เมนู

วิหารฏฺฐกถา

[103] วิหารฏฺเฐปิ – จตูหิ ฐาเนหิ นิกฺขิตฺตํ วุตฺตนยเมวฯ อภิโยเคปิ เจตฺถ จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ภิกฺขูนํ ทินฺนํ วิหารํ วา ปริเวณํ วา อาวาสํ วา มหนฺตมฺปิ ขุทฺทกมฺปิ อภิยุญฺชโต อภิโยโค น รุหติฯ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหิตุมฺปิ น สกฺโกติฯ กสฺมา? สพฺเพสํ ธุรนิกฺเขปาภาวโตฯ น เหตฺถ สพฺเพ จาตุทฺทิสา ภิกฺขู ธุรนิกฺเขปํ กโรนฺตีติ ฯ ทีฆภาณกาทิเภทสฺส ปน คณสฺส เอกปุคฺคลสฺส วา สนฺตกํ อภิยุญฺชิตฺวา คณฺหนฺโต สกฺโกติ เต ธุรํ นิกฺขิปาเปตุํฯ ตสฺมา ตตฺถ อาราเม วุตฺตนเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติฯ

วิหารฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

เขตฺตฏฺฐกถา

[104] เขตฺตฏฺเฐปิ – เขตฺตํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘เขตฺตํ นาม ยตฺถ ปุพฺพณฺณํ วา อปรณฺณํ วา ชายตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ปุพฺพณฺณนฺติ สาลิอาทีนิ สตฺต ธญฺญานิ; อปรณฺณนฺติ มุคฺคมาสาทีนิ; อุจฺฉุเขตฺตาทิกมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตํฯ อิธาปิ จตูหิ ฐาเนหิ นิกฺขิตฺตํ วุตฺตนยเมวฯ ตตฺถชาตเก ปน สาลิสีสาทีนิ นิรุมฺภิตฺวา วา เอกเมกํ หตฺเถเนว ฉินฺทิตฺวา วา อสิเตน ลายิตฺวา วา พหูนิ เอกโต อุปฺปาเฏตฺวา วา คณฺหนฺตสฺส ยสฺมิํ พีเช วา สีเส วา มุฏฺฐิยํ วา มุคฺคมาสาทิผเล วา วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ พนฺธนา โมจิตมตฺเต ปาราชิกํฯ อจฺฉิชฺชมาโน ปน ทณฺฑโก วา วาโก วา ตโจ วา อปฺปมตฺตโกปิ รกฺขติฯ

วีหินาฬํ ทีฆมฺปิ โหติ, ยาว อนฺโตนาฬโต วีหิสีสทณฺฑโก น นิกฺขมติ, ตาว รกฺขติฯ เกสคฺคมตฺตมฺปิ นาฬโต ทณฺฑกสฺส เหฏฺฐิมตเล นิกฺขนฺเต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ อสิเตน ลายิตฺวา คณฺหโต ปน มุฏฺฐิคเตสุ เหฏฺฐา ฉินฺเนสุปิ สเจ สีสานิ ชฏิตานิ, รกฺขนฺติ ตาวฯ วิชเฏตฺวา ปน เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุกฺขิปโต สเจ วตฺถุ ปูรติ, ปาราชิกํฯ สามิเกหิ ปน ลายิตฺวา ฐปิตํ สภุสํ วา อภุสํ วา กตฺวา คณฺหโต เยน วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ คหิเต ปาราชิกํฯ สเจ ปริกปฺเปติ ‘‘อิทํ มทฺทิตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา สารเมว คณฺหิสฺสามี’’ติ รกฺขติ ตาวฯ มทฺทนปปฺโผฏเนสุ ฐานา จาเวนฺตสฺสาปิ ปาราชิกํ นตฺถิ, ปจฺฉา ภาชนคเต กตมตฺเต ปาราชิกํฯ อภิโยโค ปเนตฺถ วุตฺตนโย เอวฯ

ขีลสงฺกมนาทีสุ ปถวี นาม อนคฺฆาฯ ตสฺมา สเจ เอเกเนว ขีเลน อิโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ปถวิปฺปเทสํ สามิกานํ ปสฺสนฺตานํ วา อปสฺสนฺตานํ วา อตฺตโน สนฺตกํ กโรติ, ตสฺมิํ ขีเล นามํ ฉินฺทิตฺวา วา อจฺฉินฺทิตฺวา วา สงฺกามิตมตฺเต ตสฺส จ, เย จสฺส เอกจฺฉนฺทา, สพฺเพสํ ปาราชิกํฯ

สเจ ปน ทฺวีหิ ขีเลหิ คเหตพฺพํ โหติ, ปฐเม ขีเล ถุลฺลจฺจยํ; ทุติเย ปาราชิกํฯ สเจ ตีหิ คเหตพฺพํ โหติ, ปฐเม ทุกฺกฏํ, ทุติเย ถุลฺลจฺจยํ, ตติเย ปาราชิกํฯ เอวํ พหุเกสุปิ อวสาเน ทฺเว ฐเปตฺวา ปุริเมหิ ทุกฺกฏํ, อวสาเน ทฺวินฺนํ เอเกน ถุลฺลจฺจยํ, อิตเรน ปาราชิกํ เวทิตพฺพํฯ ตญฺจ โข สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปนฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

รชฺชุํ วาติ ‘‘มม สนฺตกํ อิท’’นฺติ ญาเปตุกาโม รชฺชุํ วา ปสาเรติ, ยฏฺฐิํ วา ปาเตติ, ทุกฺกฏํฯ ‘‘อิทานิ ทฺวีหิ ปโยเคหิ อตฺตโน สนฺตกํ กริสฺสามี’’ติ เตสํ ปฐเม ถุลฺลจฺจยํ, ทุติเย ปาราชิกํฯ

วติํ วาติ ปรสฺส เขตฺตํ ปริกฺเขปวเสน อตฺตโน กาตุกาโม ทารูนิ นิขณติ, ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ เอกสฺมิํ อนาคเต ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺมิํ อาคเต ปาราชิกํฯ สเจ ตตฺตเกน อสกฺโกนฺโต สาขาปริวาเรเนว อตฺตโน กาตุํ สกฺโกติ, สาขาปาตเนปิ เอเสว นโยฯ เอวํ เยน เยน ปริกฺขิปิตฺวา อตฺตโน กาตุํ สกฺโกติ, ตตฺถ ตตฺถ ปฐมปโยเคหิ ทุกฺกฏํฯ อวสาเน ทฺวินฺนํ เอเกน ถุลฺลจฺจยํ, อิตเรน ปาราชิกํ เวทิตพฺพํฯ

มริยาทํ วาติ ปรสฺส เขตฺตํ ‘‘มม อิท’’นฺติ ญาเปตุกาโม อตฺตโน เขตฺตมริยาทํ

เกทารปาฬิํ ยถา ปรสฺส เขตฺตํ อติกฺกมติ, เอวํ สงฺกาเมติ, ปํสุมตฺติกาทีหิ วา วฑฺเฒตฺวา วิตฺถตํ กโรติ, อกตํ วา ปน ปติฏฺฐาเปติ, ปุริมปโยเคหิ ทุกฺกฏํฯ ทฺวินฺนํ ปจฺฉิมานํ เอเกน ถุลฺลจฺจยํ, อิตเรน ปาราชิกนฺติฯ

เขตฺตฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

วตฺถุฏฺฐกถา

[105] วตฺถุฏฺเฐปิ – วตฺถุํ ตาว ทสฺเสนฺโต วตฺถุ นาม ‘‘อารามวตฺถุ วิหารวตฺถู’’ติ อาหฯ ตตฺถ พีชํ วา อุปโรปเก วา อโรเปตฺวาว เกวลํ ภูมิํ โสเธตฺวา ติณฺณํ ปาการานํ เยน เกนจิ ปริกฺขิปิตฺวา วา อปริกฺขิปิตฺวา วา ปุปฺผารามาทีนํ อตฺถาย ฐปิโต ภูมิภาโค อารามวตฺถุ นามฯ เอเตเนว นเยน เอกวิหารปริเวณอาวาสานํ อตฺถาย ฐปิโต ภูมิภาโค วิหารวตฺถุ นามฯ โยปิ ปุพฺเพ อาราโม จ วิหาโร จ หุตฺวา ปจฺฉา วินสฺสิตฺวา ภูมิมตฺโต ฐิโต, อารามวิหารกิจฺจํ น กโรติ, โสปิ อารามวิหารวตฺถุสงฺคเหเนว สงฺคหิโตฯ วินิจฺฉโย ปเนตฺถ เขตฺตฏฺเฐ วุตฺตสทิโสเยวาติฯ

วตฺถุฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

[106] คามฏฺเฐ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ วุตฺตเมวฯ

อรญฺญฏฺฐกถา

[107] อรญฺญฏฺเฐ – อรญฺญํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อรญฺญํ นาม ยํ มนุสฺสานํ ปริคฺคหิตํ โหติ, ตํ อรญฺญ’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ยสฺมา อรญฺญํ นาม มนุสฺสานํ ปริคฺคหิตมฺปิ อตฺถิ, อปริคฺคหิตมฺปิ; อิธ ปน ยํ ปริคฺคหิตํ สารกฺขํ, ยโต น วินา มูเลน กฏฺฐลตาทีนิ คเหตุํ ลพฺภนฺติ, ตํ อธิปฺเปตํฯ ตสฺมา ‘‘ยํ มนุสฺสานํ ปริคฺคหิตํ โหตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อรญฺญ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – ‘‘น ปริคฺคหิตภาโว อรญฺญสฺส ลกฺขณํฯ ยํ ปน อตฺตโน อรญฺญลกฺขเณน อรญฺญํ มนุสฺสานญฺจ ปริคฺคหิตํ, ตํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อรญฺญ’’นฺติฯ ตตฺถ วินิจฺฉโย อารามฏฺฐาทีสุ วุตฺตสทิโสฯ

ตตฺถชาตเกสุ ปเนตฺถ เอกสฺมิมฺปิ มหคฺฆรุกฺเข ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํฯ ลตํ วาติ เอตฺถ จ เวตฺโตปิ ลตาปิ ลตา เอว; ตตฺถ โย เวตฺโต วา ลตา วา ทีฆา โหติ, มหารุกฺเข จ คจฺเฉ จ วินิวิชฺฌิตฺวา วา เวเฐตฺวา วา คตา, สา มูเล ฉินฺนาปิ อวหารํ น ชเนติ อคฺเค ฉินฺนาปิ, ยทา ปน อคฺเคปิ มูเลปิ ฉินฺนา โหติ, ตทา อวหารํ ชเนติฯ สเจ ปน เวเฐตฺวา ฐิตา โหติ, เวเฐตฺวา ฐิตา ปน รุกฺขโต โมจิตมตฺตา อวหารํ ชเนติฯ

ติณํ วาติ เอตฺถ ติณํ วา โหตุ ปณฺณํ วา, สพฺพํ ติณคฺคหเณเนว คหิตํ; ตํ เคหจฺฉทนาทีนมตฺถาย ปเรหิ ฉินฺนํ วา อตฺตนา ฉินฺทิตฺวา วา คณฺหนฺโต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ น เกวลญฺจ ติณปณฺณเมว, อญฺญมฺปิ ยํกิญฺจิ วากฉลฺลิ อาทิ, ยตฺถ สามิกา สาลยา, ตํ คณฺหนฺโต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ ตจฺเฉตฺวา ฐปิโต อทฺธคโตปิ รุกฺโข น คเหตพฺโพฯ