เมนู

สุทฺธิกวารกถาวณฺณนา

[200] เอวํ ฌานาทีนิ ทส มาติกาปทานิ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปนฺโต ยํ สมฺปชานมุสาวาทํ ภณติ, ตสฺส องฺคํ ทสฺเสตฺวา ตสฺเสว วิตฺถารสฺส วเสน จกฺกเปยฺยาลํ พนฺธนฺโต อุลฺลปนาการญฺจ อาปตฺติเภทญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีหากาเรหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุทฺธิกวาโร วตฺตุกามวาโร ปจฺจยปฏิสํยุตฺตวาโรติ ตโย มหาวาราฯ เตสุ สุทฺธิกวาเร ปฐมชฺฌานํ อาทิํ กตฺวา ยาว โมหา จิตฺตํ วินีวรณปทํ, ตาว เอกเมกสฺมิํ ปเท สมาปชฺชิํ, สมาปชฺชามิ, สมาปนฺโน, ลาภีมฺหิ, วสีมฺหิ, สจฺฉิกตํ มยาติ อิเมสุ ฉสุ ปเทสุ เอกเมกํ ปทํ ตีหากาเรหิ, จตูหิ, ปญฺจหิ, ฉหิ, สตฺตหากาเรหีติ เอวํ ปญฺจกฺขตฺตุํ โยเชตฺวา สุทฺธิกนโย นาม วุตฺโตฯ ตโต ปฐมญฺจ ฌานํ, ทุติยญฺจ ฌานนฺติ เอวํ ปฐมชฺฌาเนน สทฺธิํ เอกเมกํ ปทํ ฆเฏนฺเตน สพฺพปทานิ ฆเฏตฺวา เตเนว วิตฺถาเรน ขณฺฑจกฺกํ นาม วุตฺตํฯ ตญฺหิ ปุน อาเนตฺวา ปฐมชฺฌานาทีหิ น โยชิตํ, ตสฺมา ‘‘ขณฺฑจกฺก’’นฺติ วุจฺจติฯ ตโต ทุติยญฺจ ฌานํ, ตติยญฺจ ฌานนฺติ เอวํ ทุติยชฺฌาเนน สทฺธิํ เอกเมกํ ปทํ ฆเฏตฺวา ปุน อาเนตฺวา ปฐมชฺฌาเนน สทฺธิํ สมฺพนฺธิตฺวา เตเนว วิตฺถาเรน พทฺธจกฺกํ นาม วุตฺตํฯ ตโต ยถา ทุติยชฺฌาเนน สทฺธิํ, เอวํ ตติยชฺฌานาทีหิปิ สทฺธิํ, เอกเมกํ ปทํ ฆเฏตฺวา ปุน อาเนตฺวา ทุติยชฺฌานาทีหิ สทฺธิํ สมฺพนฺธิตฺวา เตเนว วิตฺถาเรน อญฺญานิปิ เอกูนติํส พทฺธจกฺกานิ วตฺวา เอกมูลกนโย นิฏฺฐาปิโตฯ ปาโฐ ปน สงฺเขเปน ทสฺสิโต, โส อสมฺมุยฺหนฺเตน วิตฺถารโต เวทิตพฺโพฯ

ยถา จ เอกมูลโก, เอวํ ทุมูลกาทโยปิ สพฺพมูลกปริโยสานา จตุนฺนํ สตานํ อุปริ ปญฺจติํส นยา วุตฺตาฯ เสยฺยถิทํ – ทฺวิมูลกา เอกูนติํส, ติมูลกา อฏฺฐวีส, จตุมูลกา สตฺตวีส; เอวํ ปญฺจมูลกาทโยปิ เอเกกํ อูนํ กตฺวา ยาว ติํสมูลกา, ตาว เวทิตพฺพาฯ ปาเฐ ปน เตสํ นามมฺปิ สงฺขิปิตฺวา ‘‘อิทํ สพฺพมูลก’’นฺติ ติํสมูลกนโย เอโก ทสฺสิโตฯ ยสฺมา จ สุญฺญาคารปทํ ฌาเนน อฆฏิตํ สีสํ น โอตรติ, ตสฺมา ตํ อนามสิตฺวา โมหา จิตฺตํ วินีวรณปทปริโยสานาเยว สพฺพตฺถ โยชนา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ ปฐมชฺฌานาทีนิ ปฏิปาฏิยา วา อุปฺปฏิปาฏิยา วา ทุติยชฺฌานาทีหิ ฆเฏตฺวา วา อฆเฏตฺวา วา สมาปชฺชินฺติอาทินา นเยน อุลฺลปโต โมกฺโข นตฺถิ, ปาราชิกํ อาปชฺชติเยวาติฯ

อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนวเสน วุตฺเต จ ปเนตสฺมิํ สุทฺธิกมหาวาเร อยํ สงฺเขปโต อตฺถวณฺณนา – ตีหากาเรหีติ สมฺปชานมุสาวาทสฺส องฺคภูเตหิ ตีหิ การเณหิฯ ปุพฺเพวสฺส โหตีติ ปุพฺพภาเคเยว อสฺส ปุคฺคลสฺส เอวํ โหติ ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติฯ ภณนฺตสฺส โหตีติ ภณมานสฺส โหติฯ ภณิตสฺส โหตีติ ภณิเต อสฺส โหติ, ยํ วตฺตพฺพํ ตสฺมิํ วุตฺเต โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา ภณิตสฺสาติ วุตฺตวโต นิฏฺฐิตวจนสฺส โหตีติฯ โย เอวํ ปุพฺพภาเคปิ ชานาติ, ภณนฺโตปิ ชานาติ, ปจฺฉาปิ ชานาติ, ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ โส ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติ ภณนฺโต ปาราชิกํ อาปชฺชตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตฯ

กิญฺจาปิ ทสฺสิโต, อถ โข อยเมตฺถ วิเสโส – ปุจฺฉา ตาว โหติ ‘‘‘มุสา ภณิสฺส’นฺติ ปุพฺพภาโค อตฺถิ, ‘มุสา มยา ภณิต’นฺติ ปจฺฉาภาโค นตฺถิ, วุตฺตมตฺตเมว หิ โกจิ ปมุสฺสติ, กิํ ตสฺส ปาราชิกํ โหติ, น โหตี’’ติ? สา เอวํ อฏฺฐกถาสุ วิสฺสชฺชิตา – ปุพฺพภาเค ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ จ ภณนฺตสฺส ‘‘มุสา ภณามี’’ติ จ ชานโต ปจฺฉาภาเค ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ น สกฺกา น ภวิตุํฯ สเจปิ น โหติ ปาราชิกเมวฯ ปุริมเมว หิ องฺคทฺวยํ ปมาณํฯ ยสฺสาปิ ปุพฺพภาเค ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ อาโภโค นตฺถิ, ภณนฺโต ปน ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานาติ, ภณิเตปิ ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ ชานาติ, โส อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพฯ ปุพฺพภาโค หิ ปมาณตโรฯ ตสฺมิํ อสติ ทวา ภณิตํ วา รวา ภณิตํ วา โหตี’’ติฯ

เอตฺถ จ ตํญาณตา จ ญาณสโมธานญฺจ ปริจฺจชิตพฺพํฯ ตํญาณตา ปริจฺจชิตพฺพาติ เยน จิตฺเตน ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ ชานาติ, เตเนว ‘‘มุสา ภณามี’’ติ จ ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ จ ชานาตีติ เอวํ เอกจิตฺเตเนว ตีสุ ขเณสุ ชานาตีติ อยํ ตํญฺญณตา ปริจฺจชิตพฺพา, น หิ สกฺกา เตเนว จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ชานิตุํ ยถา น สกฺกา เตเนว อสินา โส อสิ ฉินฺทิตุนฺติฯ ปุริมํ ปุริมํ ปน จิตฺตํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส ตถา อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย หุตฺวา นิรุชฺฌติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ปมาณํ ปุพฺพภาโคว, ตสฺมิํ สติ น เหสฺสติ;

เสสทฺวยนฺติ นตฺเถต, มิติ วาจา ติวงฺคิกา’’ติฯ

‘‘ญาณสโมธานํ ปริจฺจชิตพฺพ’’นฺติ เอตานิ ตีณิ จิตฺตานิ เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺตีติ น คเหตพฺพานิฯ อิทญฺหิ จิตฺตํ นาม –

อนิรุทฺธมฺหิ ปฐเม, น อุปฺปชฺชติ ปจฺฉิมํ;

นิรนฺตรุปฺปชฺชนโต, เอกํ วิย ปกาสติฯ

อิโต ปรํ ปน ยฺวายํ ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติ สมฺปชานมุสา ภณติ, ยสฺมา โส ‘‘นตฺถิ เม ปฐมํ ฌาน’’นฺติ เอวํทิฏฺฐิโก โหติ, ตสฺส หิ อตฺเถวายํ ลทฺธิฯ ตถา ‘‘นตฺถิ เม ปฐมํ ฌาน’’นฺติ เอวมสฺส ขมติ เจว รุจฺจติ จฯ เอวํสภาวเมว จสฺส จิตฺตํ ‘‘นตฺถิ เม ปฐมํ ฌาน’’นฺติฯ ยทา ปน มุสา วตฺตุกาโม โหติ, ตทา ตํ ทิฏฺฐิํ วา ทิฏฺฐิยา สห ขนฺติํ วา ทิฏฺฐิขนฺตีหิ สทฺธิํ รุจิํ วา, ทิฏฺฐิขนฺติรุจีหิ สทฺธิํ ภาวํ วา วินิธาย นิกฺขิปิตฺวา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อภูตํ กตฺวา ภณติ, ตสฺมา เตสมฺปิ วเสน องฺคเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตูหากาเรหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปริวาเร จ ‘‘อฏฺฐงฺคิโก มุสาวาโท’’ติ (ปฏิ. 328) วุตฺตตฺตา ตตฺถ อธิปฺเปตาย สญฺญาย สทฺธิํ อญฺโญปิ อิธ ‘‘อฏฺฐหากาเรหี’’ติ เอโก นโย โยเชตพฺโพฯ

เอตฺถ จ วินิธาย ทิฏฺฐินฺติ พลวธมฺมวินิธานวเสเนตํ วุตฺตํฯ วินิธาย ขนฺตินฺติอาทีนิ ตโต ทุพฺพลทุพฺพลานํ วินิธานวเสนฯ วินิธาย สญฺญนฺติ อิทํ ปเนตฺถ สพฺพทุพฺพลธมฺมวินิธานํฯ สญฺญามตฺตมฺปิ นาม อวินิธาย สมฺปชานมุสา ภาสิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ยสฺมา ปน ‘‘สมาปชฺชิสฺสามี’’ติอาทินา อนาคตวจเนน ปาราชิกํ น โหติ, ตสฺมา ‘‘สมาปชฺชิ’’นฺติอาทีนิ อตีตวตฺตมานปทาเนว ปาเฐ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

[207] อิโต ปรํ สพฺพมฺปิ อิมสฺมิํ สุทฺธิกมหาวาเร อุตฺตานตฺถเมวฯ น เหตฺถ ตํ อตฺถิ – ยํ อิมินา วินิจฺฉเยน น สกฺกา ภเวยฺย วิญฺญาตุํ, ฐเปตฺวา กิเลสปฺปหานปทสฺส ปทภาชเน ‘‘ราโค เม จตฺโต วนฺโต’’ติอาทีนํ ปทานํ อตฺถํฯ สฺวายํ วุจฺจติ – เอตฺถ หิ จตฺโตติ อิทํ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํฯ วนฺโตติ อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสนฯ มุตฺโตติ อิทํ สนฺตติโต วิโมจนวเสนฯ ปหีโนติ อิทํ มุตฺตสฺสาปิ กฺวจิ อนวฏฺฐานทสฺสนวเสนฯ ปฏินิสฺสฏฺโฐติ อิทํ ปุพฺเพ อาทินฺนปุพฺพสฺส ปฏินิสฺสคฺคทสฺสนวเสนฯ อุกฺเขฏิโตติ อิทํ อริยมคฺเคน อุตฺตาสิตตฺตา ปุน อนลฺลียนภาวทสฺสนวเสนฯ สฺวายมตฺโถ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺโพ สมุกฺเขฏิโตติ อิทํ สุฏฺฐุ อุตฺตาเสตฺวา อณุสหคตสฺสาปิ ปุน อนลฺลียนภาวทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติฯ

สุทฺธิกวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

วตฺตุกามวารกถา

[215] วตฺตุกามวาเรปิ ‘‘ตีหากาเรหี’’ติอาทีนํ อตฺโถ, วารเปยฺยาลปฺปเภโท จ สพฺโพ อิธ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เกวลญฺหิ ยํ ‘‘มยา วิรชฺฌิตฺวา อญฺญํ วตฺตุกาเมน อญฺญํ วุตฺตํ, ตสฺมา นตฺถิ มยฺหํ อาปตฺตี’’ติ เอวํ โอกาสคเวสกานํ ปาปปุคฺคลานํ โอกาสนิเสธนตฺถํ วุตฺโตฯ ยเถว หิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วตฺตุกาโม ‘‘ธมฺมํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทีสุ สิกฺขาปจฺจกฺขานปเทสุ ยํ วา ตํ วา วทนฺโตปิ เขตฺเต โอติณฺณตฺตา สิกฺขาปจฺจกฺขาตโกว โหติ; เอวํ ปฐมชฺฌานาทีสุ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปเทสุ ยํกิญฺจิ เอกํ วตฺตุกาโม ตโต อญฺญํ ยํ วา ตํ วา วทนฺโตปิ เขตฺเต โอติณฺณตฺตา ปาราชิโกว โหติฯ สเจ ยสฺส วทติ, โส ตมตฺถํ ตงฺขณญฺเญว ชานาติฯ ชานนลกฺขณญฺเจตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อยํ ปน วิเสโส – สิกฺขาปจฺจกฺขานํ หตฺถมุทฺทาย สีสํ น โอตรติฯ อิทํ อภูตาโรจนํ หตฺถมุทฺทายปิ โอตรติฯ โย หิ หตฺถวิการาทีหิปิ องฺคปจฺจงฺคโจปเนหิ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ วิญฺญตฺติปเถ ฐิตสฺส ปุคฺคลสฺส อาโรเจติ, โส จ ตมตฺถํ ชานาติ, ปาราชิโกว โหติฯ อถ ปน ยสฺส อาโรเจติ, โส น ชานาติ ‘‘กิ อยํ ภณตี’’ติ, สํสยํ วา อาปชฺชติ, จิรํ วีมํสิตฺวา วา ปจฺฉา ชานาติ, อปฺปฏิวิชานนฺโต อิจฺเจว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ เอวํ อปฺปฏิวิชานนฺตสฺส วุตฺเต ถุลฺลจฺจยํ โหติฯ โย ปน ฌานาทีนิ อตฺตโน อธิคมวเสน วา อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน วา น ชานาติ, เกวลํ ฌานนฺติ วา วิโมกฺโขติ วา วจนมตฺตเมว สุตํ โหติ, โสปิ เตน วุตฺเต ‘‘ฌานํ กิร สมาปชฺชินฺติ เอส วทตี’’ติ ยทิ เอตฺตกมตฺตมฺปิ ชานาติ, ชานาติจฺเจว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ตสฺส วุตฺเต ปาราชิกเมวฯ เสโส เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา พหูนํ วา นิยมิตานิยมิตวเสน วิเสโส สพฺโพ สิกฺขาปจฺจกฺขานกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ

วตฺตุกามวารกถา นิฏฺฐิตาฯ