ปาณกถา

[114] อิโต ปรสฺมิํ เอกํเสน อวหารปฺปโหนกปาณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มนุสฺสปาโณ’’ติ อาหฯ ตมฺปิ ภุชิสฺสํ หรนฺตสฺส อวหาโร นตฺถิฯ โยปิ ภุชิสฺโส มาตรา วา ปิตรา วา อาฐปิโต โหติ, อตฺตนา วา อตฺตโน อุปริ กตฺวา ปญฺญาสํ วา สฏฺฐิํ วา อคฺคเหสิ, ตมฺปิ หรนฺตสฺส อวหาโร นตฺถิ; ธนํ ปน คตฏฺฐาเน วฑฺฒติฯ อนฺโตชาตก-ธนกฺกีต-กรมรานีตปฺปเภทํ ปน ทาสํเยว หรนฺตสฺส อวหาโร โหติฯ ตเมว หิ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ – ‘‘ปาโณ นาม มนุสฺสปาโณ วุจฺจตี’’ติฯ เอตฺถ จ เคหทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ทาสสฺส ชาโต อนฺโตชาตโก, ธเนน กีโต ธนกฺกีโต, ปรเทสโต ปหริตฺวา อาเนตฺวา ทาสพฺยํ อุปคมิโต กรมรานีโตติ เวทิตพฺโพฯ เอวรูปํ ปาณํ ‘‘หริสฺสามี’’ติ อามสติ, ทุกฺกฏํฯ หตฺเถ วา ปาเท วา คเหตฺวา อุกฺขิปนฺโต ผนฺทาเปติ, ถุลฺลจฺจยํฯ อุกฺขิปิตฺวา ปลายิตุกาโม เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐิตฏฺฐานโต อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํฯ เกเสสุ วา หตฺเถสุ วา คเหตฺวา กฑฺฒติ, ปทวาเรน กาเรตพฺโพฯ

ปทสา เนสฺสามีติ ตชฺเชนฺโต วา ปหรนฺโต วา ‘‘อิโต คจฺฉาหี’’ติ วทติ, เตน วุตฺตทิสาภาคํ คจฺฉนฺตสฺส ทุติยปทวาเรน ปาราชิกํฯ เยปิ เตน สทฺธิํ เอกจฺฉนฺทา โหนฺติ, สพฺเพสํ เอกกฺขเณ ปาราชิกํฯ ภิกฺขุ ทาสํ ทิสฺวา สุขทุกฺขํ ปุจฺฉิตฺวา วา อปุจฺฉิตฺวา วา ‘‘คจฺฉ, ปลายิตฺวา สุขํ ชีวา’’ติ วทติ, โส เจ ปลายติ, ทุติยปทวาเร ปาราชิกํฯ ตํ อตฺตโน สมีปํ อาคตํ อญฺโญ ‘‘ปลายา’’ติ วทติ, สเจ ภิกฺขุสตํ ปฏิปาฏิยา อตฺตโน สมีปมาคตํ วทติ, สพฺเพสํ ปาราชิกํฯ โย ปน เวคสา ปลายนฺตํเยว ‘‘ปลาย, ยาว ตํ สามิกา น คณฺหนฺตี’’ติ ภณติ, อนาปตฺติ ปาราชิกสฺสฯ สเจ ปน สณิกํ คจฺฉนฺตํ ภณติ, โส จ ตสฺส วจเนน สีฆํ คจฺฉติ, ปาราชิกํฯ ปลายิตฺวา อญฺญํ คามํ วา เทสํ วา คตํ ทิสฺวา ตโตปิ ปลาเปนฺตสฺส ปาราชิกเมวฯ

อทินฺนาทานํ นาม ปริยาเยน มุจฺจติฯ โย หิ เอวํ วทติ – ‘‘ตฺวํ อิธ กิํ กโรสิ,

กิํ เต ปลายิตุํ น วฏฺฏตีติ วา, กิํ กตฺถจิ คนฺตฺวา สุขํ ชีวิตุํ น วฏฺฏตีติ วา, ทาสทาสิโย ปลายิตฺวา อมุกํ นาม ปเทสํ คนฺตฺวา สุขํ ชีวนฺตี’’ติ วา, โส จ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ปลายติ, อวหาโร นตฺถิฯ

โยปิ ‘‘มยํ อมุกํ นาม ปเทสํ คจฺฉาม, ตตฺราคตา สุขํ ชีวนฺติ, อมฺเหหิ จ สทฺธิํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเคปิ ปาเถยฺยาทีหิ กิลมโถ นตฺถี’’ติ วตฺวา สุขํ อตฺตนา สทฺธิํ อาคจฺฉนฺตํ คเหตฺวา คจฺฉติ มคฺคคมนวเสน, น เถยฺยจิตฺเตน; เนวตฺถิ อวหาโรฯ อนฺตรามคฺเค จ โจเรสุ อุฏฺฐิเตสุ ‘‘อเร! โจรา อุฏฺฐิตา, เวเคน ปลาย, เอหิ ยาหี’’ติ วทนฺตสฺสาปิ โจรนฺตราย โมจนตฺถาย วุตฺตตฺตา อวหารํ น วทนฺตีติฯ

ปาณกถา นิฏฺฐิตาฯ

อปทกถา

อปเทสุ อหิ นาม สสฺสามิโก อหิตุณฺฑิกาทีหิ คหิตสปฺโป; ยํ กีฬาเปนฺตา

อฑฺฒมฺปิ ปาทมฺปิ กหาปณมฺปิ ลภนฺติ, มุญฺจนฺตาปิ หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ วา คเหตฺวาว มุญฺจนฺติฯ เต กสฺสจิ ภิกฺขุโน นิสินฺโนกาสํ คนฺตฺวา สปฺปกรณฺฑํ ฐเปตฺวา นิทฺทายนฺติ วา, กตฺถจิ วา คจฺฉนฺติ, ตตฺร เจ โส ภิกฺขุ เถยฺยจิตฺเตน ตํ กรณฺฑํ อามสติ, ทุกฺกฏํฯ ผนฺทาเปติ, ถุลฺลจฺจยํฯ ฐานา จาเวติ, ปาราชิกํฯ สเจ ปน กรณฺฑกํ อุคฺฆาเฏตฺวา สปฺปํ คีวาย คณฺหาติ, ทุกฺกฏํฯ อุทฺธรติ, ถุลฺลจฺจยํฯ อุชุกํ กตฺวา อุทฺธรนฺตสฺส กรณฺฑตลโต สปฺปสฺส นงฺคุฏฺเฐ เกสคฺคมตฺเต มุตฺเต ปาราชิกํฯ ฆํสิตฺวา กฑฺฒนฺตสฺส นงฺคุฏฺเฐ มุขวฏฺฏิโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกํ ฯ กรณฺฑมุขํ อีสกํ วิวริตฺวา ปหารํ วา ทตฺวา ‘‘เอหิ, เร’’ติ นาเมน ปกฺโกสิตฺวา นิกฺขาเมติ, ปาราชิกํ ฯ ตเถว วิวริตฺวา มณฺฑูกสทฺทํ วา มูสิกสทฺทํ วา ลาชาวิกิรณํ วา กตฺวา นาเมน ปกฺโกสติ, อจฺฉรํ วา ปหรติ, เอวํ นิกฺขนฺเตปิ ปาราชิกํฯ มุขํ อวิวริตฺวาปิ เอวํ กเต ฉาโต สปฺโป สีเสน กรณฺฑปุฏํ อาหจฺจ โอกาสํ กตฺวา ปลายติ, ปาราชิกเมวฯ สเจ ปน มุเข วิวริเต สยเมว สปฺโป นิกฺขมิตฺวา ปลายติ, ภณฺฑเทยฺยํฯ อถาปิ มุขํ วิวริตฺวา วา อวิวริตฺวา วา เกวลํ มณฺฑูกมูสิกสทฺทํ ลาชาวิกิรณเมว จ กโรติ, น นามํ คเหตฺวา ปกฺโกสติ, น อจฺฉรํ วา ปหรติ, สปฺโป จ ฉาตตฺตา ‘‘มณฺฑูกาทีนิ ขาทิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ปลายติ, ภณฺฑเทยฺยเมวฯ มจฺโฉ เกวลํ อิธ อปทคฺคหเณน อาคโตฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อุทกฏฺเฐ วุตฺตเมวาติฯ

อปทกถา นิฏฺฐิตาฯ