญฺเจตฺถ นิวาปํ อทํสุ เตน ‘‘กลนฺทกนิวาป’’ติ วุจฺจติฯ

ปุพฺเพ กิร อญฺญตโร ราชา ตตฺถ อุยฺยานกีฬนตฺถํ อาคโต, สุรามเทน มตฺโต ทิวาเสยฺยํ สุปิ, ปริชโนปิสฺส สุตฺโต ราชาติ ปุปฺผผลาทีหิ ปโลภิยมาโน อิโต จิโต จ ปกฺกมิฯ อถ สุราคนฺเธน อญฺญตรสฺมา สุสิรรุกฺขา กณฺหสปฺโป นิกฺขมิตฺวา รญฺโญ อภิมุโข อาคจฺฉติ, ตํ ทิสฺวา รุกฺขเทวตา ‘‘รญฺโญ ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ กาฬกเวเสน อาคนฺตฺวา กณฺณมูเล สทฺทมกาสิ, ราชา ปฏิพุชฺฌิ, กณฺหสปฺโป นิวตฺโต, โส ตํ ทิสฺวา ‘‘อิมาย กาฬกาย มม ชีวิตํ ทินฺน’’นฺติ กาฬกานํ ตตฺถ นิวาปํ ปฏฺฐเปสิ, อภยโฆสนญฺจ โฆสาเปสิ , ตสฺมา ตํ ตโตปภุติ กลนฺทกนิวาปนฺติ สงฺขฺยํ คตํฯ กลนฺทกาติ หิ กาฬกานํ เอตํ นามํฯ

ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ มลฺลปุตฺโตติ มลฺลราชสฺส ปุตฺโตฯ ชาติยา สตฺตวสฺเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตนฺติ เถโร กิร สตฺตวสฺสิโกว สํเวคํ ลภิตฺวา ปพฺพชิโต ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณีติ เวทิตพฺโพฯ

ยํกิญฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ สพฺพํ เตน อนุปฺปตฺตนฺติ สาวเกน ปตฺตพฺพํ นาม ติสฺโส วิชฺชา, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, ฉ อภิญฺญา, นว โลกุตฺตรธมฺมาติ อิทํ คุณชาตํ, ตํ สพฺพํ เตน อนุปฺปตฺตํ โหติฯ นตฺถิ จสฺส กิญฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ, จตูหิ มคฺเคหิ, โสฬสวิธสฺส กิจฺจสฺส กตตฺตา อิทานิสฺส กิญฺจิ อุตฺตริ กรณียํ นตฺถิฯ กตสฺส วา ปติจโยติ ตสฺเสว กตสฺส กิจฺจสฺส ปุน วฑฺฒนมฺปิ นตฺถิ, โธตสฺส วิย วตฺถสฺส ปฏิโธวนํ ปิสิตสฺส วิย คนฺธสฺส ปฏิปิสนํ, ปุปฺผิตสฺส วิย จ ปุปฺผสฺส ปฏิปุปฺผนนฺติฯ รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺสฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ ตโต ตโต ปฏิกฺกมิตฺวา สลฺลีนสฺส, เอกีภาวํ คตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ

อถ โข อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ยนฺนูนาหํ สงฺฆสฺส เสนาสนญฺจ ปญฺญเปยฺยํ ภตฺตานิ จ อุทฺทิเสยฺย’’นฺติ เถโร กิร อตฺตโน กตกิจฺจภาวํ ทิสฺวา ‘‘อหํ อิมํ อนฺติมสรีรํ ธาเรมิ, ตญฺจ โข วาตมุเข ฐิต ปทีโป วิย อนิจฺจตามุเข ฐิตํ, นจิรสฺเสว นิพฺพายนธมฺมํ ยาว น นิพฺพายติ ตาว กินฺนุ โข อหํ สงฺฆสฺส เวยฺยาวจฺจํ กเรยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘ติโรรฏฺเฐสุ พหู กุลปุตฺตา ภควนฺตํ อทิสฺวาว ปพฺพชนฺติ, เต ภควนฺตํ ‘ปสฺสิสฺสาม เจว วนฺทิสฺสาม จา’ติ ทูรโตปิ อาคจฺฉนฺติ, ตตฺร เยสํ เสนาสนํ นปฺปโหติ, เต สิลาปฏฺฏเกปิ เสยฺยํ กปฺเปนฺติฯ ปโหมิ โข ปนาหํ อตฺตโน อานุภาเวน เตสํ กุลปุตฺตานํ อิจฺฉาวเสน ปาสาทวิหารอฑฺฒโยคาทีนิ มญฺจปีฐกตฺถรณาทีนิ จ เสนาเสนานิ นิมฺมินิตฺวา ทาตุํฯ ปุนทิวเส เจตฺถ เอกจฺเจ อติวิย กิลนฺตรูปา โหนฺติ, เต คารเวน ภิกฺขูนํ ปุรโต ฐตฺวา ภตฺตานิปิ น อุทฺทิสาเปนฺติ, อหํ โข ปน เนสํ ภตฺตานิปิ อุทฺทิสิตุํ ปโหมี’’ติฯ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขนฺตสฺส ‘‘อถ โข อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘ยนฺนูนาหํ สงฺฆสฺส เสนาสนญฺจ ปญฺญเปยฺยํ ภตฺตานิ จ อุทฺทิเสยฺย’’นฺติฯ

นนุ จ อิมานิ ทฺเว ฐานานิ ภสฺสารามตาทิมนุยุตฺตสฺส ยุตฺตานิ, อยญฺจ ขีณาสโว นิปฺปปญฺจาราโม, อิมสฺส กสฺมา อิมานิ ปฏิภํสูติ? ปุพฺพปตฺถนาย โจทิตตฺตาฯ สพฺพพุทฺธานํ กิร อิมํ ฐานนฺตรํ ปตฺตา สาวกา โหนฺติเยวฯ

อยญฺจ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล อญฺญตรสฺมิํ กุเล ปจฺจาชาโต อิมํ ฐานนฺตรํ ปตฺตสฺส ภิกฺขุโน อานุภาวํ ทิสฺวา อฏฺฐสฏฺฐิยา ภิกฺขุสตสหสฺเสหิ สทฺธิํ ภควนฺตํ สตฺต ทิวสานิ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปนฺนกาเล อหมฺปิ อิตฺถนฺนาโม ตุมฺหากํ สาวโก วิย เสนาสนปญฺญาปโก จ ภตฺตุทฺเทสโก จ อสฺส’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ ภควา อนาคตํสญาณํ เปเสตฺวา อทฺทส, ทิสฺวา จ อิโต กปฺปสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตทา ตฺวํ ทพฺโพ นาม มลฺลปุตฺโต หุตฺวา ชาติยา สตฺตวสฺโส นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกริสฺสสิ, อิมญฺจ ฐานนฺตรํ ลจฺฉสี’’ติ พฺยากาสิฯ โส ตโตปภุติ ทานสีลาทีนิ ปูรยมาโน เทวมนุสฺสสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล เตน ภควตา พฺยากตสทิสเมว อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ อถสฺส รโหคตสฺส ‘‘กินฺนุ โข อหํ สงฺฆสฺส เวยฺยาวจฺจํ กเรยฺย’’นฺติ จินฺตยโต ตาย ปุพฺพปตฺถนาย โจทิตตฺตา อิมานิ ทฺเว ฐานานิ ปฏิภํสูติฯ

อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อหํ โข อนิสฺสโรสฺมิ อตฺตนิ, สตฺถารา สทฺธิํ เอกฏฺฐาเน วสามิ, สเจ มํ ภควา อนุชานิสฺสติ , อิมานิ ทฺเว ฐานานิ สมาทิยิสฺสามี’’ติ ภควโต สนฺติกํ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต…เป.… ภตฺตานิ จ อุทฺทิสิตุ’’นฺติฯ อถ นํ ภควา ‘‘สาธุ สาธุ ทพฺพา’’ติ สมฺปหํเสตฺวา ยสฺมา อรหติ เอวรูโป อคติคมนปริพาหิโร ภิกฺขุ อิมานิ ทฺเว ฐานานิ วิจาเรตุํ, ตสฺมา ‘‘เตน หิ ตฺวํ ทพฺพ สงฺฆสฺส เสนาสนญฺจ ปญฺญเปหิ ภตฺตานิ จ อุทฺทิสา’’ติ อาหฯ ภควโต ปจฺจสฺโสสีติ ภควโต วจนํ ปติอสฺโสสิ อภิมุโข อสฺโสสิ, สมฺปฏิจฺฉีติ วุตฺตํ โหติฯ

ปฐมํ ทพฺโพ ยาจิตพฺโพติ กสฺมา ภควา ยาจาเปติ? ครหโมจนตฺถํฯ ปสฺสติ หิ ภควา ‘‘อนาคเต ทพฺพสฺส อิมํ ฐานํ นิสฺสาย เมตฺติยภุมชกานํ วเสน มหาอุปทฺทโว อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตตฺร เกจิ ครหิสฺสนฺติ ‘อยํ ตุณฺหีภูโต อตฺตโน กมฺมํ อกตฺวา กสฺมา อีทิสํ ฐานํ วิจาเรตี’ติฯ ตโต อญฺเญ วกฺขนฺติ ‘โก อิมสฺส โทโส เอเตเหว ยาจิตฺวา ฐปิโต’ติ เอวํ ครหโต มุจฺจิสฺสตี’’ติฯ เอวํ ครหโมจนตฺถํ ยาจาเปตฺวาปิ ปุน ยสฺมา อสมฺมเต ภิกฺขุสฺมิํ สงฺฆมชฺเฌ กิญฺจิ กถยมาเน ขิยฺยนธมฺโม อุปฺปชฺชติ ‘‘อยํ กสฺมา สงฺฆมชฺเฌ อุจฺจาสทฺทํ กโรติ, อิสฺสริยํ ทสฺเสตี’’ติฯ

สมฺมเต ปน กเถนฺเต ‘‘มายสฺมนฺโต กิญฺจิ อวจุตฺถ, สมฺมโต อยํ, กเถตุ ยถาสุข’’นฺติ วตฺตาโร ภวนฺติฯ อสมฺมตญฺจ อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺตสฺส ลหุกา อาปตฺติ โหติ ทุกฺกฏมตฺตาฯ สมฺมตํ ปน อพฺภาจิกฺขโต ครุกตรา ปาจิตฺติยาปตฺติ โหติฯ อถ สมฺมโต ภิกฺขุ อาปตฺติยา ครุกภาเวน เวรีหิปิ ทุปฺปธํสิยตโร โหติ, ตสฺมา ตํ อายสฺมนฺตํ สมฺมนฺนาเปตุํ ‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา’’ติอาทิมาหฯ กิํ ปน ทฺเว สมฺมุติโย เอกสฺส ทาตุํ วฏฺฏนฺตีติ? น เกวลํ ทฺเว, สเจ ปโหติ, เตรสาปิ ทาตุํ วฏฺฏนฺติฯ อปฺปโหนฺตานํ ปน เอกาปิ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา ทาตุํ วฏฺฏติฯ

[382] สภาคานนฺติ คุณสภาคานํ, น มิตฺตสนฺถวสภาคานํฯ เตเนวาห ‘‘เย เต ภิกฺขู สุตฺตนฺติกา เตสํ เอกชฺฌ’’นฺติอาทิ ฯ ยาวติกา หิ สุตฺตนฺติกา โหนฺติ, เต อุจฺจินิตฺวา เอกโต เตสํ อนุรูปเมว เสนาสนํ ปญฺญเปติ; เอวํ เสสานํฯ กายทฬฺหีพหุลาติ กายสฺส ทฬฺหีภาวกรณพหุลา, กายโปสนพหุลาติ อตฺโถฯ อิมายปิเม อายสฺมนฺโต รติยาติ อิมาย สคฺคมคฺคสฺส ติรจฺฉานภูตาย ติรจฺฉานกถารติยาฯ อจฺฉิสฺสนฺตีติ วิหริสฺสนฺติฯ

เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา เตเนวาโลเกนาติ เตโชกสิณจตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อภิญฺญาญาเณน องฺคุลิชลนํ อธิฏฺฐาย เตเนว เตโชธาตุสมาปตฺติชนิเตน องฺคุลิชาลาโลเกนาติ อตฺโถฯ อยํ ปน เถรสฺส อานุภาโว นจิรสฺเสว สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิ, ตํ สุตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทฏฺฐุกามา อปิสุ ภิกฺขู สญฺจิจฺจ วิกาเล อาคจฺฉนฺติฯ เต สญฺจิจฺจ ทูเร อปทิสนฺตีติ ชานนฺตาว ทูเร อปทิสนฺติฯ กถํ? ‘‘อมฺหากํ อาวุโส ทพฺพ คิชฺฌกูเฏ’’ติ อิมินา นเยนฯ

องฺคุลิยา ชลมานาย ปุรโต ปุรโต คจฺฉตีติ สเจ เอโก ภิกฺขุ โหติ, สยเมว คจฺฉติฯ สเจ พหู โหนฺติ, พหู อตฺตภาเว นิมฺมินาติฯ สพฺเพ อตฺตนา สทิสา เอว เสนาสนํ ปญฺญเปนฺติฯ

อยํ มญฺโจติอาทีสุ ปน เถเร ‘‘อยํ มญฺโจ’’ติ วทนฺเต นิมฺมิตาปิ อตฺตโน อตฺตโน คตคตฏฺฐาเน ‘‘อยํ มญฺโจ’’ติ วทนฺติ; เอวํ สพฺพปเทสุฯ อยญฺหิ นิมฺมิตานํ ธมฺมตา –

‘‘เอกสฺมิํ ภาสมานสฺมิํ, สพฺเพ ภาสนฺติ นิมฺมิตา;

เอกสฺมิํ ตุณฺหิมาสีเน, สพฺเพ ตุณฺหี ภวนฺติ เต’’ติฯ

ยสฺมิํ ปน วิหาเร มญฺจปีฐาทีนิ น ปริปูรนฺติ, ตสฺมิํ อตฺตโน อานุภาเวน ปูเรนฺติฯ เตน นิมฺมิตานํ อวตฺถุกวจนํ น โหติฯ

เสนาสนํ ปญฺญเปตฺวา ปุนเทว เวฬุวนํ ปจฺจาคจฺฉตีติ เตหิ สทฺธิํ ชนปทกถํ กเถนฺโต น นิสีทติ, อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว ปจฺจาคจฺฉติฯ

[383] เมตฺติยภูมชกาติ เมตฺติโย เจว ภูมชโก จ, ฉพฺพคฺคิยานํ อคฺคปุริสา เอเตฯ ลามกานิ จ ภตฺตานีติ เสนาสนานิ ตาว นวกานํ ลามกานิ ปาปุณนฺตีติ อนจฺฉริยเมตํฯ ภตฺตานิ ปน สลากาโย ปจฺฉิยํ วา จีวรโภเค วา ปกฺขิปิตฺวา อาโลเฬตฺวา เอกเมกํ อุทฺธริตฺวา ปญฺญาเปนฺติ, ตานิปิ เตสํ มนฺทปุญตาย ลามกานิ สพฺพปจฺฉิมาเนว ปาปุณนฺติฯ ยมฺปิ เอกจาริกภตฺตํ โหติ, ตมฺปิ เอเตสํ ปตฺตทิวเส ลามกํ วา โหติ, เอเต วา ทิสฺวาว ปณีตํ อทตฺวา ลามกเมว เทนฺติฯ

อภิสงฺขาริกนฺติ นานาสมฺภาเรหิ อภิสงฺขริตฺวา กตํ สุสชฺชิตํ, สุสมฺปาทิตนฺติ อตฺโถฯ กณาชกนฺติ สกุณฺฑกภตฺตํฯ พิลงฺคทุติยนฺติ กญฺชิกทุติยํฯ

กลฺยาณภตฺติโกติ กลฺยาณํ สุนฺทรํ อติวิย ปณีตํ ภตฺตมสฺสาติ กลฺยาณภตฺติโก, ปณีตทายกตฺตา ภตฺเตเนว ปญฺญาโตฯ จตุกฺกภตฺตํ เทตีติ จตฺตาริ ภตฺตานิ เทติ, ตทฺธิตโวหาเรน ปน ‘‘จตุกฺกภตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปติฏฺฐิตฺวา ปริวิสตีติ สพฺพกมฺมนฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา มหนฺตํ ปูชาสกฺการํ กตฺวา สมีเป ฐตฺวา ปริวิสติฯ โอทเนน ปุจฺฉนฺตีติ โอทนหตฺถา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ ภนฺเต โอทนํ เทมา’’ติ ปุจฺฉนฺติ, เอวํ กรณตฺเถเยว กรณวจนํ โหติฯ เอส นโย สูปาทีสุฯ

สฺวาตนายาติ สฺเว ภโว ภตฺตปริโภโค สฺวาตโน ตสฺสตฺถาย, สฺวาตนาย สฺเว กตฺตพฺพสฺส ภตฺตปริโภคสฺสตฺถายาติ วุตฺตํ โหติฯ อุทฺทิฏฺฐํ โหตีติ ปาเปตฺวา ทินฺนํ โหติฯ เมตฺติยภูมชกานํ โข คหปตีติ อิทํ เถโร อสมนฺนาหริตฺวา อาหฯ

เอวํพลวตี หิ เตสํ มนฺทปุญฺญตา, ยํ สติเวปุลฺลปฺปตฺตานมฺปิ อสมนฺนาหาโร โหติฯ เย เชติ เอตฺถ เชติ ทาสิํ อาลปติฯ

หิยฺโย โข อาวุโส อมฺหากนฺติ รตฺติํ สมฺมนฺตยมานา อตีตํ ทิวสภาคํ สนฺธาย ‘‘หิยฺโย’’ติ วทนฺติฯ น จิตฺตรูปนฺติ น จิตฺตานุรูปํ, ยถา ปุพฺเพ ยตฺตกํ อิจฺฉนฺติ, ตตฺตกํ สุปนฺติ, น เอวํ สุปิํสุ, อปฺปกเมว สุปิํสูติ วุตฺตํ โหติฯ

พหารามโกฏฺฐเกติ เวฬุวนวิหารสฺส พหิทฺวารโกฏฺฐเกฯ ปตฺตกฺขนฺธาติ ปติตกฺขนฺธา ขนฺธฏฺฐิกํ นาเมตฺวา นิสินฺนาฯ ปชฺฌายนฺตาติ ปธูปายนฺตาฯ

ยโต นิวาตํ ตโต สวาตนฺติ ยตฺถ นิวาตํ อปฺปโกปิ วาโต นตฺถิ, ตตฺถ มหาวาโต อุฏฺฐิโตติ อธิปฺปาโยฯ อุทกํ มญฺเญ อาทิตฺตนฺติ อุทกํ วิย อาทิตฺตํฯ

[384] สรสิ ตฺวํ ทพฺพ เอวรูปํ กตฺตาติ ตฺวํ ทพฺพ เอวรูปํ กตฺตา สรสิฯ อถ วา สรสิ ตฺวํ ทพฺพ เอวรูปํ ยถายํ ภิกฺขุนี อาห, กตฺตา ธาสิ เอวรูปํ, ยถายํ ภิกฺขุนี อาหาติ เอวํ โยเชตฺวาเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เย ปน ‘‘กตฺวา’’ติ ปฐนฺติ เตสํ อุชุกเมวฯ

ยถา มํ ภนฺเต ภควา ชานาตีติ เถโร กิํ ทสฺเสติฯ ภควา ภนฺเต สพฺพญฺญู, อหญฺจ ขีณาสโว, นตฺถิ มยฺหํ วตฺถุปฏิเสวนา, ตํ มํ ภควา ชานาติ, ตตฺราหํ กิํ วกฺขามิ, ยถา มํ ภควา ชานาติ ตเถวาหํ ทฏฺฐพฺโพติฯ

น โข ทพฺพ ทพฺพา เอวํ นิพฺเพเฐนฺตีติ เอตฺถ น โข ทพฺพ ปณฺฑิตา ยถา ตฺวํ ปรปฺปจฺจเยน นิพฺเพเฐสิ, เอวํ นิพฺเพเฐนฺติ; อปิ จ โข ยเทว สามํ ญาตํ เตน นิพฺเพเฐนฺตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สเจ ตยา กตํ กตนฺติ อิมินา กิํ ทสฺเสติ? น หิ สกฺกา ปริสพเลน วา ปกฺขุปตฺถมฺเภน วา อการโก การโก กาตุํ, การโก วา อการโก กาตุํ, ตสฺมา ยํ สยํ กตํ วา อกตํ วา ตเทว วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

กสฺมา ปน ภควา ชานนฺโตปิ ‘‘อหํ ชานามิ, ขีณาสโว ตฺวํ; นตฺถิ ตุยฺหํ โทโส, อยํ ภิกฺขุนี มุสาวาทินี’’ติ นาโวจาติ? ปรานุทฺทยตายฯ สเจ หิ ภควา ยํ ยํ ชานาติ ตํ ตํ วเทยฺย, อญฺเญน ปาราชิกํ อาปนฺเนน ปุฏฺเฐน ‘‘อหํ ชานามิ ตฺวํ ปาราชิโก’’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตโต โส ปุคฺคโล ‘‘อยํ ปุพฺเพ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ สุทฺธํ กตฺวา อิทานิ มํ อสุทฺธํ กโรติ; กสฺส ทานิ กิํ วทามิ, ยตฺร สตฺถาปิ สาวเกสุ ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ; กุโต อิมสฺส สพฺพญฺญุภาโว’’ติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา อปายูปโค ภเวยฺย, ตสฺมา ภควา อิมาย ปรานุทฺทยตาย ชานนฺโตปิ นาโวจฯ

กิญฺจ ภิยฺโย อุปวาทปริวชฺชนโตปิ นาโวจฯ ยทิ หิ ภควา เอวํ วเทยฺย, เอวํ อุปวาโท ภเวยฺย ‘‘ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส วุฏฺฐานํ นาม ภาริยํ, สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปน สกฺขิํ ลภิตฺวา วุฏฺฐิโต’’ติฯ อิทญฺจ วุฏฺฐานลกฺขณํ มญฺญมานา ‘‘พุทฺธกาเลปิ สกฺขินา สุทฺธิ วา อสุทฺธิ วา โหติ มยํ ชานาม, อยํ ปุคฺคโล อสุทฺโธ’’ติ เอวํ ปาปภิกฺขู ลชฺชิมฺปิ วินาเสยฺยุนฺติฯ อปิจ อนาคเตปิ ภิกฺขู โอติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ โจเทตฺวา สาเรตฺวา ‘‘สเจ ตยา กตํ, ‘กต’นฺติ วเทหี’’ติ ลชฺชีนํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา กมฺมํ กริสฺสนฺตีติ วินยลกฺขเณ ตนฺติํ ฐเปนฺโต ‘‘อหํ ชานามี’’ติ อวตฺวาว ‘‘สเจ ตยา กตํ, ‘กต’นฺติ วเทหี’’ติ อาหฯ

นาภิชานามิ สุปินนฺเตนปิ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตาติ สุปินนฺเตนปิ เมถุนํ ธมฺมํ น อภิชานามิ, น ปฏิเสวิตา อหนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ปฏิเสวิตา หุตฺวา สุปินนฺเตนปิ เมถุนํ ธมฺมํ น ชานามีติ วุตฺตํ โหติฯ เย ปน ‘‘ปฏิเสวิตฺวา’’ติ ปฐนฺติ เตสํ อุชุกเมวฯ ปเคว ชาคโรติ ชาครนฺโต ปน ปฐมํเยว น ชานามีติฯ

เตน หิ ภิกฺขเว เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถาติ ยสฺมา ทพฺพสฺส จ อิมิสฺสา จ วจนํ น ฆฏียติ ตสฺมา เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ ติสฺโส นาสนา – ลิงฺคนาสนา, สํวาสนาสนา, ทณฺฑกมฺมนาสนาติฯ ตาสุ ‘‘ทูสโก นาเสตพฺโพ’’ติ (ปารา. 66) อยํ ‘‘ลิงฺคนาสนา’’ฯ อาปตฺติยา อทสฺสเน วา อปฺปฏิกมฺเม วา ปาปิกาย ทิฏฺฐิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค วา อุกฺเขปนียกมฺมํ กโรนฺติ, อยํ ‘‘สํวาสนาสนา’’ฯ

‘‘จร ปิเร วินสฺสา’’ติ (ปาจิ. 429) ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺติ, อยํ ‘‘ทณฺฑกมฺมนาสนา’’ฯ อิธ ปน ลิงฺคนาสนํ สนฺธายาห – ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถา’’ติฯ

อิเม จ ภิกฺขู อนุยุญฺชถาติ อิมินา อิมํ ทีเปติ ‘‘อยํ ภิกฺขุนี อตฺตโน ธมฺมตาย อการิกา อทฺธา อญฺเญหิ อุยฺโยชิตา, ตสฺมา เยหิ อุยฺโยชิตา อิเม ภิกฺขู อนุยุญฺชถ คเวสถ ชานาถา’’ติฯ

กิํ ปน ภควตา เมตฺติยา ภิกฺขุนี ปฏิญฺญาย นาสิตา อปฺปฏิญฺญาย นาสิตาติ, กิญฺเจตฺถ ยทิ ตาว ปฏิญฺญาย นาสิตา, เถโร การโก โหติ สโทโส? อถ อปฺปฏิญฺญาย, เถโร อการโก โหติ นิทฺโทโสฯ

ภาติยราชกาเลปิ มหาวิหารวาสีนญฺจ อภยคิริวาสีนญฺจ เถรานํ อิมสฺมิํเยว ปเท วิวาโท อโหสิฯ อภยคิริวาสิโนปิ อตฺตโน สุตฺตํ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ วาเท เถโร การโก โหตี’’ติ วทนฺติฯ มหาวิหารวาสิโนปิ อตฺตโน สุตฺตํ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ วาเท เถโร การโก โหตี’’ติ วทนฺติฯ ปญฺโห น ฉิชฺชติฯ ราชา สุตฺวา เถเร สนฺนิปาเตตฺวา ทีฆการายนํ นาม พฺราหฺมณชาติยํ อมจฺจํ ‘‘เถรานํ กถํ สุณาหี’’ติ อาณาเปสิฯ อมจฺโจ กิร ปณฺฑิโต ภาสนฺตรกุสโล โส อาห – ‘‘วทนฺตุ ตาว เถรา สุตฺต’’นฺติฯ ตโต อภยคิริเถรา อตฺตโน สุตฺตํ วทิํสุ – ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ สกาย ปฏิญฺญาย นาเสถา’’ติฯ อมจฺโจ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ วาเท เถโร การโก โหติ สโทโส’’ติ อาหฯ มหาวิหารวาสิโนปิ อตฺตโน สุตฺตํ วทิํสุ – ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถา’’ติฯ อมจฺโจ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ วาเท เถโร อการโก โหติ นิทฺโทโส’’ติ อาหฯ กิํ ปเนตฺถ ยุตฺตํ? ยํ ปจฺฉา วุตฺตํ วิจาริตญฺเหตํ อฏฺฐกถาจริเยหิ, ภิกฺขุ ภิกฺขุํ อมูลเกน อนฺติมวตฺถุนา อนุทฺธํเสติ, สงฺฆาทิเสโส; ภิกฺขุนิํ อนุทฺธํเสติ, ทุกฺกฏํฯ กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘มุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺรายํ วิจารณา, ปุริมนเย ตาว อนุทฺธํสนาธิปฺปายตฺตา ทุกฺกฏเมว ยุชฺชติฯ

ยถา สติปิ มุสาวาเท ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺมิํ สงฺฆาทิเสโส, สติปิ จ มุสาวาเท อสุทฺธํ สุทฺธทิฏฺฐิโน อกฺโกสาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส โอมสวาเทเนว ปาจิตฺติยํ, น สมฺปชานมุสาวาเทน; เอวํ อิธาปิ อนุทฺธํสนาธิปฺปายตฺตา สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยํ น ยุชฺชติ, ทุกฺกฏเมว ยุตฺตํฯ ปจฺฉิมนเยปิ มุสาวาทตฺตา ปาจิตฺติยเมว ยุชฺชติ, วจนปฺปมาณโต หิ อนุทฺธํสนาธิปฺปาเยน ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุสฺมิํ สงฺฆาทิเสโสฯ อกฺโกสาธิปฺปายสฺส จ โอมสวาโทฯ ภิกฺขุสฺส ปน ภิกฺขุนิยา ทุกฺกฏนฺติวจนํ นตฺถิ, สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยนฺติ วจนมตฺถิ, ตสฺมา ปาจิตฺติยเมว ยุชฺชติฯ

ตตฺร ปน อิทํ อุปปริกฺขิตพฺพํ – ‘‘อนุทฺธํสนาธิปฺปาเย อสติ ปาจิตฺติยํ, ตสฺมิํ สติ เกน ภวิตพฺพ’’นฺติ? ตตฺร ยสฺมา มุสา ภณนฺตสฺส ปาจิตฺติเย สิทฺเธปิ อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํสเน วิสุํ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, ตสฺมา อนุทฺธํสนาธิปฺปาเย สติ สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยสฺส โอกาโส น ทิสฺสติ, น จ สกฺกา อนุทฺธํเสนฺตสฺส อนาปตฺติยา ภวิตุนฺติ ปุริมนโยเวตฺถ ปริสุทฺธตโร ขายติฯ ตถา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิํ อมูลเกน อนฺติมวตฺถุนา อนุทฺธํเสติ สงฺฆาทิเสโส, ภิกฺขุํ อนุทฺธํเสติ ทุกฺกฏํ, ตตฺร สงฺฆาทิเสโส วุฏฺฐานคามี ทุกฺกฏํ, เทสนาคามี เอเตหิ นาสนา นตฺถิฯ ยสฺมา ปน สา ปกติยาว ทุสฺสีลา ปาปภิกฺขุนี อิทานิ จ สยเมว ‘‘ทุสฺสีลามฺหี’’ติ วทติ ตสฺมา นํ ภควา อสุทฺธตฺตาเยว นาเสสีติฯ

อถ โข เมตฺติยภูมชกาติ เอวํ ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถ, อิเม จ ภิกฺขู อนุยุญฺชถา’’ติ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปวิฏฺเฐ ภควติ เตหิ ภิกฺขูหิ ‘‘เทถ ทานิ อิมิสฺสา เสตกานี’’ติ นาสิยมานํ ตํ ภิกฺขุนิํ ทิสฺวา เต ภิกฺขู ตํ โมเจตุกามตาย อตฺตโน อปราธํ อาวิกริํสุ, เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข เมตฺติยภูมชกา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[385-6] ทุฏฺโฐ โทโสติ ทูสิโต เจว ทูสโก จฯ อุปฺปนฺเน หิ โทเส ปุคฺคโล เตน โทเสน ทูสิโต โหติ ปกติภาวํ ชหาปิโต, ตสฺมา ‘‘ทุฏฺโฐ’’ติ วุจฺจติฯ ปรญฺจ ทูเสติ วินาเสติ, ตสฺมา ‘‘โทโส’’ติ วุจฺจติฯ

อิติ ‘‘ทุฏฺโฐ โทโส’’ติ เอกสฺเสเวตํ ปุคฺคลสฺส อาการนานตฺเตน นิทสฺสนํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ทุฏฺโฐ โทโสติ ทูสิโต เจว ทูสโก จา’’ติ ตตฺถ สทฺทลกฺขณํ ปริเยสิตพฺพํฯ ยสฺมา ปน โส ‘‘ทุฏฺโฐ โทโส’’ติ สงฺขฺยํ คโต ปฏิฆสมงฺคีปุคฺคโล กุปิตาทิภาเว ฐิโตว โหติ, เตนสฺส ปทภาชเน ‘‘กุปิโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กุปิโตติ กุปฺปภาวํ ปกติโต จวนภาวํ ปตฺโตฯ อนตฺตมโนติ น สกมโน อตฺตโน วเส อฏฺฐิตจิตฺโต; อปิจ ปีติสุเขหิ น อตฺตมโน น อตฺตจิตฺโตติ อนตฺตมโนฯ อนภิรทฺโธติ น สุขิโต น วา ปสาทิโตติ อนภิรทฺโธฯ ปฏิเฆน อาหตํ จิตฺตมสฺสาติ อาหตจิตฺโตฯ จิตฺตถทฺธภาวจิตฺตกจวรสงฺขาตํ ปฏิฆขีลํ ชาตมสฺสาติ ขิลชาโตฯ อปฺปตีโตติ นปฺปตีโต ปีติสุขาทีหิ วชฺชิโต, น อภิสโฏติ อตฺโถฯ ปทภาชเน ปน เยสํ ธมฺมานํ วเสน อปฺปตีโต โหติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘เตน จ โกเปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ เตน จ โกเปนาติ เยน ทุฏฺโฐติ จ กุปิโตติ จ วุตฺโต อุภยมฺปิ เหตํ ปกติภาวํ ชหาปนโต เอกาการํ โหติฯ เตน จ โทเสนาติ เยน ‘‘โทโส’’ติ วุตฺโตฯ อิเมหิ ทฺวีหิ สงฺขารกฺขนฺธเมว ทสฺเสติฯ

ตาย จ อนตฺตมนตายาติ ยาย ‘‘อนตฺตมโน’’ติ วุตฺโตฯ ตาย จ อนภิรทฺธิยาติ ยาย ‘‘อนภิรทฺโธ’’ติ วุตฺโตฯ อิเมหิ ทฺวีหิ เวทนากฺขนฺธํ ทสฺเสติฯ

อมูลเกน ปาราชิเกนาติ เอตฺถ นาสฺส มูลนฺติ อมูลกํ, ตํ ปนสฺส อมูลกตฺตํ ยสฺมา โจทกวเสน อธิปฺเปตํ, น จุทิตกวเสนฯ ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ปทภาชเน ‘‘อมูลกํ นาม อทิฏฺฐํ อสุตํ อปริสงฺกิต’’นฺติ อาหฯ เตน อิมํ ทีเปติ ‘‘ยํ ปาราชิกํ โจทเกน จุทิตกมฺหิ ปุคฺคเล เนว ทิฏฺฐํ น สุตํ น ปริสงฺกิตํ อิทํ เอเตสํ ทสฺสนสวนปริสงฺกาสงฺขาตานํ มูลานํ อภาวโต อมูลกํ นาม, ตํ ปน โส อาปนฺโน วา โหตุ อนาปนฺโน วา เอตํ อิธ อปฺปมาณนฺติฯ

ตตฺถ อทิฏฺฐํ นาม อตฺตโน ปสาทจกฺขุนา วา ทิพฺพจกฺขุนา วา อทิฏฺฐํฯ อสุตํ นาม ตเถว เกนจิ วุจฺจมานํ น สุตํฯ อปริสงฺกิตํ นาม จิตฺเตน อปริสงฺกิตํฯ

‘‘ทิฏฺฐํ’’ นาม อตฺตนา วา ปเรน วา ปสาทจกฺขุนา วา ทิพฺพจกฺขุนา วา ทิฏฺฐํฯ ‘‘สุตํ’’ นาม ตเถว สุตํฯ ‘‘ปริสงฺกิต’’มฺปิ อตฺตนา วา ปเรน วา ปริสงฺกิตํฯ ตตฺถ อตฺตนา ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐเมว, ปเรหิ ทิฏฺฐํ อตฺตนา สุตํ, ปเรหิ สุตํ, ปเรหิ ปริสงฺกิตนฺติ อิทํ ปน สพฺพมฺปิ อตฺตนา สุตฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติฯ

ปริสงฺกิตํ ปน ติวิธํ – ทิฏฺฐปริสงฺกิตํ, สุตปริสงฺกิตํ, มุตปริสงฺกิตนฺติฯ ตตฺถ ทิฏฺฐปริสงฺกิตํ นาม เอโก ภิกฺขุ อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมน คามสมีเป เอกํ คุมฺพํ ปวิฏฺโฐ, อญฺญตราปิ อิตฺถี เกนจิเทว กรณีเยน ตํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา นิวตฺตา, นาปิ ภิกฺขุ อิตฺถิํ อทฺทส; น อิตฺถี ภิกฺขุํ, อทิสฺวาว อุโภปิ ยถารุจิํ ปกฺกนฺตา, อญฺญตโร ภิกฺขุ อุภินฺนํ ตโต นิกฺขมนํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อทฺธา อิเมสํ กตํ วา กริสฺสนฺติ วา’’ติ ปริสงฺกติ, อิทํ ทิฏฺฐปริสงฺกิตํ นามฯ

สุตปริสงฺกิตํ นาม อิเธกจฺโจ อนฺธกาเร วา ปฏิจฺฉนฺเน วา โอกาเส มาตุคาเมน สทฺธิํ ภิกฺขุโน ตาทิสํ ปฏิสนฺถารวจนํ สุณาติ, สมีเป อญฺญํ วิชฺชมานมฺปิ ‘‘อตฺถิ นตฺถี’’ติ น ชานาติ, โส ‘‘อทฺธา อิเมสํ กตํ วา กริสฺสนฺติ วา’’ติ ปริสงฺกติ, อิทํ สุตปริสงฺกิตํ นามฯ

มุตปริสงฺกิตํ นาม สมฺพหุลา ธุตฺตา รตฺติภาเค ปุปฺผคนฺธมํสสุราทีนิ คเหตฺวา อิตฺถีหิ สทฺธิํ เอกํ ปจฺจนฺตวิหารํ คนฺตฺวา มณฺฑเป วา โภชนสาลาทีสุ วา ยถาสุขํ กีฬิตฺวา ปุปฺผาทีนิ วิกิริตฺวา คตา, ปุนทิวเส ภิกฺขู ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ‘‘กสฺสิทํ กมฺม’’นฺติ วิจินนฺติฯ ตตฺร จ เกนจิ ภิกฺขุนา ปเคว วุฏฺฐหิตฺวา วตฺตสีเสน มณฺฑปํ วา โภชนสาลํ วา ปฏิชคฺคนฺเตน ปุปฺผาทีนิ อามฏฺฐานิ โหนฺติ, เกนจิ อุปฏฺฐากกุลโต อาภเตหิ ปุปฺผาทีหิ ปูชา กตา โหติ, เกนจิ เภสชฺชตฺถํ อริฏฺฐํ ปีตํ โหติ, อถ เต ‘‘กสฺสิทํ กมฺม’’นฺติ วิจินนฺตา ภิกฺขู เตสํ หตฺถคนฺธญฺจ มุขคนฺธญฺจ ฆายิตฺวา เต ภิกฺขู ปริสงฺกนฺติ, อิทํ มุตปริสงฺกิตํ นามฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐํ อตฺถิ สมูลกํ, อตฺถิ อมูลกํ; ทิฏฺฐเมว อตฺถิ สญฺญาสมูลกํ, อตฺถิ สญฺญาอมูลกํฯ เอส นโย สุเตปิฯ

ปริสงฺกิเต ปน ทิฏฺฐปริสงฺกิตํ อตฺถิ สมูลกํ, อตฺถิ อมูลกํ; ทิฏฺฐปริสงฺกิตเมว อตฺถิ สญฺญาสมูลกํ , อตฺถิ สญฺญาอมูลกํฯ เอส นโย สุตมุตปริสงฺกิเตสุฯ ตตฺถ ทิฏฺฐํ สมูลกํ นาม ปาราชิกํ อาปชฺชนฺตํ ทิสฺวาว ‘‘ทิฏฺโฐ มยา’’ติ วทติ, อมูลกํ นาม ปฏิจฺฉนฺโนกาสโต นิกฺขมนฺตํ ทิสฺวา วีติกฺกมํ อทิสฺวา ‘‘ทิฏฺโฐ มยา’’ติ วทติฯ ทิฏฺฐเมว สญฺญาสมูลกํ นาม ทิสฺวาว ทิฏฺฐสญฺญี หุตฺวา โจเทติ, สญฺญาอมูลกํ นาม ปุพฺเพ ปาราชิกวีติกฺกมํ ทิสฺวา ปจฺฉา อทิฏฺฐสญฺญี ชาโต, โส สญฺญาย อมูลกํ กตฺวา ‘‘ทิฏฺโฐ มยา’’ติ โจเทติฯ เอเตน นเยน สุตมุตปริสงฺกิตานิปิ วิตฺถารโต เวทิตพฺพานิฯ เอตฺถ จ สพฺพปฺปกาเรณาปิ สมูลเกน วา สญฺญาสมูลเกน วา โจเทนฺตสฺส อนาปตฺติ, อมูลเกน วา ปน สญฺญาอมูลเกน วา โจเทนฺตสฺเสว อาปตฺติฯ

อนุทฺธํเสยฺยาติ ธํเสยฺย ปธํเสยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺยฯ ตํ ปน อนุทฺธํสนํ ยสฺมา อตฺตนา โจเทนฺโตปิ ปเรน โจทาเปนฺโตปิ กโรติเยว, ตสฺมาสฺส ปทภาชเน ‘‘โจเทติ วา โจทาเปติ วา’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ โจเทตีติ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติอาทีหิ วจเนหิ สยํ โจเทติ, ตสฺส วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโสฯ โจทาเปตีติ อตฺตนา สมีเป ฐตฺวา อญฺญํ ภิกฺขุ อาณาเปติ, โส ตสฺส วจเนน ตํ โจเทติ, โจทาปกสฺเสว วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโสฯ อถ โสปิ ‘‘มยา ทิฏฺฐํ สุตํ อตฺถี’’ติ โจเทติ, ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโสฯ

โจทนาปฺปเภทโกสลฺลตฺถํ ปเนตฺถ เอกวตฺถุเอกโจทกาทิจตุกฺกํ ตาว เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ เอโก ภิกฺขุ เอกํ ภิกฺขุํ เอเกน วตฺถุนา โจเทติ, อิมิสฺสา โจทนาย เอกํ วตฺถุ เอโก โจทโกฯ สมฺพหุลา เอกํ เอกวตฺถุนา โจเทนฺติ, ปญฺจสตา เมตฺติยภูมชกปฺปมุขา ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตมิว, อิมิสฺสา โจทนาย เอกํ วตฺถุ นานาโจทกาฯ เอโก ภิกฺขุ เอกํ ภิกฺขุํ สมฺพหุเลหิ วตฺถูหิ โจเทติ, อิมิสฺสา โจทนาย นานาวตฺถูนิ เอโก โจทโกฯ สมฺพหุลา สมฺพหุเล สมฺพหุเลหิ วตฺถูหิ โจเทนฺติ, อิมิสฺสา โจทนาย นานาวตฺถูนิ นานาโจทกาฯ

โจเทตุํ ปน โก ลภติ, โก น ลภตีติ? ทุพฺพลโจทกวจนํ ตาว คเหตฺวา โกจิ น ลภติฯ ทุพฺพลโจทโก นาม สมฺพหุเลสุ กถาสลฺลาเปน นิสินฺเนสุ เอโก เอกํ อารพฺภ อโนทิสฺสกํ กตฺวา ปาราชิกวตฺถุํ กเถติ, อญฺโญ ตํ สุตฺวา อิตรสฺส คนฺตฺวา อาโรเจติฯ โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร มํ อิทญฺจิทญฺจ วทสี’’ติ วทติฯ โส ‘‘นาหํ เอวรูปํ ชานามิ, กถาปวตฺติยํ ปน มยา อโนทิสฺสกํ กตฺวา วุตฺตมตฺถิ, สเจ อหํ ตว อิมํ ทุกฺขุปฺปตฺติํ ชาเนยฺยํ, เอตฺตกมฺปิ น กเถยฺย’’นฺติ อยํ ทุพฺพลโจทโกฯ ตสฺเสตํ กถาสลฺลาปํ คเหตฺวา ตํ ภิกฺขุํ โกจิ โจเทตุํ น ลภติฯ เอตํ ปน อคฺคเหตฺวา สีลสมฺปนฺโน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนิํ วา สีลสมฺปนฺนา จ ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีเมว โจเทตุํ ลภตีติ มหาปทุมตฺเถโร อาหฯ มหาสุมตฺเถโร ปน ‘‘ปญฺจปิ สหธมฺมิกา ลภนฺตี’’ติ อาหฯ โคทตฺตตฺเถโร ปน ‘‘น โกจิ น ลภตี’’ติ วตฺวา ‘‘ภิกฺขุสฺส สุตฺวา โจเทติ, ภิกฺขุนิยา สุตฺวา โจเทติ…เป.… ติตฺถิยสาวกานํ สุตฺวา โจเทตี’’ติ อิทํ สุตฺตมาหริฯ ติณฺณมฺปิ เถรานํ วาเท จุทิตกสฺเสว ปฏิญฺญาย กาเรตพฺโพฯ

อยํ ปน โจทนา นาม ทูตํ วา ปณฺณํ วา สาสนํ วา เปเสตฺวา โจเทนฺตสฺส สีสํ น เอติ, ปุคฺคลสฺส ปน สมีเป ฐตฺวาว หตฺถมุทฺทาย วา วจีเภเทน วา โจเทนฺตสฺเสว สีสํ เอติฯ สิกฺขาปจฺจกฺขานเมว หิ หตฺถมุทฺทาย สีสํ น เอติ, อิทํ ปน อนุทฺธํสนํ อภูตาโรจนญฺจ เอติเยวฯ โย ปน ทฺวินฺนํ ฐิตฏฺฐาเน เอกํ นิยเมตฺวา โจเทติ, โส เจ ชานาติ, สีสํ เอติฯ อิตโร ชานาติ, สีสํ น เอติฯ ทฺเวปิ นิยเมตฺวา โจเทติ, เอโก วา ชานาตุ ทฺเว วา, สีสํ เอติเยวฯ เอสว นโย สมฺพหุเลสุฯ ตงฺขเณเยว จ ชานนํ นาม ทุกฺกรํ, สมเยน อาวชฺชิตฺวา ญาเต ปน ญาตเมว โหติฯ ปจฺฉา เจ ชานาติ, สีสํ น เอติฯ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ อภูตาโรจนํ ทุฏฺฐุลฺลวาจา-อตฺตกาม-ทุฏฺฐโทสภูตาโรจนสิกฺขาปทานีติ สพฺพาเนว หิ อิมานิ เอกปริจฺเฉทานิฯ

เอวํ กายวาจาวเสน จายํ ทุวิธาปิ โจทนาฯ ปุน ทิฏฺฐโจทนา, สุตโจทนา, ปริสงฺกิตโจทนาติ ติวิธา โหติฯ อปราปิ จตุพฺพิธา โหติ – สีลวิปตฺติโจทนา, อาจารวิปตฺติโจทนา, ทิฏฺฐิวิปตฺติโจทนา, อาชีววิปตฺติโจทนาติฯ

ตตฺถ ครุกานํ ทฺวินฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ วเสน สีลวิปตฺติโจทนา เวทิตพฺพาฯ อวเสสานํ วเสน อาจารวิปตฺติโจทนา, มิจฺฉาทิฏฺฐิอนฺตคฺคาหิกทิฏฺฐิวเสน ทิฏฺฐิวิปตฺติโจทนา, อาชีวเหตุ ปญฺญตฺตานํ ฉนฺนํ สิกฺขาปทานํ วเสน อาชีววิปตฺติโจทนา เวทิตพฺพาฯ

อปราปิ จตุพฺพิธา โหติ – วตฺถุสนฺทสฺสนา, อาปตฺติสนฺทสฺสนา, สํวาสปฏิกฺเขโป, สามีจิปฏิกฺเขโปติฯ ตตฺถ วตฺถุสนฺทสฺสนา นาม ‘‘ตฺวํ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตฺถ, อทินฺนํ อาทิยิตฺถ, มนุสฺสํ ฆาตยิตฺถ, อภูตํ อาโรจยิตฺถา’’ติ เอวํ ปวตฺตาฯ อาปตฺติสนฺทสฺสนา นาม ‘‘ตฺวํ เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติํ อาปนฺโน’’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตาฯ สํวาสปฏิกฺเขโป นาม ‘‘นตฺถิ ตยา สทฺธิํ อุโปสโถ วา ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา’’ติ เอวํ ปวตฺตา; เอตฺตาวตา ปน สีสํ น เอติ, ‘‘อสฺสมโณสิ อสกฺยปุตฺติโยสี’’ติอาทิวจเนหิ สทฺธิํ ฆฏิเตเยว สีสํ เอติฯ สามีจิปฏิกฺเขโป นาม อภิวาทน-ปจฺจุฏฺฐาน-อญฺชลิกมฺม-พีชนาทิกมฺมานํ อกรณํฯ ตํ ปฏิปาฏิยา วนฺทนาทีนิ กโรโต เอกสฺส อกตฺวา เสสานํ กรณกาเล เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตา จ โจทนา นาม โหติ, อาปตฺติ ปน สีสํ น เอติฯ ‘‘กสฺมา มม วนฺทนาทีนิ น กโรสี’’ติ ปุจฺฉิเต ปน ‘‘อสฺสมโณสิ อสกฺยปุตฺติโยสี’’ติอาทิวจเนหิ สทฺธิํ ฆฏิเตเยว สีสํ เอติฯ ยาคุภตฺตาทินา ปน ยํ อิจฺฉติ ตํ อาปุจฺฉติ, น ตาวตา โจทนา โหติฯ

อปราปิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนกฺขนฺธเก ‘‘เอกํ, ภิกฺขเว, อธมฺมิกํ ปาติโมกฺขฏฺฐปนํ เอกํ ธมฺมิก’’นฺติ อาทิํ ‘‘กตฺวา ยาว ทส อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ ทส ธมฺมิกานี’’ติ (จูฬว. 387) เอวํ อธมฺมิกา ปญฺจปญฺญาส ธมฺมิกา ปญฺจปญฺญาสาติ ทสุตฺตรสตํ โจทนา วุตฺตาฯ ตา ทิฏฺเฐน โจเทนฺตสฺส ทสุตฺตรสตํ, สุเตน โจเทนฺตสฺส ทสุตฺตรสตํ, ปริสงฺกิเตน โจเทนฺตสฺส ทสุตฺตรสตนฺติ ติํสานิ ตีณิ สตานิ โหนฺติฯ ตานิ กาเยน โจเทนฺตสฺส, วาจาย โจเทนฺตสฺส, กายวาจาหิ โจเทนฺตสฺสาติ ติคุณานิ กตานิ นวุตานิ นว สตานิ โหนฺติฯ ตานิ อตฺตนา โจเทนฺตสฺสาปิ ปเรน โจทาเปนฺตสฺสาปิ ตตฺตกาเนวาติ วีสติอูนานิ ทฺเว สหสฺสานิ โหนฺติ, ปุน ทิฏฺฐาทิเภเท สมูลกามูลกวเสน อเนกสหสฺสา โจทนา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา อฏฺฐกถาย ‘‘อตฺตาทานํ อาทาตุกาเมน อุปาลิ ภิกฺขุนา ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ อตฺตาทานํ อาทาตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. 398) จ ‘‘โจทเกน อุปาลิ ภิกฺขุนา ปรํ โจเทตุกาเมน ปญฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปโร โจเทตพฺโพ’’ติ (จูฬว. 399) จ เอวํ อุปาลิปญฺจกาทีสุ วุตฺตานิ พหูนิ สุตฺตานิ อาหริตฺวา อตฺตาทานลกฺขณญฺจ โจทกวตฺตญฺจ จุทิตกวตฺตญฺจ สงฺเฆน กาตพฺพกิจฺจญฺจ อนุวิชฺชกวตฺตญฺจ สพฺพํ วิตฺถาเรน กถิตํ, ตํ มยํ ยถาอาคตฏฺฐาเนเยว วณฺณยิสฺสามฯ

วุตฺตปฺปเภทาสุ ปน อิมาสุ โจทนาสุ ยาย กายจิ โจทนาย วเสน สงฺฆมชฺเฌ โอสเฏ วตฺถุสฺมิํ จุทิตกโจทกา วตฺตพฺพา ‘‘ตุมฺเห อมฺหากํ วินิจฺฉเยน ตุฏฺฐา ภวิสฺสถา’’ติฯ สเจ ‘‘ภวิสฺสามา’’ติ วทนฺติ, สงฺเฆน ตํ อธิกรณํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ อถ ปน ‘‘วินิจฺฉินถ ตาว, ภนฺเต, สเจ อมฺหากํ ขมิสฺสติ, คณฺหิสฺสามา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘เจติยํ ตาว วนฺทถา’’ติอาทีนิ วตฺวา ทีฆสุตฺตํ กตฺวา วิสฺสชฺชิตพฺพํฯ เต เจ จิรรตฺตํ กิลนฺตา ปกฺกนฺตปริสา อุปจฺฉินฺนปกฺขา หุตฺวา ปุน ยาจนฺติ, ยาวตติยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยทา นิมฺมทา โหนฺติ ตทา เนสํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตพฺพํฯ วินิจฺฉินนฺเตหิ จ สเจ อลชฺชุสฺสนฺนา โหติ, ปริสา อุพฺพาหิกาย ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตพฺพํฯ สเจ พาลุสฺสนฺนา โหติ ปริสา ‘‘ตุมฺหากํ สภาเค วินยธเร ปริเยสถา’’ติ วินยธเร ปริเยสาเปตฺวา เยน ธมฺเมน เยน วินเยน เยน สตฺถุสาสเนน ตํ อธิกรณํ วูปสมติ, ตถา ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํฯ

ตตฺถ จ ‘‘ธมฺโม’’ติ ภูตํ วตฺถุฯ ‘‘วินโย’’ติ โจทนา สารณา จฯ ‘‘สตฺถุสาสน’’นฺติ ญตฺติสมฺปทา จ อนุสาวนสมฺปทา จฯ ตสฺมา โจทเกน วตฺถุสฺมิํ อาโรจิเต จุทิตโก ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘สนฺตเมตํ, โน’’ติฯ เอวํ วตฺถุํ อุปปริกฺขิตฺวา ภูเตน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา จ ญตฺติสมฺปทาย อนุสาวนสมฺปทาย จ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํฯ ตตฺร เจ อลชฺชี ลชฺชิํ โจเทติ, โส จ อลชฺชี พาโล โหติ อพฺยตฺโต นาสฺส นโย ทาตพฺโพฯ เอวํ ปน วตฺตพฺโพ – ‘‘กิมฺหิ นํ โจเทสี’’ติ? อทฺธา โส วกฺขติ – ‘‘กิมิทํ, ภนฺเต, กิมฺหิ นํ นามา’’ติฯ ตฺวํ กิมฺหิ นมฺปิ น ชานาสิ, น ยุตฺตํ ตยา เอวรูเปน พาเลน ปรํ โจเทตุนฺติ อุยฺโยเชตพฺโพ นาสฺส อนุโยโค ทาตพฺโพฯ

สเจ ปน โส อลชฺชี ปณฺฑิโต โหติ พฺยตฺโต ทิฏฺเฐน วา สุเตน วา อชฺโฌตฺถริตฺวา สมฺปาเทตุํ สกฺโกติ เอตสฺส อนุโยคํ ทตฺวา ลชฺชิสฺเสว ปฏิญฺญาย กมฺมํ กาตพฺพํฯ

สเจ ลชฺชี อลชฺชิํ โจเทติ, โส จ ลชฺชี พาโล โหติ อพฺยตฺโต, น สกฺโกติ อนุโยคํ ทาตุํฯ ตสฺส นโย ทาตพฺโพ – ‘‘กิมฺหิ นํ โจเทสิ สีลวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติอาทีสุ วา เอกิสฺสา’’ติฯ กสฺมา ปน อิมสฺเสว เอวํ นโย ทาตพฺโพ, น อิตรสฺส? นนุ น ยุตฺตํ วินยธรานํ อคติคมนนฺติ? น ยุตฺตเมวฯ อิทํ ปน อคติคมนํ น โหติ, ธมฺมานุคฺคโห นาม เอโส อลชฺชินิคฺคหตฺถาย หิ ลชฺชิปคฺคหตฺถาย จ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํฯ ตตฺร อลชฺชี นยํ ลภิตฺวา อชฺโฌตฺถรนฺโต เอหีติ, ลชฺชี ปน นยํ ลภิตฺวา ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐสนฺตาเนน, สุเต สุตสนฺตาเนน ปติฏฺฐาย กเถสฺสติ, ตสฺมา ตสฺส ธมฺมานุคฺคโห วฏฺฏติฯ สเจ ปน โส ลชฺชี ปณฺฑิโต โหติ พฺยตฺโต, ปติฏฺฐาย กเถติ, อลชฺชี จ ‘‘เอตมฺปิ นตฺถิ, เอตมฺปิ นตฺถี’’ติ ปฏิญฺญํ น เทติ, อลชฺชิสฺส ปฏิญฺญาย เอว กาตพฺพํฯ

ตทตฺถทีปนตฺถญฺจ อิทํ วตฺถุ เวทิตพฺพํฯ เตปิฏกจูฬาภยตฺเถโร กิร โลหปาสาทสฺส เหฏฺฐา ภิกฺขูนํ วินยํ กเถตฺวา สายนฺหสมเย วุฏฺฐาติ, ตสฺส วุฏฺฐานสมเย ทฺเว อตฺตปจฺจตฺถิกา กถํ ปวตฺเตสุํฯ เอโก ‘‘เอตมฺปิ นตฺถิ, เอตมฺปิ นตฺถี’’ติ ปฏิญฺญํ น เทติฯ อถ อปฺปาวเสเส ปฐมยาเม เถรสฺส ตสฺมิํ ปุคฺคเล ‘‘อยํ ปติฏฺฐาย กเถติ, อยํ ปน ปฏิญฺญํ น เทติ, พหูนิ จ วตฺถูนิ โอสฏานิ อทฺธา เอตํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ อสุทฺธลทฺธิ อุปฺปนฺนาฯ ตโต พีชนีทณฺฑเกน ปาทกถลิกาย สญฺญํ ทตฺวา ‘‘อหํ อาวุโส วินิจฺฉินิตุํ อนนุจฺฉวิโก อญฺเญน วินิจฺฉินาเปหี’’ติ อาหฯ กสฺมา ภนฺเตติ? เถโร ตมตฺถํ อาโรเจสิ, จุทิตกปุคฺคลสฺส กาเย ฑาโห อุฏฺฐิโต, ตโต โส เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, วินิจฺฉินิตุํ อนุรูเปน วินยธเรน นาม ตุมฺหาทิเสเนว ภวิตุํ วฏฺฏติฯ โจทเกน จ อีทิเสเนว ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา เสตกานิ นิวาเสตฺวา ‘‘จิรํ กิลมิตตฺถ มยา’’ติ ขมาเปตฺวา ปกฺกามิฯ

เอวํ ลชฺชินา โจทิยมาโน อลชฺชี พหูสุปิ วตฺถูสุ อุปฺปนฺเนสุ ปฏิญฺญํ น เทติ, โส เนว ‘‘สุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพ น ‘‘อสุทฺโธ’’ติฯ ชีวมตโก นาม อามกปูติโก นาม เจสฯ

สเจ ปนสฺส อญฺญมฺปิ ตาทิสํ วตฺถุํ อุปฺปชฺชติ น วินิจฺฉินิตพฺพํ ฯ ตถา นาสิตโกว ภวิสฺสติฯ สเจ ปน อลชฺชีเยว อลชฺชิํ โจเทติ, โส วตฺตพฺโพ ‘‘อาวุโส ตว วจเนนายํ กิํ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ อิตรมฺปิ ตเถว วตฺวา อุโภปิ ‘‘เอกสมฺโภคปริโภคา หุตฺวา ชีวถา’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชตพฺพา, สีลตฺถาย เตสํ วินิจฺฉโย น กาตพฺโพฯ ปตฺตจีวรปริเวณาทิอตฺถาย ปน ปติรูปํ สกฺขิํ ลภิตฺวา กาตพฺโพฯ

อถ ลชฺชี ลชฺชิํ โจเทติ, วิวาโท จ เนสํ กิสฺมิญฺจิเทว อปฺปมตฺตโก โหติ, สญฺญาเปตฺวา ‘‘มา เอวํ กโรถา’’ติ อจฺจยํ เทสาเปตฺวา อุยฺโยเชตพฺพาฯ อถ ปเนตฺถ จุทิตเกน สหสา วิรทฺธํ โหติ, อาทิโต ปฏฺฐาย อลชฺชี นาม นตฺถิฯ โส จ ปกฺขานุรกฺขณตฺถาย ปฏิญฺญํ น เทติ, ‘‘มยํ สทฺทหาม, มยํ สทฺทหามา’’ติ พหู อุฏฺฐหนฺติฯ โส เตสํ ปฏิญฺญาย เอกวารํ ทฺเววารํ สุทฺโธ โหตุฯ อถ ปน วิรทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ฐาเน น ติฏฺฐติ, วินิจฺฉโย น ทาตพฺโพฯ

เอวํ ยาย กายจิ โจทนาย วเสน สงฺฆมชฺเฌ โอสเฏ วตฺถุสฺมิํ จุทิตกโจทเกสุ ปฏิปตฺติํ ญตฺวา ตสฺสาเยว โจทนาย สมฺปตฺติวิปตฺติชานนตฺถํ อาทิมชฺฌปริโยสานาทีนํ วเสน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ เสยฺยถิทํ โจทนาย โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ? โจทนาย ‘‘อหํ ตํ วตฺตุกาโม, กโรตุ เม อายสฺมา โอกาส’’นฺติ เอวํ โอกาสกมฺมํ อาทิ, โอติณฺเณน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา วินิจฺฉโย มชฺเฌ, อาปตฺติยํ วา อนาปตฺติยํ วา ปติฏฺฐาปเนน สมโถ ปริโยสานํฯ

โจทนาย กติ มูลานิ, กติ วตฺถูนิ, กติ ภูมิโย? โจทนาย ทฺเว มูลานิ – สมูลิกา วา อมูลิกา วา; ตีณิ วตฺถูนิ – ทิฏฺฐํ, สุตํ, ปริสงฺกิตํ; ปญฺจ ภูมิโย – กาเลน วกฺขามิ โน อกาเลน, ภูเตน วกฺขามิ โน อภูเตน, สณฺเหน วกฺขามิ โน ผรุเสน, อตฺถสํหิเตน วกฺขามิ โน อนตฺถสํหิเตน, เมตฺตจิตฺโต วกฺขามิ โน โทสนฺตโรติฯ อิมาย จ ปน โจทนาย โจทเกน ปุคฺคเลน ‘‘ปริสุทฺธกายสมาจาโร นุ โขมฺหี’’ติอาทินา (จูฬว. 399) นเยน อุปาลิปญฺจเก วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐาตพฺพํ, จุทิตเกน ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐาตพฺพํ สจฺเจ จ อกุปฺเป จาติฯ

อปฺเปว นาม นํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺยนฺติ อปิ เอว นาม นํ ปุคฺคลํ อิมมฺหา เสฏฺฐจริยา จาเวยฺยํ, ‘‘สาธุ วตสฺส สจาหํ อิมํ ปุคฺคลํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน อนุทฺธํเสยฺยาติ วุตฺตํโหติฯ ปทภาชเน ปน ‘‘พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ อิมสฺเสว ปริยายมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขุภาวา จาเวยฺย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ขณาทีนิ สมยเววจนานิฯ ตํ ขณํ ตํ ลยํ ตํ มุหุตฺตํ วีติวตฺเตติ ตสฺมิํ ขเณ ตสฺมิํ ลเย ตสฺมิํ มุหุตฺเต วีติวตฺเตฯ ภุมฺมปฺปตฺติยา หิ อิทํ อุปโยควจนํฯ

สมนุคฺคาหิยมานนิทฺเทเส เยน วตฺถุนา อนุทฺธํสิโต โหตีติ จตูสุ ปาราชิกวตฺถูสุ เยน วตฺถุนา โจทเกน จุทิตโก อนุทฺธํสิโต อภิภูโต อชฺโฌตฺถโฏ โหติฯ ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ สมนุคฺคาหิยมาโนติ ตสฺมิํ โจทเกน วุตฺตวตฺถุสฺมิํ โส โจทโก อนุวิชฺชเกน ‘‘กิํ เต ทิฏฺฐํ, กินฺติ เต ทิฏฺฐ’’นฺติอาทินา นเยน อนุวิชฺชิยมาโน วีมํสิยมาโน อุปปริกฺขิยมาโนฯ

อสมนุคฺคาหิยมานนิทฺเทเส น เกนจิ วุจฺจมาโนติ อนุวิชฺชเกน วา อญฺเญน วา เกนจิ, อถ วา ทิฏฺฐาทีสุ วตฺถูสุ เกนจิ อวุจฺจมาโนฯ เอเตสญฺจ ทฺวินฺนํ มาติกาปทานํ ปรโต ‘‘ภิกฺขุ จ โทสํ ปติฏฺฐาตี’’ติอิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – ‘‘เอวํ สมนุคฺคาหิยมาโน วา อสมนุคฺคาหิยมาโน วา ภิกฺขุ จ โทสํ ปติฏฺฐาติ ปฏิจฺจ ติฏฺฐติ ปฏิชานาติ สงฺฆาทิเสโส’’ติฯ อิทญฺจ อมูลกภาวสฺส ปากฏกาลทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํฯ อาปตฺติํ ปน อนุทฺธํสิตกฺขเณเยว อาปชฺชติฯ

อิทานิ ‘‘อมูลกญฺเจว ตํ อธิกรณํ โหตี’’ติ เอตฺถ ยสฺมา อมูลกลกฺขณํ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ อวตฺวา อปุพฺพเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อธิกรณํ นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา อธิกรณํ อธิกรณฏฺเฐน เอกมฺปิ วตฺถุวเสน นานา โหติ, เตนสฺส ตํ นานตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาริ อธิกรณานิ วิวาทาธิกรณ’’นฺติอาทิมาหฯ โก ปน โส อธิกรณฏฺโฐ, เยเนตํ เอกํ โหตีติ? สมเถหิ อธิกรณียตาฯ ตสฺมา ยํ อธิกิจฺจ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธาย สมถา วตฺตนฺติ, ตํ ‘‘อธิกรณ’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ

อฏฺฐกถาสุ ปน วุตฺตํ – ‘‘อธิกรณนฺติ เกจิ คาหํ วทนฺติ, เกจิ เจตนํ, เกจิ อกฺขนฺติํ เกจิ โวหารํ, เกจิ ปณฺณตฺติ’’นฺติฯ ปุน เอวํ วิจาริตํ ‘‘ยทิ คาโห อธิกรณํ นาม, เอโก อตฺตาทานํ คเหตฺวา สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธิํ มนฺตยมาโน ตตฺถ อาทีนวํ ทิสฺวา ปุน จชติ, ตสฺส ตํ อธิกรณํ สมถปฺปตฺตํ ภวิสฺสติฯ ยทิ เจตนา อธิกรณํ, ‘‘อิทํ อตฺตาทานํ คณฺหามี’’ติ อุปฺปนฺนา เจตนา นิรุชฺฌติฯ ยทิ อกฺขนฺติ อธิกรณํ, อกฺขนฺติยา อตฺตาทานํ คเหตฺวาปิ อปรภาเค วินิจฺฉยํ อลภมาโน วา ขมาปิโต วา จชติฯ ยทิ โวหาโร อธิกรณํ, กเถนฺโต อาหิณฺฑิตฺวา อปรภาเค ตุณฺหี โหติ นิรโว, เอวมสฺส ตํ อธิกรณํ สมถปฺปตฺตํ ภวิสฺสติ, ตสฺมา ปณฺณตฺติ อธิกรณนฺติฯ

ตํ ปเนตํ ‘‘เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติยา ตพฺภาคิยา…เป.… เอวํ อาปตฺตาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณสฺส ตพฺภาคิยนฺติ จ วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ จ เอวมาทีหิ วิรุชฺฌติฯ น หิ เต ปณฺณตฺติยา กุสลาทิภาวํ อิจฺฉนฺติ, น จ ‘‘อมูลเกน ปาราชิเกน ธมฺเมนา’’ติ เอตฺถ อาคโต ปาราชิกธมฺโม ปณฺณตฺติ นาม โหติฯ กสฺมา? อจฺจนฺตอกุสลตฺตาฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ – ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ (ปริ. 303)ฯ

ยญฺเจตํ ‘‘อมูลเกน ปาราชิเกนา’’ติ เอตฺถ อมูลกํ ปาราชิกํ นิทฺทิฏฺฐํ, ตสฺเสวายํ ‘‘อมูลกญฺเจว ตํ อธิกรณํ โหตี’’ติ ปฏินิทฺเทโส, น ปณฺณตฺติยา น หิ อญฺญํ นิทฺทิสิตฺวา อญฺญํ ปฏินิทฺทิสติฯ ยสฺมา ปน ยาย ปณฺณตฺติยา เยน อภิลาเปน โจทเกน โส ปุคฺคโล ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนติ ปญฺญตฺโต, ปาราชิกสงฺขาตสฺส อธิกรณสฺส อมูลกตฺตา สาปิ ปญฺญตฺติ อมูลิกา โหติ, อธิกรเณ ปวตฺตตฺตา จ อธิกรณํฯ ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน ปณฺณตฺติ ‘‘อธิกรณ’’นฺติ ยุชฺเชยฺย, ยสฺมา วา ยํ อมูลกํ นาม อธิกรณํ ตํ สภาวโต นตฺถิ, ปญฺญตฺติมตฺตเมว อตฺถิฯ ตสฺมาปิ ปณฺณตฺติ อธิกรณนฺติ ยุชฺเชยฺยฯ ตญฺจ โข อิเธว น สพฺพตฺถฯ น หิ วิวาทาทีนํ ปณฺณตฺติ อธิกรณํฯ อธิกรณฏฺโฐ ปน เตสํ ปุพฺเพ วุตฺตสมเถหิ อธิกรณียตาฯ อิติ อิมินา อธิกรณฏฺเฐน อิเธกจฺโจ วิวาโท วิวาโท เจว อธิกรณญฺจาติ วิวาทาธิกรณํฯ เอส นโย เสเสสุ ฯ

ตตฺถ ‘‘อิธ ภิกฺขู วิวทนฺติ ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา’’ติ เอวํ อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน วิวาโท วิวาทาธิกรณํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อนุวทนฺติ สีลวิปตฺติยา วา’’ติ เอวํ จตสฺโส วิปตฺติโย นิสฺสาย อุปฺปนฺโน อนุวาโท อนุวาทาธิกรณํฯ ‘‘ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺตาธิกรณํ, สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺตาธิกรณ’’นฺติ เอวํ อาปตฺติเยว อาปตฺตาธิกรณํฯ ‘‘ยา สงฺฆสฺส กิจฺจยตา กรณียตา อปโลกนกมฺมํ ญตฺติกมฺมํ ญตฺติทุติยกมฺมํ ญตฺติจตุตฺถกมฺม’’นฺติ (จูฬว. 215) เอวํ จตุพฺพิธํ สงฺฆกิจฺจํ กิจฺจาธิกรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อาปตฺตาธิกรณเมว อธิปฺเปตํฯ เสสานิ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตานิ, เอตฺตกา หิ อธิกรณสทฺทสฺส อตฺถาฯ เตสุ ปาราชิกเมว อิธ อธิปฺเปตํฯ ตํ ทิฏฺฐาทีหิ มูเลหิ อมูลกญฺเจว อธิกรณํ โหติฯ อยญฺจ ภิกฺขุ โทสํ ปติฏฺฐาติ, ปฏิจฺจ ติฏฺฐติ ‘‘ตุจฺฉกํ มยา ภณิต’’นฺติอาทีนิ วทนฺโต ปฏิชานาติฯ ตสฺส ภิกฺขุโน อนุทฺธํสิตกฺขเณเยว สงฺฆาทิเสโสติ อยํ ตาวสฺส สปทานุกฺกมนิทฺเทสสฺส สิกฺขาปทสฺส อตฺโถฯ

[387] อิทานิ ยานิ ตานิ สงฺเขปโต ทิฏฺฐาทีนิ โจทนาวตฺถูนิ วุตฺตานิ, เตสํ วเสน วิตฺถารโต อาปตฺติํ โรเปตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อทิฏฺฐสฺส โหตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อทิฏฺฐสฺส โหตีติ อทิฏฺโฐ อสฺส โหติฯ เอเตน โจทเกน อทิฏฺโฐ โหติ, โส ปุคฺคโล ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโตติ อตฺโถฯ เอส นโย อสุตสฺส โหตีติอาทีสุปิฯ

ทิฏฺโฐ มยาติ ทิฏฺโฐสิ มยาติ วุตฺตํ โหติฯ เอส นโย สุโต มยาติอาทีสุปิฯ เสสํ อทิฏฺฐมูลเก อุตฺตานตฺถเมวฯ ทิฏฺฐมูลเก ปน ตญฺเจ โจเทติ ‘‘สุโต มยา’’ติ เอวํ วุตฺตานํ สุตฺตาทีนํ อาภาเวน อมูลกตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

สพฺพสฺมิํเยว จ อิมสฺมิํ โจทกวาเร ยถา อิธาคเตสุ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสิ, อสฺสมโณสิ, อสกฺยปุตฺติโยสี’’ติ อิเมสุ วจเนสุ เอเกกสฺส วเสน วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโส โหติ, เอวํ อญฺญตฺร อาคเตสุ ‘‘ทุสฺสีโล, ปาปธมฺโม, อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโร, ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต , อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโญ, อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ, อนฺโตปูติ, อวสฺสุโต, กสมฺพุชาโต’’ติ อิเมสุปิ วจเนสุ เอเกกสฺส วเสน วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโส โหติเยวฯ

‘‘นตฺถิ ตยา สทฺธิํ อุโปสโถ วา ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา’’ติ อิมานิ ปน สุทฺธานิ สีสํ น เอนฺติ, ‘‘ทุสฺสีโลสิ นตฺถิ ตยา สทฺธิํ อุโปสโถ วา’’ติ เอวํ ทุสฺสีลาทิปเทสุ ปน ‘‘ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสี’’ติอาทิปเทสุ วา เยน เกนจิ สทฺธิํ ฆฏิตาเนว สีสํ เอนฺติ, สงฺฆาทิเสสกรานิ โหนฺติฯ

มหาปทุมตฺเถโร ปนาห – ‘‘น เกวลํ อิธ ปาฬิยํ อนาคตานิ ‘ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม’ติอาทิปทาเนว สีสํ เอนฺติ, ‘โกณฺโฐสิ มหาสามเณโรสิ, มหาอุปาสโกสิ, เชฏฺฐพฺพติโกสิ, นิคณฺโฐสิ, อาชีวโกสิ, ตาปโสสิ, ปริพฺพาชโกสิ, ปณฺฑโกสิ, เถยฺยสํวาสโกสิ, ติตฺถิยปกฺกนฺตโกสิ, ติรจฺฉานคโตสิ, มาตุฆาตโกสิ, ปิตุฆาตโกสิ, อรหนฺตฆาตโกสิ, สงฺฆเภทโกสิ, โลหิตุปฺปาทโกสิ, ภิกฺขุนีทูสโกสิ, อุภโตพฺยญฺชนกโอสี’ติ อิมานิปิ สีสํ เอนฺติเยวา’’ติฯ มหาปทุมตฺเถโรเยว จ ‘‘ทิฏฺเฐ เวมติโกติอาทีสุ ยทคฺเคน เวมติโก ตทคฺเคน โน กปฺเปติ, ยทคฺเคน โน กปฺเปติ ตทคฺเคน นสฺสรติ, ยทคฺเคน นสฺสรติ ตทคฺเคน ปมุฏฺโฐ โหตี’’ติ วทติฯ

มหาสุมตฺเถโร ปน เอเกกํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา จตุนฺนมฺปิ ปาเฏกฺกํ นยํ ทสฺเสติฯ กถํ? ทิฏฺเฐ เวมติโกติ อยํ ตาว ทสฺสเน วา เวมติโก โหติ ปุคฺคเล วา, ตตฺถ ‘‘ทิฏฺโฐ นุโข มยา น ทิฏฺโฐ’’ติ เอวํ ทสฺสเน เวมติโก โหติฯ ‘‘อยํ นุโข มยา ทิฏฺโฐ อญฺโญ’’ติ เอวํ ปุคฺคเล เวมติโก โหติฯ เอวํ ทสฺสนํ วา โน กปฺเปติ ปุคฺคลํ วา, ทสฺสนํ วา นสฺสรติ ปุคฺคลํ วา, ทสฺสนํ วา ปมุฏฺโฐ โหติ ปุคฺคลํ วาฯ เอตฺถ จ เวมติโกติ วิมติชาโตฯ โน กปฺเปตีติ น สทฺทหติฯ นสฺสรตีติ อสาริยมาโน นสฺสรติฯ ยทา ปน ตํ ‘‘อสุกสฺมิํ นาม ภนฺเต ฐาเน อสุกสฺมิํ นาม กาเล’’ติ สาเรนฺติ ตทา สรติฯ

ปมุฏฺโฐติ โย เตหิ เตหิ อุปาเยหิ สาริยมาโนปิ นสฺสรติเยวาติ ฯ เอเตเนวุปาเยน โจทาปกวาโรปิ เวทิตพฺโพ, เกวลญฺหิ ตตฺถ ‘‘มยา’’ติ ปริหีนํ, เสสํ โจทกวารสทิสเมวฯ

[389] ตโต ปรํ อาปตฺติเภทํ อนาปตฺติเภทญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อสุทฺเธ สุทฺธทิฏฺฐี’’ติอาทิกํ จตุกฺกํ ฐเปตฺวา เอกเมกํ ปทํ จตูหิ จตูหิ เภเทหิ นิทฺทิฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ปาฬินเยเนว สกฺกา ชานิตุํฯ เกวลํ เหตฺถาธิปฺปายเภโท เวทิตพฺโพฯ อยญฺหิ อธิปฺปาโย นาม – จาวนาธิปฺปาโย, อกฺโกสาธิปฺปาโย, กมฺมาธิปฺปาโย, วุฏฺฐานาธิปฺปาโย, อุโปสถปวารณฏฺฐปนาธิปฺปาโย, อนุวิชฺชนาธิปฺปาโย, ธมฺมกถาธิปฺปาโยติ อเนกวิโธฯ ตตฺถ ปุริเมสุ จตูสุ อธิปฺปาเยสุ โอกาสํ อการาเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ โอกาสํ การาเปตฺวาปิ จ สมฺมุขา อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํเสนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโสฯ อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํเสนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ อาจารวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ อกฺโกสาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ อสมฺมุขา ปน สตฺตหิปิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ อสมฺมุขา เอว สตฺตวิธมฺปิ กมฺมํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ

กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘วุฏฺฐานาธิปฺปาเยน ‘ตฺวํ อิมํ นาม อาปตฺติํ อาปนฺโน ตํ ปฏิกโรหี’ติ วทนฺตสฺส โอกาสกิจฺจํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพตฺเถว ปน ‘‘อุโปสถปวารณํ ฐเปนฺตสฺส โอกาสกมฺมํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ ฐปนกฺเขตฺตํ ปน ชานิตพฺพํฯ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย’’ติ เอตสฺมิญฺหิ เร-กาเร อนติกฺกนฺเตเยว ฐเปตุํ ลพฺภติฯ ตโต ปรํ ปน ยฺย-กาเร ปตฺเต น ลพฺภติฯ เอส นโย ปวารณายฯ อนุวิชฺชกสฺสาปิ โอสเฏ วตฺถุสฺมิํ ‘‘อตฺเถตํ ตวา’’ติ อนุวิชฺชนาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส โอกาสกมฺมํ นตฺถิฯ

ธมฺมกถิกสฺสาปิ ธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘โย อิทญฺจิทญฺจ กโรติ, อยํ ภิกฺขุ อสฺสมโณ’’ติอาทินา นเยน อโนทิสฺส ธมฺมํ กเถนฺตสฺส โอกาสกมฺมํ นตฺถิฯ สเจ ปน โอทิสฺส นิยเมตฺวา ‘‘อสุโก จ อสุโก จ อสฺสมโณ อนุปาสโก’’ติ กเถติ, ธมฺมาสนโต โอโรหิตฺวา อาปตฺติํ เทเสตฺวา คนฺตพฺพํฯ

ยํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อโนกาสํ การาเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ ตสฺส โอกาสํ อการาเปตฺวาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ, น หิ โกจิ อโนกาโส นาม อตฺถิ, ยโมกาสํ การาเปตฺวา อาปตฺติํ อาปชฺชติ, โอกาสํ ปน อการาเปตฺวา อาปชฺชตีติฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

สมุฏฺฐานาทีสุ ติสมุฏฺฐานํ – กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติฯ กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ปฐมทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทุติยทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

[391] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติ ทุติยทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทํฯ ตตฺถ หนฺท มยํ อาวุโส อิมํ ฉคลกํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ นาม กโรมาติ เต กิร ปฐมวตฺถุสฺมิํ อตฺตโน มโนรถํ สมฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺตา ลทฺธนิคฺคหา วิฆาตปฺปตฺตา ‘‘อิทานิ ชานิสฺสามา’’ติ ตาทิสํ วตฺถุํ ปริเยสมานา วิจรนฺติฯ อเถกทิวสํ ทิสฺวา ตุฏฺฐา อญฺญมญฺญํ โอโลเกตฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘หนฺท มยํ, อาวุโส, อิมํ ฉคลกํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ นาม กโรมา’’ติ, ‘‘ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต นามาย’’นฺติ เอวมสฺส นามํ กโรมาติ วุตฺตํ โหติฯ เอส นโย เมตฺติยํ นาม ภิกฺขุนินฺติ เอตฺถาปิฯ

เต ภิกฺขู เมตฺติยภุมชเก ภิกฺขู อนุยุญฺชิํสูติ เอวํ อนุยุญฺชิํสุ –‘‘อาวุโส, กุหิํ ตุมฺเหหิ ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต เมตฺติยาย ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ ทิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘คิชฺฌกูฏปพฺพตปาเท’’ติฯ ‘‘กาย เวลาย’’ติ? ‘‘ภิกฺขาจารคมนเวลายา’’ติฯ อาวุโส ทพฺพ อิเม เอวํ วทนฺติ – ‘‘ตฺวํ ตทา กุหิ’’นฺติ? ‘‘เวฬุวเน ภตฺตานิ อุทฺทิสามี’’ติฯ ‘‘ตว ตาย เวลาย เวฬุวเน อตฺถิภาวํ โก ชานาตี’’ติ? ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ, ภนฺเต’’ติฯ เต สงฺฆํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ชานาถ ตุมฺเห ตาย เวลาย อิมสฺส เวฬุวเน อตฺถิภาว’’นฺติฯ ‘‘อาม, อาวุโส, ชานาม, เถโร สมฺมุติลทฺธทิวสโต ปฏฺฐาย เวฬุวเนเยวา’’ติฯ ตโต เมตฺติยภุมชเก อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, ตุมฺหากํ กถา น สเมติ, กจฺจิ โน เลสํ โอฑฺเฑตฺวา วทถา’’ติฯ เอวํ เต เตหิ ภิกฺขูหิ อนุยุญฺชิยมานา อาม อาวุโสติ วตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ