อารามฏฺฐกถา

[102] อารามฏฺเฐปิ – อารามํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อาราโม นาม ปุปฺผาราโม ผลาราโม’’ติ อาหฯ เตสุ วสฺสิกาทีนํ ปุปฺผนโก ปุปฺผาราโมฯ อมฺพผลาทีนํ ผลนโก ผลาราโมฯ อาราเม จตูหิ ฐาเนหิ นิกฺขิตฺตสฺส วินิจฺฉโย ภูมฏฺฐาทีสุ วุตฺตนโย เอวฯ

ตตฺถชาตเก ปน มูลนฺติ อุสีรหิริเวราทิกํ ยํกิญฺจิ มูลํ, ตํ อุปฺปาเฏตฺวา วา อุปฺปาฏิตํ วา คณฺหนฺตสฺส เยน มูเลน วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ คหิเต ปาราชิกํฯ กนฺโทปิ มูเลเนว สงฺคหิโตฯ อุปฺปาเฏนฺตสฺส เจตฺถ อปฺปมตฺตเกปิ อจฺฉินฺเน ถุลฺลจฺจยเมวฯ ตตฺถ วินิจฺฉโย ภิเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตจนฺติ เภสชฺชตฺถาย วา รชนตฺถาย วา อุปโยคคมนูปคํ ยํกิญฺจิ รุกฺขตฺตจํ; ตํ อุปฺปาเฏตฺวา วา อุปฺปาฏิตํ วา คณฺหนฺตสฺส มูเล วุตฺตนเยน ปาราชิกํฯ ปุปฺผนฺติ วสฺสิกมลฺลิกาทิกํ ยํกิญฺจิ ปุปฺผํ, ตํ โอจินิตฺวา วา โอจินิตํ วา คณฺหนฺตสฺส อุปฺปลปทุเมสุ วุตฺตนเยน ปาราชิกํฯ ปุปฺผานมฺปิ หิ วณฺฏํ วา พนฺธนํ วา อจฺฉินฺนํ รกฺขติฯ วณฺฏพฺภนฺตเร ปน เกสญฺจิ สูจิกา โหติ, สา น รกฺขติฯ ผลนฺติ อมฺพผลตาลผลาทิกํ ยํกิญฺจิ, ตํ รุกฺขโต คณฺหนฺตสฺส วินิจฺฉโย รุกฺเข ลคฺคิตกถายํ วุตฺโตฯ อปเนตฺวา ฐปิตํ ภูมฏฺฐาทิสงฺคหิตเมวฯ

อารามํ อภิยุญฺชตีติ ปรสนฺตกํ ‘‘มม สนฺตโก อย’’นฺติ มุสา ภณิตฺวา อภิยุญฺชติ, อทินฺนาทานสฺส ปโยคตฺตา ทุกฺกฏํฯ สามิกสฺส วิมติํ อุปฺปาเทตีติ วินิจฺฉยกุสลตาย พลวนิสฺสิตาทิภาเวน วา อารามสามิกสฺส สํสยํ ชเนติฯ กถํ? ตญฺหิ ตถา วินิจฺฉยปฺปสุตํ ทิสฺวา สามิโก จินฺเตติ – ‘‘สกฺขิสฺสามิ นุ โข อหํ อิมํ อารามํ อตฺตโน กาตุํ, น สกฺขิสฺสามิ นุ โข’’ติฯ เอวํ ตสฺส วิมติ อุปฺปชฺชมานา เตน อุปฺปาทิตา โหติ, ตสฺมา ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชติฯ

ธุรํ นิกฺขิปตีติ ยทา ปน สามิโก ‘‘อยํ ถทฺโธ กกฺขโฬ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายมฺปิ เม กเรยฺย, อลํ ทานิ มยฺหํ อิมินา อาราเมนา’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, อภิยุญฺชโก ปาราชิกํ อาปชฺชติฯ

สเจ สยมฺปิ กตธุรนิกฺเขโป โหติ, อถ จ ปน สามิเกน ธุเร นิกฺขิตฺเตปิ อภิยุญฺชโก ธุรํ อนิกฺขิปิตฺวาว ‘‘อิมํ สุฏฺฐุ ปีเฬตฺวา มม อาณาปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา กิงฺการปฺปฏิสฺสาวิภาเว นํ ฐเปตฺวา ทสฺสามี’’ติ ทาตพฺพภาเว สอุสฺสาโห โหติ, รกฺขติ ตาวฯ อถาปิ อภิยุญฺชโก ‘‘อจฺฉินฺทิตฺวา น ทานิ นํ อิมสฺส ทสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, สามิโก ปน น ธุรํ นิกฺขิปติ, ปกฺขํ ปริเยสติ, กาลํ อาคเมติ, ‘‘ลชฺชิปริสํ ตาว ลภามิ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ ปุน คหเณเยว สอุสฺสาโห โหติ, รกฺขติเยวฯ ยทา ปน โสปิ ‘‘น ทสฺสามี’’ติ, สามิโกปิ ‘‘น ลจฺฉามี’’ติ – เอวํ อุโภปิ ธุรํ นิกฺขิปนฺติ, ตทา อภิยุญฺชกสฺส ปาราชิกํฯ อถ ปน อภิยุญฺชิตฺวา วินิจฺฉยํ กุรุมาโน อนิฏฺฐิเต วินิจฺฉเย สามิเกนปิ ธุรนิกฺเขเป อกเต อตฺตโน อสฺสามิกภาวํ ชานนฺโตเยว ตโต กิญฺจิ ปุปฺผํ วา ผลํ วา คณฺหาติ, ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ

ธมฺมํ จรนฺโตติ ภิกฺขุสงฺเฆ วา ราชกุเล วา วินิจฺฉยํ กโรนฺโตฯ สามิกํ ปราเชตีติ วินิจฺฉยิกานํ อุกฺโกจํ ทตฺวา กูฏสกฺขิํ โอตาเรตฺวา อารามสามิกํ ชินาตีติ อตฺโถฯ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ น เกวลํ ตสฺเสว, สญฺจิจฺจ ตสฺส อตฺถสาธเน ปวตฺตานํ กูฏวินิจฺฉยิกานมฺปิ กูฏสกฺขีนมฺปิ สพฺเพสํ ปาราชิกํฯ เอตฺถ จ สามิกสฺส ธุรนิกฺเขปวเสเนว ปราชโย เวทิตพฺโพฯ อนิกฺขิตฺตธุโร หิ อปราชิโตว โหติฯ ธมฺมํ จรนฺโต ปรชฺชตีติ สเจปิ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน วินิจฺฉยสฺส ปวตฺตตฺตา สยํ ปราชยํ ปาปุณาติ; เอวมฺปิ มุสาวาเทน สามิกานํ ปีฬากรณปจฺจยา ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชตีติฯ

อารามฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

วิหารฏฺฐกถา

[103] วิหารฏฺเฐปิ – จตูหิ ฐาเนหิ นิกฺขิตฺตํ วุตฺตนยเมวฯ อภิโยเคปิ เจตฺถ จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ภิกฺขูนํ ทินฺนํ วิหารํ วา ปริเวณํ วา อาวาสํ วา มหนฺตมฺปิ ขุทฺทกมฺปิ อภิยุญฺชโต อภิโยโค น รุหติฯ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหิตุมฺปิ น สกฺโกติฯ กสฺมา? สพฺเพสํ ธุรนิกฺเขปาภาวโตฯ น เหตฺถ สพฺเพ จาตุทฺทิสา ภิกฺขู ธุรนิกฺเขปํ กโรนฺตีติ ฯ ทีฆภาณกาทิเภทสฺส ปน คณสฺส เอกปุคฺคลสฺส วา สนฺตกํ อภิยุญฺชิตฺวา คณฺหนฺโต สกฺโกติ เต ธุรํ นิกฺขิปาเปตุํฯ ตสฺมา ตตฺถ อาราเม วุตฺตนเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติฯ

วิหารฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

เขตฺตฏฺฐกถา

[104] เขตฺตฏฺเฐปิ – เขตฺตํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘เขตฺตํ นาม ยตฺถ ปุพฺพณฺณํ วา อปรณฺณํ วา ชายตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ปุพฺพณฺณนฺติ สาลิอาทีนิ สตฺต ธญฺญานิ; อปรณฺณนฺติ มุคฺคมาสาทีนิ; อุจฺฉุเขตฺตาทิกมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตํฯ อิธาปิ จตูหิ ฐาเนหิ นิกฺขิตฺตํ วุตฺตนยเมวฯ ตตฺถชาตเก ปน สาลิสีสาทีนิ นิรุมฺภิตฺวา วา เอกเมกํ หตฺเถเนว ฉินฺทิตฺวา วา อสิเตน ลายิตฺวา วา พหูนิ เอกโต อุปฺปาเฏตฺวา วา คณฺหนฺตสฺส ยสฺมิํ พีเช วา สีเส วา มุฏฺฐิยํ วา มุคฺคมาสาทิผเล วา วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ พนฺธนา โมจิตมตฺเต ปาราชิกํฯ อจฺฉิชฺชมาโน ปน ทณฺฑโก วา วาโก วา ตโจ วา อปฺปมตฺตโกปิ รกฺขติฯ

วีหินาฬํ ทีฆมฺปิ โหติ, ยาว อนฺโตนาฬโต วีหิสีสทณฺฑโก น นิกฺขมติ, ตาว รกฺขติฯ เกสคฺคมตฺตมฺปิ นาฬโต ทณฺฑกสฺส เหฏฺฐิมตเล นิกฺขนฺเต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ อสิเตน ลายิตฺวา คณฺหโต ปน มุฏฺฐิคเตสุ เหฏฺฐา ฉินฺเนสุปิ สเจ สีสานิ ชฏิตานิ, รกฺขนฺติ ตาวฯ วิชเฏตฺวา ปน เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุกฺขิปโต สเจ วตฺถุ ปูรติ, ปาราชิกํฯ สามิเกหิ ปน ลายิตฺวา ฐปิตํ สภุสํ วา อภุสํ วา กตฺวา คณฺหโต เยน วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ คหิเต ปาราชิกํฯ สเจ ปริกปฺเปติ ‘‘อิทํ มทฺทิตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา สารเมว คณฺหิสฺสามี’’ติ รกฺขติ ตาวฯ มทฺทนปปฺโผฏเนสุ ฐานา จาเวนฺตสฺสาปิ ปาราชิกํ นตฺถิ, ปจฺฉา ภาชนคเต กตมตฺเต ปาราชิกํฯ อภิโยโค ปเนตฺถ วุตฺตนโย เอวฯ

ขีลสงฺกมนาทีสุ ปถวี นาม อนคฺฆาฯ ตสฺมา สเจ เอเกเนว ขีเลน อิโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ปถวิปฺปเทสํ สามิกานํ ปสฺสนฺตานํ วา อปสฺสนฺตานํ วา อตฺตโน สนฺตกํ กโรติ, ตสฺมิํ ขีเล นามํ ฉินฺทิตฺวา วา อจฺฉินฺทิตฺวา วา สงฺกามิตมตฺเต ตสฺส จ, เย จสฺส เอกจฺฉนฺทา, สพฺเพสํ ปาราชิกํฯ