กุสสงฺกามนวตฺถุกถา

[138] ตทนนฺตเร วตฺถุสฺมิํ กุสํ สงฺกาเมตฺวา จีวรํ อคฺคเหสีติ ปุพฺเพ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส อตฺถวณฺณนายํ นามมตฺเตน ทสฺสิเตสุ เถยฺยาวหาร-ปสยฺหาวหาร-ปริกปฺปาวหารปอจฺฉนฺนาวหาร-กุสาวหาเรสุ กุสาวหาเรน อวหรีติ อตฺโถฯ

อิเมสํ ปน อวหารานํ เอวํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ – โย หิ โกจิ สสฺสามิกํ ภณฺฑํ รตฺติภาเค วา ทิวสภาเค วา สนฺธิจฺเฉทาทีนิ กตฺวา อทิสฺสมาโน อวหรติ, กูฏมานกูฏกหาปณาทีหิ วา วญฺเจตฺวา คณฺหาติ, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร ‘‘เถยฺยาวหาโร’’ติ เวทิตพฺโพฯ

โย ปน ปเร ปสยฺห พลสา อภิภุยฺย, อถ วา ปน สนฺตชฺเชตฺวา ภยํ ทสฺเสตฺวา เตสํ สนฺตกํ คณฺหาติ, ปนฺถฆาต-คามฆาตาทีนิ กโรนฺตา ทามริกโจรา วิย โกธวเสน ปรฆรวิโลปํ กโรนฺตา อตฺตโน ปตฺตพลิโต จ อธิกํ พลกฺกาเรน คณฺหนฺตา ราช-ราชมหามตฺตาทโย วิย; ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร ‘‘ปสยฺหาวหาโร’’ติ เวทิตพฺโพฯ

ปริกปฺเปตฺวา คณฺหโต ปน อวหาโร ‘‘ปริกปฺปาวหาโร’’ติ วุจฺจติ, โส ภณฺฑปริกปฺป-โอกาสปริกปฺปวเสน ทุวิโธ ฯ ตตฺรายํ ภณฺฑปริกปฺโป – อิเธกจฺโจ สาฏกตฺถิโก อนฺโตคพฺภํ ปวิสิตฺวา ‘‘สเจ สาฏโก ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามิ; สเจ สุตฺตํ, น คณฺหิสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปตฺวา อนฺธกาเร ปสิพฺพกํ คณฺหาติ, สาฏโก เจ ตตฺร โหติ, อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํฯ สุตฺตํ เจ โหติ, รกฺขติฯ พหิ นีหริตฺวา มุญฺจิตฺวา ‘‘สุตฺต’’นฺติ ญตฺวา ปุน อาหริตฺวา ยถาฐาเน ฐเปติ, รกฺขติเยวฯ ‘‘สุตฺต’’นฺติ ญตฺวาปิ ‘‘ยํ ลทฺธํ, ตํ คเหตพฺพ’’นฺติ คจฺฉติ, ปทวาเรน กาเรตพฺโพฯ ภูมิยํ ฐเปตฺวา คณฺหาติ, อุทฺธาเร ปาราชิกํฯ ‘‘โจโร, โจโร’’ติ สามิเกหิ ปริยุฏฺฐิโต ฉฑฺเฑตฺวา ปลายติ, รกฺขติฯ สามิกา ตํ ทิสฺวา คณฺหนฺติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ อญฺโญ เจ โกจิ คณฺหาติ, ภณฺฑเทยฺยํฯ อถ นิวตฺเตสุ สามิเกสุ สยเมว ตํ ทิสฺวา ‘‘ปเคเวตํ มยา นีหฏํ, มม ทานิ สนฺตก’’นฺติ คณฺหาติ, รกฺขติ; ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหติฯ ‘‘สเจ สุตฺตํ ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามิ; สเจ สาฏโก, น คณฺหิสฺสามิฯ

สเจ สปฺปิ ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามิ; สเจ เตลํ, น คณฺหิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปริกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตสฺสาปิ เอเสว นโยฯ

มหาปจฺจริยาทีสุ ปน ‘‘สาฏกตฺถิโกปิ สาฏกปสิพฺพกเมว คเหตฺวา นิกฺขนฺโต พหิ ฐตฺวา มุญฺจิตฺวา ‘สาฏโก อย’นฺติ ทิสฺวา คจฺฉนฺโต ปทุทฺธาเรเนว กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ ปน ‘‘สเจ สาฏโก ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามี’’ติ ปริกปฺปิตตฺตา ปริกปฺโป ทิสฺสติ, ทิสฺวา หฏตฺตา ปริกปฺปาวหาโร น ทิสฺสติฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน ยํ ปริกปฺปิตํ ตํ อทิฏฺฐํ ปริกปฺปิตภาเว ฐิตํเยว อุทฺธรนฺตสฺส อวหาโร วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ ปริกปฺปาวหาโร ทิสฺสติฯ ‘‘ตํ มญฺญมาโน ตํ อวหรี’’ติ ปาฬิยา จ สเมตีติฯ ตตฺถ ยฺวายํ ‘‘สเจ สาฏโก ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺโต ปริกปฺโป, อยํ ‘‘ภณฺฑปริกปฺโป’’ นามฯ

โอกาสปริกปฺโป ปน เอวํ เวทิตพฺโพ – อิเธกจฺโจ โลลภิกฺขุ ปรปริเวณํ วา กุลฆรํ วา อรญฺเญ กมฺมนฺตสาลํ วา ปวิสิตฺวา ตตฺถ กถาสลฺลาเปน นิสินฺโน กิญฺจิ โลภเนยฺยํ ปริกฺขารํ โอโลเกติ, โอโลเกนฺโต จ ปน ทิสฺวา ทฺวารปมุขเหฏฺฐาปาสาทปริเวณทฺวารโกฏฺฐกรุกฺขมูลาทิวเสน ปริจฺเฉทํ กตฺวา ‘‘สเจ มํ เอตฺถนฺตเร ปสฺสิสฺสนฺติ, ทฏฺฐุกามตาย คเหตฺวา วิจรนฺโต วิย เอเตสํเยว ทสฺสามิ; โน เจ ปสฺสิสฺสนฺติ, หริสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปติฯ ตสฺส ตํ อาทาย ปริกปฺปิตปริจฺเฉทํ อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ สเจ อุปจารสีมํ ปริกปฺเปติ, ตทภิมุโขว คจฺฉนฺโต กมฺมฏฺฐานาทีนิ มนสิ กโรนฺโต วา อญฺญวิหิโต วา อสติยา อุปจารสีมํ อติกฺกมติ, ภณฺฑเทยฺยํฯ อถาปิสฺส ตํ ฐานํ ปตฺตสฺส โจโร วา หตฺถี วา วาฬมิโค วา มหาเมโฆ วา วุฏฺฐหติ, โส จ ตมฺหา อุปทฺทวา มุจฺจิตุกมฺยตาย สหสา ตํ ฐานํ อติกฺกมติ, ภณฺฑเทยฺยเมวฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ยสฺมา มูเลว เถยฺยจิตฺเตน คหิตํ, ตสฺมา น รกฺขติ, อวหาโรเยวา’’ติ วทนฺติฯ อยํ ตาว มหาอฏฺฐกถานโยฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘สเจปิ โส อนฺโตปริจฺเฉเท หตฺถิํ วา อสฺสํ วา อภิรุหิตฺวา ตํ เนว ปาเชติ, น ปาชาเปติ; ปริจฺเฉเท อติกฺกนฺเตปิ ปาราชิกํ นตฺถิ, ภณฺฑเทยฺยเมวา’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺร ยฺวายํ ‘‘สเจ มํ เอตฺถนฺตเร ปสฺสิสฺสนฺติ, ทฏฺฐุกามตาย คเหตฺวา วิจรนฺโต วิย เอเตสํเยว ทสฺสามี’’ติ ปวตฺโต ปริกปฺโป, อยํ ‘‘โอกาสปริกปฺโป’’ นามฯ

เอวมิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ปริกปฺปานํ วเสน ปริกปฺเปตฺวา คณฺหโต อวหาโร ‘‘ปริกปฺปาวหาโร’’ติ เวทิตพฺโพฯ

ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปน อวหรณํ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโรฯ โส เอวํ เวทิตพฺโพ – โย ภิกฺขุ มนุสฺสานํ อุยฺยานาทีสุ กีฬนฺตานํ วา ปวิสนฺตานํ วา โอมุญฺจิตฺวา ฐปิตํ อลงฺการภณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘สเจ โอนมิตฺวา คเหสฺสามิ, ‘กิํ สมโณ คณฺหาตี’ติ มํ ชานิตฺวา วิเหเฐยฺยุ’’นฺติ ปํสุนา วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทติ – ‘‘ปจฺฉา คณฺหิสฺสามี’’ติ, ตสฺส เอตฺตาวตา อุทฺธาโร นตฺถีติ น ตาว อวหาโร โหติฯ ยทา ปน เต มนุสฺสา อนฺโตคามํ ปวิสิตุกามา ตํ ภณฺฑกํ วิจินนฺตาปิ อปสฺสิตฺวา ‘‘อิทานิ อนฺธกาโร, สฺเว ชานิสฺสามา’’ติ สาลยา เอว คตา โหนฺติฯ อถสฺส ตํ อุทฺธรโต อุทฺธาเร ปาราชิกํฯ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนกาเลเยว ตํ มม สนฺตก’’นฺติ สกสญฺญาย วา ‘‘คตา ทานิ เต, ฉฑฺฑิตภณฺฑํ อิท’’นฺติ ปํสุกูลสญฺญาย วา คณฺหนฺตสฺส ปน ภณฺฑเทยฺยํฯ เตสุ ทุติยทิวเส อาคนฺตฺวา วิจินิตฺวา อทิสฺวา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา คเตสุปิ คหิตํ ภณฺฑเทยฺยเมวฯ กสฺมา? ยสฺมา ตสฺส ปโยเคน เตหิ น ทิฏฺฐํ, โย ปน ตถารูปํ ภณฺฑํ ทิสฺวา ยถาฐาเน ฐิตํเยว อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา เถยฺยจิตฺโต ปาเทน อกฺกมิตฺวา กทฺทเม วา วาลิกาย วา ปเวเสติ, ตสฺส ปเวสิตมตฺเตเยว ปาราชิกํฯ

กุสํ สงฺกาเมตฺวา ปน อวหรณํ ‘‘กุสาวหาโร’’ติ วุจฺจติฯ โสปิ เอวํ เวทิตพฺโพ – โย ภิกฺขุ กุสํ ปาเตตฺวา จีวเร ภาชิยมาเน อตฺตโน โกฏฺฐาสสฺส สมีเป ฐิตํ อปฺปคฺฆตรํ วา มหคฺฆตรํ วา สมสมํ วา อคฺเฆน ปรสฺส โกฏฺฐาสํ หริตุกาโม อตฺตโน โกฏฺฐาเส ปติตํ กุสทณฺฑกํ ปรสฺส โกฏฺฐาเส ปาเตตุกาโม อุทฺธรติ, รกฺขติ ตาวฯ ปรสฺส โกฏฺฐาเส ปาเตติ, รกฺขเตวฯ ยทา ปน ตสฺมิํ ปติเต ปรสฺส โกฏฺฐาสโต ปรสฺส กุสทณฺฑกํ อุทฺธรติ, อุทฺธฏมตฺเต ปาราชิโก โหติฯ

สเจ ปฐมตรํ ปรโกฏฺฐาสโต กุสทณฺฑกํ อุทฺธรติ อตฺตโน โกฏฺฐาเส ปาเตตุกามตาย อุทฺธาเร รกฺขติ , ปาตเน รกฺขติฯ อตฺตโน โกฏฺฐาสโต ปน อตฺตโน กุสทณฺฑกํ อุทฺธรติ, อุทฺธาเรเยว รกฺขติฯ ตํ อุทฺธริตฺวา ปรโกฏฺฐาเส ปาเตนฺตสฺส หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ

สเจ ปน ทฺวีสุปิ โกฏฺฐาเสสุ ปติตทณฺฑเก อทสฺสนํ คเมติ, ตโต อวเสสภิกฺขูสุ คเตสุ อิตโร ‘‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, ทณฺฑโก น ปญฺญายตี’ติฯ ‘มยฺหมฺปิ, อาวุโส, น ปญฺญายตี’ติฯ ‘กตโม ปน, ภนฺเต, มยฺหํ ภาโค’ติ? ‘อยํ ตุยฺหํ ภาโค’’’ติ อตฺตโน ภาคํ ทสฺเสติ, ตสฺมิํ วิวทิตฺวา วา อวิวทิตฺวา วา ตํ คณฺหิตฺวา คเต อิตโร ตสฺส ภาคํ อุทฺธรติ, อุทฺธาเร ปาราชิกํฯ สเจปิ เตน ‘‘อหํ มม ภาคํ ตุยฺหํ น เทมิ, ตฺวํ ปน อตฺตโน ภาคํ ญตฺวา คณฺหา’’ติ วุตฺเต ‘‘นายํ มมา’’ติ ชานนฺโตปิ ตสฺเสว ภาคํ คณฺหาติ, อุทฺธาเร ปาราชิกํฯ สเจ ปน อิตโร ‘‘อยํ ตุยฺหํ ภาโค, อยํ มยฺหํ ภาโคติ กิํ อิมินา วิวาเทนา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มยฺหํ วา ปตฺโต โหตุ, ตุมฺหากํ วา, โย วรภาโค ตํ ตุมฺเห คณฺหถา’’ติ วทติ, ทินฺนกํ นาม คหิตํ โหติ, นตฺเถตฺถ อวหาโรฯ สเจปิ โส วิวาทภีรุโก ภิกฺขุ ‘‘ยํ ตุยฺหํ รุจฺจติ, ตํ คณฺหา’’ติ วุตฺโต อตฺตโน ปตฺตํ วรภาคํ ฐเปตฺวา ลามกํเยว คเหตฺวา คจฺฉติ, ตโต อิตรสฺส วิจินิตาวเสสํ คณฺหนฺตสฺสาปิ อวหาโร นตฺเถวาติฯ

อฏฺฐกถาสุปน วุตฺตํ – ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน กุสสงฺกามนวเสน จีวรภาชนียเมว เอกํ อาคตํ, จตุนฺนมฺปิ ปน ปจฺจยานํ อุปฺปตฺติญฺจ ภาชนียญฺจ นีหริตฺวา ทสฺเสตพฺพ’’นฺติ เอวญฺจ วตฺวา จีวรกฺขนฺธเก‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม, ภนฺเต, ภควา สีเวยฺยกํ ทุสฺสยุคํ; ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ คหปติจีวรํ อนุชานาตู’’ติ (มหาว. 337) อิทํ ชีวกวตฺถุํ อาทิํ กตฺวา อุปฺปนฺนจีวรกถา, เสนาสนกฺขนฺธเก ‘‘เตน โข ปน สมเยน ราชคหํ ทุพฺภิกฺขํ โหติ, มนุสฺสา น สกฺโกนฺติ สงฺฆภตฺตํ กาตุํ, อิจฺฉนฺติ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ กาตุ’’นฺติ (จูฬว. 325) อิทํ สุตฺตมาทิํ กตฺวา ปิณฺฑปาตกถา, เสนาสนกฺขนฺธเกเยว ‘‘เตน โข ปน สมเยน สตฺตรสวคฺคิยา ภิกฺขู อญฺญตรํ ปจฺจนฺติมํ มหาวิหารํ ปฏิสงฺขโรนฺติ – ‘อิธ มยํ วสฺสํ วสิสฺสามา’ติฯ

อทฺทสํสุ โข ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู สตฺตรสวคฺคิเย ภิกฺขู วิหารํ ปฏิสงฺขโรนฺเต’’ติ (จูฬว. 316) อิทํ ฉพฺพคฺคิยวตฺถุํ อาทิํ กตฺวา อาคตเสนาสนกถา, ตทวสาเน จ สปฺปิอาทิเภสชฺชกถา วิตฺถาเรน กถิตาฯ มยํ ปน ตํ สพฺพํ อาคตาคตฏฺฐาเนเยว กถยิสฺสาม; เอวํ กถเน การณํ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ

กุสสงฺกามนวตฺถุกถา นิฏฺฐิตาฯ

[139] อิโต ปรํ ชนฺตาฆรวตฺถุ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[140] ปญฺจสุ วิฆาสวตฺถูสุ เต ภิกฺขู อนุปสมฺปนฺเนน กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปริภุญฺชิํสุฯ วิฆาสํ ปน คณฺหนฺเตน ขาทิตาวเสสํ ฉฑฺฑิตํ คเหตพฺพํฯ ยทิ สกฺโกติ ขาทนฺเต ฉฑฺฑาเปตฺวา คณฺหิตุํ, เอตมฺปิ วฏฺฏติฯ อตฺตคุตฺตตฺถาย ปน ปรานุทฺทยตาย จ น คเหตพฺพํฯ

[141] โอทนขาทนียปูวอุจฺฉุติมฺพรูสกภาชนียวตฺถูสุ อปรสฺส ภาคํ เทหีติ อสนฺตํ ปุคฺคลํ อาหฯ อมูลกํ อคฺคเหสีติ สามิเกสุ เทนฺเตสุ เอวํ อคฺคเหสิฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺสาติ สามิเกหิ ทินฺนํ อคฺคเหสิ; เตนสฺส อนาปตฺติ วุตฺตาฯ อาปตฺติ สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยสฺสาติ โย ปนาเนน สมฺปชานมุสาวาโท วุตฺโต, ตสฺมิํ ปาจิตฺติยํ อาห; ปรโต เตกฏุลยาคุวตฺถุมฺหิ วิยฯ คหเณ ปน อยํ วินิจฺฉโย – สงฺฆสฺส สนฺตกํ สมฺมเตน วา อาณตฺเตหิ วา อารามิกาทีหิ ทิยฺยมานํ, คิหีนญฺจ สนฺตกํ สามิเกน วา อาณตฺเตน วา ทิยฺยมานํ ‘‘อปรสฺส ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา คณฺหโต ภณฺฑเทยฺยํฯ อญฺเญน ทิยฺยมานํ คณฺหนฺโต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ อสมฺมเตน วา อนาณตฺเตน วา ทิยฺยมาเน ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา วา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหนฺโต ปตฺตจตุกฺเก วิย ตสฺสุทฺธาเรเยว ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ อิตเรหิ ทิยฺยมานํ เอวํ คณฺหโต ภณฺฑเทยฺยํฯ สามิเกน ปน ‘‘อิมสฺส เทหี’’ติ ทาปิตํ วา สยํ ทินฺนํ วา สุทินฺนนฺติ อยเมตฺถ สพฺพอฏฺฐกถาวินิจฺฉยโต สาโรฯ

[142-3] โอทนิยฆราทิวตฺถูสุ – โอทนิยฆรํ นาม วิกฺกายิกภตฺตปจนฆรํฯ สูนฆรํ นาม วิกฺกายิกมํสปจนฆรํฯ ปูวฆรํ นาม วิกฺกายิกขชฺชกปจนฆรํฯ เสสเมตฺถ, ปริกฺขารวตฺถูสุ จ ปากฏเมวฯ

[144] ปีฐวตฺถุสฺมิํ – โส ภิกฺขุ ปริกปฺเปตฺวา ‘‘เอตํ ฐานํ สมฺปตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ สงฺกาเมสิฯ เตนสฺส สงฺกามเน อวหาโร นตฺถิฯ สงฺกาเมตฺวา ปน ปริกปฺปิโตกาสโต คหเณ ปาราชิกํ วุตฺตํฯ เอวํ หรนฺโต จ ยทิ ปีฐเก เถยฺยจิตฺตํ นตฺถิ, ถวิกํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพฯ อถ ปีฐเกปิ อตฺถิ, อุโภ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพติฯ ภิสิอาทีนิ ตีณิ วตฺถูนิ ปากฏาเนวฯ

[146] วิสฺสาสคฺคาหาทีสุ ตีสุ วตฺถูสุ คหเณ อนาปตฺติ, อาหราเปนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยํฯ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส ปฏิวิโส อนฺโตอุปจารสีมายํ ฐิตสฺเสว คเหตุํ วฏฺฏติฯ ยทิ ปน ทายกา ‘‘พหิอุปจารฏฺฐานมฺปิ ภนฺเต, ภาคํ คณฺหถ, อาคนฺตฺวา ปริภุญฺชิสฺสนฺตี’’ติ วทนฺติ, เอวํ อนฺโตคามฏฺฐานมฺปิ คเหตุํ วฏฺฏติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[148-9] สตฺตสุ อมฺพโจรกาทิวตฺถูสุ ปํสุกูลสญฺญาย คหเณ อนาปตฺติ, อาหราเปนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปริโภเค ปาราชิกํฯ ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – สามิกาปิ สาลยา, โจราปิ สาลยา, ปํสุกูลสญฺญาย ขาทนฺตสฺส ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโต อุทฺธาเรเยว อวหาโร, ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพฯ สามิกา สาลยา, โจรา นิราลยา, เอเสว นโยฯ สามิกา นิราลยา, โจรา สาลยา; ‘‘ปุน คณฺหิสฺสามา’’ติ กิสฺมิญฺจิเทว คหนฏฺฐาเน ขิปิตฺวา คตา, เอเสว นโยฯ อุโภปิ นิราลยา, ปํสุกูลสญฺญาย ขาทโต อนาปตฺติ, เถยฺยจิตฺเตน ทุกฺกฏํฯ

สงฺฆสฺส อมฺพาทีสุ ปน สงฺฆาราเม ชาตํ วา โหตุ, อาเนตฺวา ทินฺนํ วา ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา อคฺฆนกํ อวหรนฺตสฺส ปาราชิกํฯ ปจฺจนฺเต โจรุปทฺทเวน คาเมสุ วุฏฺฐหนฺเตสุ ภิกฺขูปิ วิหาเร ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘ปุน อาวสนฺเต ชนปเท อาคมิสฺสามา’’ติ สอุสฺสาหาว คจฺฉนฺติฯ ภิกฺขู ตาทิสํ วิหารํ ปตฺวา อมฺพปกฺกาทีนิ ‘‘ฉฑฺฑิตกานี’’ติ ปํสุกูลสญฺญาย ปริภุญฺชนฺติ, อนาปตฺติ; เถยฺยจิตฺเตน ปริภุญฺชโต อวหาโร โหติ, ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพฯ

มหาปจฺจริยํ ปน สงฺเขปฏฺฐกถายญฺจ อวิเสเสน วุตฺตํ – ‘‘ฉฑฺฑิตวิหาเร ปน ผลาผลํ เถยฺยจิตฺเตน ปริภุญฺชโต ปาราชิกํฯ กสฺมา? อาคตานาคตานํ สนฺตกตฺตา’’ติฯ คณสนฺตเก ปน ปุคฺคลิเก จ สอุสฺสาหมตฺตเมว ปมาณํฯ สเจ ปน ตโต อมฺพปกฺกาทิํ กุลสงฺคหณตฺถาย เทติ, กุลทูสกทุกฺกฏํฯ เถยฺยจิตฺเตน เทนฺโต อคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ สงฺฆิเกปิ เอเสว นโยฯ เสนาสนตฺถาย นิยมิตํ กุลสงฺคหณตฺถาย ททโต ทุกฺกฏํ, อิสฺสรวตาย ถุลฺลจฺจยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปาราชิกํฯ โน เจ วตฺถุ ปโหติ, อคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ พหิ อุปจารสีมาย นิสีทิตฺวา อิสฺสรวตาย ปริภุญฺชโต คีวาฯ ฆณฺฏิํ ปหริตฺวา กาลํ โฆเสตฺวา ‘‘มยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ ขาทิตํ สุขาทิตํฯ ฆณฺฏิํ อปหริตฺวา กาลเมว โฆเสตฺวา, ฆณฺฏิเมว ปหริตฺวา กาลํ อโฆเสตฺวา, ฆณฺฏิมฺปิ อปหริตฺวา กาลมฺปิ อโฆเสตฺวา อญฺเญสํ นตฺถิภาวํ ญตฺวา ‘‘มยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ ขาทิตมฺปิ สุขาทิตเมวฯ ปุปฺผารามวตฺถุทฺวยํ ปากฏเมวฯ

[150] วุตฺตวาทกวตฺถุตฺตเย วุตฺโต วชฺเชมีติ ตยา วุตฺโต หุตฺวา ‘‘ตว วจเนน วทามี’’ติ อตฺโถฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺสาติ สามิเกหิ ทินฺนตฺตา อนาปตฺติฯ น จ, ภิกฺขเว, ‘‘วุตฺโต วชฺเชมี’’ติ วตฺตพฺโพติ ‘‘อหํ ตยา วุตฺโต หุตฺวา ตว วจเนน วทามี’’ติ เอวํ อญฺโญ ภิกฺขุ อญฺเญน ภิกฺขุนา น วตฺตพฺโพติ อตฺโถฯ ปริจฺเฉทํ ปน กตฺวา ‘‘อิตฺถนฺนามํ ตว วจเนน คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ วุตฺโต วชฺเชหีติ มยา วุตฺโต หุตฺวา มม วจเนน วเทหีติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อิเมสุปิ จ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ปริจฺเฉทํ กตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอตฺตาวตา หิ อุปารมฺภา มุตฺโต โหตีติฯ

[151-2] มณิวตฺถุตฺตยสฺส มชฺฌิเม วตฺถุสฺมิํ – นาหํ อกลฺลโกติ นาหํ คิลาโนติ อตฺโถฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

[153] สูกรวตฺถุทฺวเย – กิญฺจาปิ ปฐมสฺส ภิกฺขุโน ฉาตชฺฌตฺตํ ทิสฺวา การุญฺเญน โมจิตตฺตา อนาปตฺติฯ สามิเกสุ ปน อสมฺปฏิจฺฉนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยํ, ตาว มหนฺโต วา มตสูกโร อาหริตฺวา ทาตพฺโพ, ตทคฺฆนกํ วา ภณฺฑํฯ

สเจ ปาสสามิเก กุหิญฺจิปิ น ปสฺสติ, ปาสสามนฺตา ตทคฺฆนกํ สาฏกํ วา กาสาวํ วา ถาลกํ วา ยถา เต อาคตา ปสฺสนฺติ, อีทิเส ฐาเน ฐเปตฺวาว คนฺตพฺพํ, เถยฺยจิตฺเตน ปน โมเจนฺตสฺส ปาราชิกเมวฯ เอตฺถ จ โกจิ สูกโร ปาสํ ปาเทน กฑฺฒิตฺวา ฉินฺนมตฺเต ปาเส ฐานาจาวนธมฺเมน ฐาเนน ฐิโต โหติ จณฺฑโสเต พทฺธนาวา วิยฯ โกจิ อตฺตโน ธมฺมตาย ฐิโต, โกจิ นิปนฺโน, โกจิ กูฏปาเสน พทฺโธ โหติฯ กูฏปาโส นาม ยสฺส อนฺเต ธนุกํ วา องฺกุสโก วา อญฺโญ วา โกจิ ทณฺฑโก พทฺโธ โหติ, โย ตตฺถ ตตฺถ รุกฺขาทีสุ ลคฺคิตฺวา สูกรสฺส คมนํ นิวาเรติฯ ตตฺร ปาสํ กฑฺฒิตฺวา ฐิตสฺส เอกเมว ฐานํ ปาสพนฺธนํ, โส หิ ปาเส มุตฺตมตฺเต วา ฉินฺนมตฺเต วา ปลายติฯ อตฺตโน ธมฺมตาย ฐิตสฺส พนฺธนญฺจ จตฺตาโร จ ปาทาติ ปญฺจ ฐานานิฯ นิปนฺนสฺส พนฺธนญฺจ สยนญฺจาติ ทฺเว ฐานานิฯ กูฏปาสพทฺธสฺส ยตฺถ ยตฺถ คจฺฉติ, ตํ ตเทว ฐานํฯ ตสฺมา ตํ ตโต ตโต โมเจนฺตา ทสปิ วีสติปิ สตมฺปิ ภิกฺขู ปาราชิกํ อาปชฺชนฺติฯ ตตฺถ ตตฺถ อาคตํ ทิสฺวา เอกเมว ทาสํ ปลาเปนฺโต วิยฯ

ปุริมานํ ปน ติณฺณํ จตุปฺปทกถายํ วุตฺตนเยน ผนฺทาปนฐานาจาวนานิ เวทิตพฺพานิฯ สุนขทฏฺฐํ สูกรํ วิสฺสชฺชาเปนฺตสฺสาปิ การุญฺญาธิปฺปาเยน ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปาราชิกํฯ ปาสฏฺฐานํ ปน สุนขสมีปํ วา อสมฺปตฺตํ ปฏิปถํ คนฺตฺวา ปฐมเมว ปลาเปนฺตสฺส อวหาโร นตฺถิฯ โยปิ พทฺธสูกรสฺส ฆาสญฺจ ปานียญฺจ ทตฺวา พลํ คาหาเปตฺวา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรติ – ‘‘อุตฺรสฺโต ปลายิสฺสตี’’ติ; โส เจ ปลายติ, ปาราชิกํฯ ปาสํ ทุพฺพลํ กตฺวา อุกฺกุฏฺฐิสทฺเทน ปลาเปนฺตสฺสาปิ เอเสว นโยฯ

โย ปน ฆาสญฺจ ปานียญฺจ ทตฺวา คจฺฉติ, ‘‘พลํ คเหตฺวา ปลายิสฺสตี’’ติ; โส เจ ปลายติ, ภณฺฑเทยฺยํฯ ปาสํ ทุพฺพลํ กตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ เอเสว นโยฯ ปาสสนฺติเก สตฺถํ วา อคฺคิํ วา ฐเปติ ‘‘ฉินฺเน วา ทฑฺเฒ วา ปลายิสฺสตี’’ติฯ สูกโร ปาสํ จาเลนฺโต ฉินฺเน วา ทฑฺเฒ วา ปลายติ, ภณฺฑเทยฺยเมวฯ ปาสํ ยฏฺฐิยา สห ปาเตติ, ปจฺฉา สูกโร ตํ มทฺทนฺโต คจฺฉติ , ภณฺฑเทยฺยํฯ สูกโร อทูหลปาสาเณหิ อกฺกนฺโต โหติ, ตํ ปลาเปตุกามสฺส อทูหลํ การุญฺเญน อุกฺขิปโต ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปาราชิกํฯ สเจ อุกฺขิตฺตมตฺเต อคนฺตฺวา ปจฺฉา คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยเมวฯ

อุกฺขิปิตฺวา ฐปิตํ อทูหลํ ปาเตติ, ปจฺฉา สูกโร ตํ มทฺทนฺโต คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยํฯ โอปาเต ปติตสูกรมฺปิ การุญฺเญน อุทฺธรโต ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปาราชิกํฯ โอปาตํ ปูเรตฺวา นาเสติ, ปจฺฉา สูกโร ตํ มทฺทนฺโต คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยํฯ สูเล วิทฺธํ การุญฺเญน อุทฺธรติ, ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปาราชิกํฯ สูลํ อุทฺธริตฺวา ฉฑฺเฑติ, ภณฺฑเทยฺยํฯ

วิหารภูมิยํ ปน ปาเส วา อทูหลํ วา โอฑฺเฑนฺตา วาเรตพฺพา – ‘‘มิครูปานํ ปฏิสรณฏฺฐานเมตํ, มา อิธ เอวํ กโรถา’’ติฯ สเจ ‘‘หราเปถ, ภนฺเต’’ติ วทนฺติ, หราเปตุํ วฏฺฏติฯ อถ สยํ หรนฺติ, สุนฺทรเมวฯ อถ เนว หรนฺติ, น หริตุํ เทนฺติ, รกฺขํ ยาจิตฺวา หราเปตุํ วฏฺฏติฯ มนุสฺสา สสฺสรกฺขณกาเล เขตฺเตสุ ปาเส จ อทูหลปาสาณาทีนิ จ กโรนฺติ – ‘‘มํสํ ขาทนฺตา สสฺสานิ รกฺขิสฺสามา’’ติฯ วีติวตฺเต สสฺสกาเล เตสุ อนาลเยสุ ปกฺกนฺเตสุ ตตฺถ พทฺธํ วา ปติตํ วา โมเจตุํ วฏฺฏตีติฯ

มิควตฺถุทฺวเยปิ สูกรวตฺถูสุ วุตฺตสทิโสเยว วินิจฺฉโยฯ

มจฺฉวตฺถุทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – กุมีนมุขํ วิวริตฺวา วา ปจฺฉาปุฏกํ มุญฺจิตฺวา วา ปสฺเสน ฉิทฺทํ กตฺวา วา กุมีนโต มจฺเฉ โปเถตฺวา ปลาเปนฺตสฺส ปาราชิกํฯ ภตฺตสิตฺถานิ ทสฺเสตฺวา เอวํ ปลาเปนฺตสฺสาปิ ปาราชิกํฯ สห กุมีเนน อุทฺธรโตปิ ปาราชิกํฯ เกวลํ กุมีนมุขํ วิวรติ, ปจฺฉาปุฏกํ มุญฺจติ, ฉิทฺทํ วา กโรติ, มจฺฉา ปน อตฺตโน ธมฺมตาย ปลายนฺติ, ภณฺฑเทยฺยํฯ เอวํ กตฺวา ภตฺตสิตฺถานิ ทสฺเสติ, มจฺฉา โคจรตฺถาย นิกฺขมิตฺวา ปลายนฺติ, ภณฺฑเทยฺยเมวฯ มุขํ อวิวริตฺวา ปจฺฉาปุฏกํ อมุญฺจิตฺวา ปสฺเสน ฉิทฺทํ อกตฺวา เกวลํ ภตฺตสิตฺถานิ ทสฺเสติ, มจฺฉา ปน ฉาตชฺฌตฺตา สีเสน ปหริตฺวา โอกาสํ กตฺวา โคจรตฺถาย นิกฺขมิตฺวา ปลายนฺติ, ภณฺฑเทยฺยเมวฯ ตุจฺฉกุมีนสฺส มุขํ วา วิวรติ, ปจฺฉาปุฏกํ วา มุญฺจติ, ฉิทฺทํ วา กโรติ, อาคตาคตา มจฺฉา ทฺวารํ ปตฺตา ปุฏกฉิทฺเทหิ ปลายนฺติ, ภณฺฑเทยฺยเมวฯ ตุจฺฉกุมีนํ คเหตฺวา คุมฺเพ ขิปติ, ภณฺฑเทยฺยเมวาติฯ ยาเน ภณฺฑํ ปีเฐ ถวิกาย สทิสํฯ

มํสเปสิวตฺถุมฺหิ – สเจ อากาเส คณฺหาติ, คหิตฏฺฐานเมว ฐานํฯ ตํ ฉหากาเรหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฐานาจาวนํ เวทิตพฺพํฯ เสสเมตฺถ ทารุโคปาลกรชกสาฏกวตฺถูสุ จ อมฺพโจรกาทิวตฺถูสุ วุตฺตนเยน วินิจฺฉินิตพฺพํฯ

[155] กุมฺภิวตฺถุสฺมิํ – โย สปฺปิเตลาทีนิ อปาทคฺฆนกานิ คเหตฺวา ‘‘น ปุน เอวํ กริสฺสามี’’ติ สํวเร ฐตฺวา ทุติยทิวสาทีสุปิ ปุน จิตฺเต อุปฺปนฺเน เอวเมว ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปริภุญฺชนฺโต สพฺพมฺปิ ตํ ปริภุญฺชติ, เนวตฺถิ ปาราชิกํฯ ทุกฺกฏํ วา ถุลฺลจฺจยํ วา อาปชฺชติ, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหติฯ อยมฺปิ ภิกฺขุ เอวเมวมกาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺสา’’ติฯ ธุรนิกฺเขปํ ปน อกตฺวา ‘‘ทิวเส ทิวเส ปริภุญฺชิสฺสามี’’ติ โถกํ โถกมฺปิ ปริภุญฺชโต ยสฺมิํ ทิวเส ปาทคฺฆนกํ ปูรติ, ตสฺมิํ ปาราชิกํฯ

สํวิทาวหารวตฺถูนิ สํวิทาวหาเร, มุฏฺฐิวตฺถูนิ โอทนิยฆราทิวตฺถูสุ ทฺเว วิฆาสวตฺถูนิ อมฺพโจรกาทิวตฺถูสุ วุตฺตวินิจฺฉยนเยน เวทิตพฺพานิฯ ทฺเว ติณวตฺถูนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

[156] อมฺพภาชาปนาทิวตฺถูสุ เต ภิกฺขู เอกํ คามกาวาสํ ปริจฺฉินฺนภิกฺขุกํ อคมํสุฯ ตตฺถ ภิกฺขู ผลาผลํ ปริภุญฺชมานาปิ เตสุ อาคเตสุ ‘‘เถรานํ ผลานิ เทถา’’ติ กปฺปิยการเก น อโวจุํฯ อถ เต ภิกฺขู ‘‘กิํ สงฺฆิกํ อมฺหากํ น ปาปุณาตี’’ติ ฆณฺฏิํ ปหริตฺวา ภาชาเปตฺวา เตสมฺปิ วสฺสคฺเคน ภาคํ ทตฺวา อตฺตนาปิ ปริภุญฺชิํสุฯ เตน เนสํ ภควา ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, ปริโภคตฺถายา’’ติ อาหฯ ตสฺมา อิทานิปิ ยตฺถ อาวาสิกา อาคนฺตุกานํ น เทนฺติ, ผลวาเร จ สมฺปตฺเต อญฺเญสํ อตฺถิภาวํ ทิสฺวา โจริกาย อตฺตนาว ขาทนฺติ, ตตฺถ อาคนฺตุเกหิ ฆณฺฏิํ ปหริตฺวา ภาเชตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

ยตฺถ ปน อาวาสิกา รุกฺเข รกฺขิตฺวา ผลวาเร สมฺปตฺเต ภาเชตฺวา ขาทนฺติ, จตูสุ ปจฺจเยสุ สมฺมา อุปเนนฺติ, อนิสฺสรา ตตฺถ อาคนฺตุกาฯ เยปิ รุกฺขา จีวรตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺนา, เตสุปิ อาคนฺตุกา อนิสฺสราฯ เอเสว นโย เสสปจฺจยตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺเนสุปิฯ

เย ปน ตถา อนิยมิตา, อาวาสิกา จ เต รกฺขิตฺวา โคเปตฺวา โจริกาย ปริภุญฺชนฺติ, น เตสุ อาวาสิกานํ กติกาย ฐาตพฺพํฯ เย ผลปริโภคตฺถาย ทินฺนา, อาวาสิกาปิ เน รกฺขิตฺวา โคเปตฺวา สมฺมา อุปเนนฺติ, เตสุเยว เตสํ กติกาย ฐาตพฺพํฯ มหาปจฺจริยํ ปน วุตฺตํ – ‘‘จตุนฺนํ ปจฺจยานํ นิยเมตฺวา ทินฺนํ เถยฺยจิตฺเตน ปริภุญฺชนฺโต ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพฯ ปริโภควเสเนว ตํ ภาเชตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส ภณฺฑเทยฺยํฯ ยํ ปเนตฺถ เสนาสนตฺถาย นิยมิตํ, ตํ ปริโภควเสเนว ภาเชตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยญฺจ ภณฺฑเทยฺยญฺจา’’ติฯ

โอทิสฺส จีวรตฺถาย ทินฺนํ จีวเรเยว อุปเนตพฺพํฯ สเจ ทุพฺภิกฺขํ โหติ, ภิกฺขู ปิณฺฑปาเตน กิลมนฺติ, จีวรํ ปน สุลภํ, สงฺฆสุฏฺฐุตาย อปโลกนกมฺมํ กตฺวา ปิณฺฑปาเตปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติฯ เสนาสเนน คิลานปจฺจเยน วา กิลมนฺเตสุ สงฺฆสุฏฺฐุตาย อปโลกนกมฺมํ กตฺวา ตทตฺถายปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติฯ โอทิสฺส ปิณฺฑปาตตฺถาย คิลานปจฺจยตฺถาย จ ทินฺเนปิ เอเสว นโยฯ โอทิสฺส เสนาสนตฺถาย ทินฺนํ ปน ครุภณฺฑํ โหติ, ตํ รกฺขิตฺวา โคเปตฺวา ตทตฺถเมว อุปเนตพฺพํฯ สเจ ปน ทุพฺภิกฺขํ โหติ, ภิกฺขู ปิณฺฑปาเตน น ยาเปนฺติฯ เอตฺถ ราชโรคโจรภยาทีหิ อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตานํ วิหารา ปลุชฺชนฺติ, ตาลนาฬิเกราทิเก วินาเสนฺติ, เสนาสนปจฺจยํ ปน นิสฺสาย ยาเปตุํ สกฺกา โหติฯ เอวรูเป กาเล เสนาสนํ วิสฺสชฺเชตฺวาปิ เสนาสนชคฺคนตฺถาย ปริโภโค ภควตา อนุญฺญาโตฯ ตสฺมา เอกํ วา ทฺเว วา วรเสนาสนานิ ฐเปตฺวา อิตรานิ ลามกโกฏิยา ปิณฺฑปาตตฺถาย วิสฺสชฺเชตุํ วฏฺฏติฯ มูลวตฺถุจฺเฉทํ ปน กตฺวา น อุปเนตพฺพํ ฯ

โย ปน อาราโม จตุปฺปจฺจยตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺโน, ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ น กาตพฺพํฯ เยน ปน ปจฺจเยน อูนํ, ตทตฺถํ อุปเนตุํ วฏฺฏติฯ อาราโม ชคฺคิตพฺโพ, เวตนํ ทตฺวาปิ ชคฺคาเปตุํ วฏฺฏติฯ เย ปน เวตนํ ลภิตฺวา อาราเมเยว เคหํ กตฺวา วสนฺตา รกฺขนฺติ, เต เจ อาคตานํ ภิกฺขูนํ นาฬิเกรํ วา ตาลปกฺกํ วา เทนฺติ, ยํ เตสํ สงฺเฆน อนุญฺญาตํ โหติ – ‘‘ทิวเส ทิวเส เอตฺตกํ นาม ขาทถา’’ติ ตเทว เต ทาตุํ ลภนฺติ; ตโต อุตฺตริ เตสํ ททนฺตานมฺปิ คเหตุํ น วฏฺฏติฯ

โย ปน อารามํ เกณิยา คเหตฺวา สงฺฆสฺส จตุปฺปจฺจยตฺถาย กปฺปิยภณฺฑเมว เทติ, อยํ พหุกมฺปิ ทาตุํ ลภติฯ เจติยสฺส ปทีปตฺถาย วา ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณตฺถาย วา ทินฺโน อาราโมปิ ปฏิชคฺคิตพฺโพ; เวตนํ ทตฺวาปิ ชคฺคาเปตพฺโพฯ เวตนญฺจ ปเนตฺถ เจติยสนฺตกมฺปิ สงฺฆสนฺตกมฺปิ ทาตุํ วฏฺฏติฯ เอตมฺปิ อารามํ เวตเนน ตตฺเถว วสิตฺวา รกฺขนฺตานญฺจ เกณิยา คเหตฺวา กปฺปิยภณฺฑทายกานญฺจ ตตฺถ ชาตกผลทานํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

อมฺพปาลกาทิวตฺถูสุ – อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, โคปกสฺส ทาเนติ เอตฺถ กตรํ ปน โคปกทานํ วฏฺฏติ, กตรํ น วฏฺฏตีติ? มหาสุมตฺเถโร ตาว อาห – ‘‘ยํ โคปกสฺส ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ โหติ – ‘เอตฺตกํ ทิวเส ทิวเส คณฺหา’ติ ตเทว วฏฺฏติ; ตโต อุตฺตริ น วฏฺฏตี’’ติฯ มหาปทุมตฺเถโร ปนาห – ‘‘กิํ โคปกานํ ปณฺณํ อาโรเปตฺวา นิมิตฺตสญฺญํ วา กตฺวา ทินฺนํ อตฺถิ, เอเตสํ หตฺเถ วิสฺสฏฺฐกสฺส เอเต อิสฺสรา, ตสฺมา ยํ เต เทนฺติ ตํ พหุกมฺปิ วฏฺฏตี’’ติฯ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ – ‘‘มนุสฺสานํ อารามํ วา อญฺญํ วา ผลาผลํ ทารกา รกฺขนฺติ, เตหิ ทินฺนํ วฏฺฏติ ฯ อาหราเปตฺวา ปน น คเหตพฺพํฯ สงฺฆิเก ปน เจติยสนฺตเก จ เกณิยา คเหตฺวา รกฺขนฺตสฺเสว ทานํ วฏฺฏติฯ เวตเนน รกฺขนฺตสฺส อตฺตโน ภาคมตฺตํ วฏฺฏตี’’ติฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘ยํ คิหีนํ อารามรกฺขกา ภิกฺขูนํ เทนฺติ, เอตํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปน อารามโคปกา ยํ อตฺตโน ภติยา ขณฺเฑตฺวา เทนฺติ, เอตํ วฏฺฏติฯ โยปิ อุปฑฺฒารามํ วา เกจิเทว รุกฺเข วา ภติํ ลภิตฺวา รกฺขติ, ตสฺสาปิ อตฺตโน ปตฺตรุกฺขโตเยว ทาตุํ วฏฺฏติฯ เกณิยา คเหตฺวา รกฺขนฺตสฺส ปน สพฺพมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ เอตํ ปน สพฺพํ พฺยญฺชนโต นานํ, อตฺถโต เอกเมว; ตสฺมา อธิปฺปายํ ญตฺวา คเหตพฺพํฯ

ทารุวตฺถุมฺหิ – ตาวกาลิโก อหํ ภควาติ ตาวกาลิกจิตฺโต อหํ ภควาติ วตฺตุกาเมน วุตฺตํ, ตาวกาลิกจิตฺโตติ ‘‘ปุน อาหริตฺวา ทสฺสามี’’ติ เอวํจิตฺโต อหนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ภควา ‘‘ตาวกาลิเก อนาปตฺตี’’ติ อาหฯ

อยํ ปเนตฺถ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย – สเจ สงฺโฆ สงฺฆิกํ กมฺมํ กาเรติ อุโปสถาคารํ วา โภชนสาลํ วา, ตโต อาปุจฺฉิตฺวา ตาวกาลิกํ หริตพฺพํฯ

โย ปน สงฺฆิโก ทพฺพสมฺภาโร อคุตฺโต เทเว วสฺสนฺเต เตเมติ, อาตเปน สุกฺขติ, ตํ สพฺพมฺปิ อาหริตฺวา อตฺตโน อาวาเส กาตุํ วฏฺฏติฯ สงฺโฆ อาหราเปนฺโต อญฺเญน วา ทพฺพสมฺภาเรน มูเลน วา สญฺญาเปตพฺโพฯ น สกฺกา เจ โหติ สญฺญาเปตุํ, ‘‘สงฺฆิเกน, ภนฺเต, กตํ สงฺฆิกปริโภเคน วฬญฺชถา’’ติ วตฺตพฺพํฯ เสนาสนสฺส ปน อยเมว ภิกฺขุ อิสฺสโรฯ สเจปิ ปาสาณตฺถมฺโภ วา รุกฺขตฺถมฺโภ วา กวาฏํ วา วาตปานํ วา นปฺปโหติ, สงฺฆิกํ ตาวกาลิกํ อาหริตฺวา ปากติกํ กาตุํ วฏฺฏติฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ ทพฺพสมฺภาเรสูติฯ

อุทกวตฺถุสฺมิํ – ยทา อุทกํ ทุลฺลภํ โหติ, โยชนโตปิ อฑฺฒโยชนโตปิ อาหรียติ, เอวรูเป ปริคฺคหิตอุทเก อวหาโรฯ ยโตปิ อาหริมโต วา โปกฺขรณีอาทีสุ ฐิตโต วา เกวลํ ยาคุภตฺตํ สมฺปาเทนฺติ, ปานียปริโภคญฺจ กโรนฺติ, น อญฺญํ มหาปริโภคํ, ตมฺปิ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโต อวหาโรฯ ยโต ปน เอกํ วา ทฺเว วา ฆเฏ คเหตฺวา อาสนํ โธวิตุํ, โพธิรุกฺเข สิญฺจิตุํ อุทกปูชํ กาตุํ, รชนํ ปจิตุํ ลพฺภติ, ตตฺถ สงฺฆสฺส กติกวเสเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ อติเรกํ คณฺหนฺโต, มตฺติกาทีนิ วา เถยฺยจิตฺเตน ปกฺขิปนฺโต ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพฯ

สเจ อาวาสิกา กติกวตฺตํ ทฬฺหํ กโรนฺติ, อญฺเญสํ ภณฺฑกํ โธวิตุํ วา รชิตุํ วา น เทนฺติ, อตฺตนา ปน อญฺเญสํ อปสฺสนฺตานํ คเหตฺวา สพฺพํ กโรนฺติ, เตสํ กติกาย น ฐาตพฺพํฯ ยตฺตกํ เต โธวนฺติ, ตตฺตกํ โธวิตพฺพํฯ สเจ สงฺฆสฺส ทฺเว ติสฺโส โปกฺขรณิโย วา อุทกโสณฺฑิโย วา โหนฺติ, กติกา จ กตา ‘‘เอตฺถ นฺหายิตพฺพํ, อิโต ปานียํ คเหตพฺพํ, อิธ สพฺพปริโภโค กาตพฺโพ’’ติฯ กติกวตฺเตเนว สพฺพํ กาตพฺพํฯ ยตฺถ กติกา นตฺถิ, ตตฺถ สพฺพปริโภโค วฏฺฏตีติฯ

มตฺติกาวตฺถุสฺมิํ – ยตฺถ มตฺติกา ทุลฺลภา โหติ, นานปฺปการา วา วณฺณมตฺติกา อาหริตฺวา ฐปิตา, ตตฺถ โถกาปิ ปญฺจมาสกํ อคฺฆติ, ตสฺมา ปาราชิกํฯ สงฺฆิเก ปน กมฺเม เจติยกมฺเม จ นิฏฺฐิเต สงฺฆํ อาปุจฺฉิตฺวา วา ตาวกาลิกํ วา คเหตุํ วฏฺฏติฯ สุธายปิ จิตฺตกมฺมวณฺเณสุปิ เอเสว นโยฯ

ติณวตฺถูสุ – ฌาปิตติเณ ฐานาจาวนสฺส อภาวา ทุกฺกฏํ, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหติฯ สงฺโฆ ติณวตฺถุํ ชคฺคิตฺวา สงฺฆิกํ อาวาสํ ฉาเทติ, ปุน กทาจิ ชคฺคิตุํ น สกฺโกติ, อถญฺโญ เอโก ภิกฺขุ วตฺตสีเสน ชคฺคติ, สงฺฆสฺเสเวตํฯ โน เจ ชคฺคติ, สงฺเฆเนโก ภิกฺขุ วตฺตพฺโพ ‘‘ชคฺคิตฺวา เทหี’’ติฯ โส เจ ภาคํ อิจฺฉติ, ภาคํ ทตฺวาปิ ชคฺคาเปตพฺพํฯ สเจ ภาคํ วฑฺเฒติ, ทาตพฺพเมวฯ วฑฺเฒติเยว, ‘‘คจฺฉ ชคฺคิตฺวา สพฺพํ คเหตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ เสนาสนํ ฉาเทหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ กสฺมา? นฏฺเฐ อตฺโถ นตฺถิฯ ททนฺเตหิ ปน สวตฺถุกํ น ทาตพฺพํ , ครุภณฺฑํ โหติ; ติณมตฺตํ ปน ทาตพฺพํฯ ตสฺมิํ เจ ชคฺคิตฺวา อตฺตโน เสนาสนํ ฉาเทนฺเต ปุน สงฺโฆ ชคฺคิตุํ ปโหติ, ‘‘ตฺวํ มา ชคฺคิ, สงฺโฆ ชคฺคิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺโพติฯ

มญฺจาทีนิ สตฺต วตฺถูนิ ปากฏาเนวฯ ปาฬิยํ ปน อนาคตมฺปิ ปาสาณตฺถมฺภํ วา รุกฺขตฺถมฺภํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ปาทคฺฆนกํ หรนฺตสฺส ปาราชิกเมวฯ ปธานฆราทีสุ ฉฑฺฑิตปติตานํ ปริเวณาทีนํ กุฏฺฏมฺปิ ปาการมฺปิ ภินฺทิตฺวา อิฏฺฐกาทีนิ อวหรนฺตสฺสาปิ เอเสว นโยฯ กสฺมา? สงฺฆิกํ นาม กทาจิ อชฺฌาวสนฺติ, กทาจิ น อชฺฌาวสนฺติฯ ปจฺจนฺเต โจรภเยน ชนปเท วุฏฺฐหนฺเต ฉฑฺฑิตวิหาราทีสุ กิญฺจิ ปริกฺขารํ หรนฺตสฺสาปิ เอเสว นโยฯ เย ปน ตโต ตาวกาลิกํ หรนฺติ, ปุน อาวสิเตสุ จ วิหาเรสุ ภิกฺขู อาหราเปนฺติ, ทาตพฺพํฯ สเจปิ ตโต อาหริตฺวา เสนาสนํ กตํ โหติ, ตํ วา ตทคฺฆนกํ วา ทาตพฺพเมวฯ ‘‘ปุน อาวสิสฺสามา’’ติ อาลยํ อจฺฉินฺทิตฺวา วุฏฺฐิเตสุ ชนปเทสุ คณสนฺตกํ วา ปุคฺคลิกํ วา คหิตํ โหติ; เต เจ อนุชานนฺติ, ปฏิกมฺเมน กิจฺจํ นตฺถิฯ สงฺฆิกํ ปน ครุภณฺฑํ, ตสฺมา ปฏิกมฺมํ กตฺตพฺพเมวฯ

[157] วิหารปริโภควตฺถุ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตาวกาลิกํ หริตุนฺติ เอตฺถ โย ภิกฺขุ สงฺฆิกํ มญฺจํ วา ปีฐํ วา ตาวกาลิกํ หริตฺวา อตฺตโน ผาสุกฏฺฐาเน เอกมฺปิ ทฺเวปิ มาเส สงฺฆิกปริโภเคน ปริภุญฺชติ, อาคตาคตานํ วุฑฺฒตรานํ เทติ, นปฺปฏิพาหติ , ตสฺส ตสฺมิํ นฏฺเฐปิ ชิณฺเณปิ โจราวหเฏปิ คีวา น โหติฯ วสิตฺวา ปน คจฺฉนฺเตน ยถาฐาเน ฐเปตพฺพํฯ

โย ปน ปุคฺคลิกปริโภเคน ปริภุญฺชติ, อาคตาคตานํ วุฑฺฒตรานํ น เทติ, ตสฺมิํ นฏฺเฐ ตสฺส คีวา โหติฯ อญฺญํ ปน อาวาสํ หริตฺวา ปริภุญฺชนฺเตน สเจ ตตฺถ วุฑฺฒตโร อาคนฺตฺวา วุฏฺฐาเปติ, ‘‘มยา อิทํ อสุกาวาสโต นาม อาหฏํ, คจฺฉามิ, นํ ปากติกํ กโรมี’’ติ วตฺตพฺพํฯ สเจ โส ภิกฺขุ ‘‘อหํ ปากติกํ กริสฺสามี’’ติ วทติ, ตสฺส ภารํ กตฺวาปิ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ สงฺเขปฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

จมฺปาวตฺถุมฺหิ – เตกฏุลยาคูติ ติลตณฺฑุลมุคฺเคหิ วา ติลตณฺฑุลมาเสหิ วา ติลตณฺฑุลกุลตฺเถหิ วา ติลตณฺฑุเลหิ สทฺธิํ ยํกิญฺจิ เอกํ อปรณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา ตีหิ กตา, เอตํ กิร อิเมหิ ตีหิ จตุภาคอุทกสมฺภินฺเน ขีเร สปฺปิมธุสกฺกราทีหิ โยเชตฺวา กโรนฺติฯ

ราชคหวตฺถุมฺหิ – มธุโคฬโกติ อติรสกปูโว วุจฺจติ; ‘‘มธุสีสก’’นฺติปิ วทนฺติฯ เสสเมตฺถ วตฺถุทฺวเยปิ โอทนภาชนียวตฺถุสฺมิํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[158] อชฺชุกวตฺถุสฺมิํ – เอตทโวจาติ คิลาโน หุตฺวา อโวจฯ อายสฺมา อุปาลิ อายสฺมโต อชฺชุกสฺส ปกฺโขติ น อคติคมนวเสน ปกฺโข, อปิ จ โข อนาปตฺติสญฺญิตาย ลชฺชีอนุคฺคเหน วินยานุคฺคเหน จ เถโร ปกฺโขติ เวทิตพฺโพฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

[159] พาราณสีวตฺถุสฺมิํ – โจเรหิ อุปทฺทุตนฺติ โจเรหิ วิลุตฺตํฯ อิทฺธิยา อาเนตฺวา ปาสาเท ฐเปสีติ เถโร กิร ตํ กุลํ โสกสลฺลสมปฺปิตํ อาวฏฺฏนฺตํ วิวฏฺฏนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส กุลสฺส อนุกมฺปาย ปสาทานุรกฺขณตฺถาย ธมฺมานุคฺคเหน อตฺตโน อิทฺธิยา ‘‘เตสํเยว ปาสาทํ ทารกานํ สมีเป โหตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ ทารกา ‘‘อมฺหากํ ปาสาโท’’ติ สญฺชานิตฺวา อภิรุหิํสุฯ ตโต เถโร อิทฺธิํ ปฏิสํหริ, ปาสาโทปิ สกฏฺฐาเนเยว อฏฺฐาสิฯ โวหารวเสน ปน วุตฺตํ ‘‘เต ทารเก อิทฺธิยา อาเนตฺวา ปาสาเท ฐเปสี’’ติฯ อิทฺธิวิสเยติ อีทิสาย อธิฏฺฐานิทฺธิยา อนาปตฺติฯ วิกุพฺพนิทฺธิ ปน น วฏฺฏติฯ

[160-1] อวสาเน วตฺถุทฺวยํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

ทุติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตตฺรายํ อนุสาสนี –

ทุติยํ อทุติเยน, ยํ ชิเนน ปกาสิตํ;

ปราชิตกิเลเสน, ปาราชิกมิทํ อิธฯ

สิกฺขาปทํ สมํ เตน, อญฺญํ กิญฺจิ น วิชฺชติ;

อเนกนยโวกิณฺณํ, คมฺภีรตฺถวินิจฺฉยํฯ

ตสฺมา วตฺถุมฺหิ โอติณฺเณ, ภิกฺขุนา วินยญฺญุนา;

วินยานุคฺคเหเนตฺถ, กโรนฺเตน วินิจฺฉยํฯ

ปาฬิํ อฏฺฐกถญฺเจว, สาธิปฺปายมเสสโต;

โอคยฺห อปฺปมตฺเตน, กรณีโย วินิจฺฉโยฯ

อาปตฺติทสฺสนุสฺสาโห, น กตฺตพฺโพ กุทาจนํ;

ปสฺสิสฺสามิ อนาปตฺติ-มิติ กยิราถ มานสํฯ

ปสฺสิตฺวาปิ จ อาปตฺติํ, อวตฺวาว ปุนปฺปุนํ;

วีมํสิตฺวาถ วิญฺญูหิ, สํสนฺทิตฺวา จ ตํ วเทฯ

กปฺปิเยปิ จ วตฺถุสฺมิํ, จิตฺตสฺส ลหุวตฺติโน;

วเสน สามญฺญคุณา, จวนฺตีธ ปุถุชฺชนาฯ

ตสฺมา ปรปริกฺขารํ, อาสีวิสมิโวรคํ;

อคฺคิํ วิย จ สมฺปสฺสํ, นามเสยฺย วิจกฺขโณติฯ

ปาราชิกกณฺฑ-อฏฺฐกถาย

ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

วินยปิฏเก

ปาราชิกกณฺฑ-อฏฺฐกถา (ทุติโย ภาโค)

3. ตติยปาราชิกํ