ตตฺถ ฐปิตปตฺตสฺส ปตฺเตน ผุฏฺโฐกาโส เอว ฐานํฯ ตตฺถ รุกฺขาธารเก ปญฺจหากาเรหิ ฐานปริจฺเฉโท โหติฯ ตตฺถ ฐิตํ ปตฺตํ มุขวฏฺฏิยํ คเหตฺวา จตูสุ ทิสาสุ ยโต กุโตจิ กฑฺฒนฺโต เอเกนนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ อปรนฺตํ อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํฯ อุทฺธํ เกสคฺคมตฺตํ อุกฺขิปโต ปาราชิกํฯ สหาธารเกน หรนฺตสฺสาปิ เอเสว นโยติฯ

เวหาสฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

อุทกฏฺฐกถา

[98] อุทกฏฺเฐ – อุทเก นิกฺขิตฺตํ โหตีติ ราชภยาทิภีเตหิ อุทเกน อวินสฺสนธมฺเมสุ ตมฺพโลหภาชนาทีสุ สุปฺปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา โปกฺขรณีอาทีสุ อสนฺทนเก อุทเก นิกฺขิตฺตํฯ ตสฺส ปติฏฺฐิโตกาโสเยว ฐานํ, น สพฺพํ อุทกํฯ คจฺฉติ วา อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ อคมฺภีเร อุทเก ปทสา คจฺฉนฺตสฺส ปทวาเร ปทวาเร ทุกฺกฏํฯ คมฺภีเร หตฺเถหิ วา ปาเทหิ วา ปโยคํ กโรนฺตสฺส หตฺถวาเรหิ วา ปทวาเรหิ วา ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ เอเสว นโย กุมฺภิคหณตฺถํ นิมุชฺชนุมฺมุชฺชเนสุฯ สเจ ปน อนฺตรา กิญฺจิ อุทกสปฺปํ วา วาฬมจฺฉํ วา ทิสฺวา ภีโต ปลายติ, อนาปตฺติฯ อามสนาทีสุ ภูมิคตาย กุมฺภิยา วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ ฯ อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ ภูมิํ ขณิตฺวา กฑฺฒติ, อิธ กทฺทเม โอสาเรติฯ เอวํ ฉหากาเรหิ ฐานปริจฺเฉโท โหติฯ

อุปฺปลาทีสุ ยสฺมิํ ปุปฺเผ วตฺถุํ ปูเรติ, ตสฺมิํ ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํฯ อุปฺปลชาติกานญฺเจตฺถ ยาว เอกสฺมิมฺปิ ปสฺเส วาโก น ฉิชฺชติ, ตาว รกฺขติฯ ปทุมชาติกานํ ปน ทณฺเฑ ฉินฺเน อพฺภนฺตเร สุตฺตํ อจฺฉินฺนมฺปิ น รกฺขติฯ สามิเกหิ ฉินฺทิตฺวา ฐปิตานิ อุปฺปลาทีนิ โหนฺติ, ยํ วตฺถุํ ปูเรติ, ตสฺมิํ อุทฺธเฏ ปาราชิกํฯ หตฺถกพทฺธานิ โหนฺติ, ยสฺมิํ หตฺถเก วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ อุทฺธเฏ ปาราชิกํฯ ภารพทฺธานิ โหนฺติ, ตํ ภารํ ฉนฺนํ อาการานํ เยน เกนจิ อากาเรน ฐานา จาเวนฺตสฺส ภูมฏฺฐกุมฺภิยํ วุตฺตนเยน ปาราชิกํฯ

ทีฆนาฬานิ อุปฺปลาทีนิ โหนฺติ, ปุปฺเผสุ วา นาเฬสุ วา เวณิํ กตฺวา อุทกปิฏฺเฐ รชฺชุเกสุ ติณานิ สนฺถริตฺวา ฐเปนฺติ วา พนฺธนฺติ วา, เตสํ ทีฆโต ปุปฺผคฺเคน จ นาฬนฺเตน จ ติริยํ ปริยนฺเตหิ เหฏฺฐา ปติฏฺฐิโตกาเสน อุทฺธํ อุปริ ฐิตสฺส ปิฏฺฐิยาติ ฉหากาเรหิ ฐานา จาวนปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ

โยปิ อุทกปิฏฺฐิยํ ฐปิตปุปฺผกลาปํ อุทกํ จาเลตฺวา วีจิํ อุฏฺฐาเปตฺวา เกสคฺคมตฺตมฺปิ ยถาฐิตฏฺฐานโต จาเวติ, ปาราชิกํฯ อถ ปน ปริกปฺเปติ ‘‘เอตฺถ คตํ คเหสฺสามี’’ติ, รกฺขติ ตาว; คตฏฺฐาเน ปน อุทฺธรโต ปาราชิกํฯ อุทกโต อจฺจุคฺคตสฺส ปุปฺผสฺส สกลมุทกํ ฐานํ, ตํ อุปฺปาเฏตฺวา อุชุกํ อุทฺธรนฺตสฺส นาฬนฺเต เกสคฺคมตฺตํ อุทกโต อติกฺกนฺเต ปาราชิกํฯ ปุปฺเผ คเหตฺวา อปนาเมตฺวา อากฑฺฒนฺโต อุปฺปาเฏติ, น อุทกํ ฐานํ, อุปฺปาฏิตมตฺเต ปาราชิกํฯ กลาปพทฺธานิ ปุปฺผานิ อุทกฏฺฐาเน วา รุกฺเข วา คจฺเฉ วา พนฺธิตฺวา ฐเปนฺติ, พนฺธนํ อโมเจตฺวา อิโต จิโต จ กโรนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ, พนฺธเน มุตฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ ปฐมํ พนฺธนํ โมเจตฺวา ปจฺฉา หรติ, เอตฺถ ฉหากาเรหิ ฐานปริจฺเฉโทติ อิทํ อุภยํ มหาปจฺจริยาทีสุ วุตฺตํฯ ปทุมินิยํ ปุปฺผานิ สห ปทุมินิํยา คณฺหิตุกามสฺส ปุปฺผนาเฬหิ จ ปตฺตนาเฬหิ จ ผุฏฺฐอุทกวเสน อุทฺธญฺเจว ติริยญฺจ ฐานปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ ตํ ปนสฺส ปทุมินิํ อนุปฺปาเฏตฺวา ปุปฺผานิ วา ปตฺตานิ วา อตฺตโน อภิมุขํ อากฑฺฒนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํฯ อุปฺปาฏิตมตฺเต ปาราชิกํฯ

ปุปฺผปตฺตนาเฬ ฐานโต อจาเวตฺวาปิ ปฐมํ ปทุมินิํ อุปฺปาเฏนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํฯ ปจฺฉา ปุปฺผปตฺตนาเฬสุ ฐานา จาวิเตสุ ปาราชิกํฯ อุปฺปาฏิตาย ปทุมินิยา ปุปฺผํ คณฺหนฺโต ปน ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพฯ พหิ ฐปิเต ราสิกตกลาปพทฺธภารพทฺธปุปฺเผปิ เอเสว นโยฯ ภิสํ วา มุฬาลํ วา เยน วตฺถุ ปูรติ, ตํ อุปฺปาเฏนฺตสฺส ปาราชิกํฯ กทฺทเม ผุฏฺโฐกาสวเสน เจตฺถ ฐานํ ปริจฺฉินฺทิตพฺพํฯ ตานิ อุปฺปาเฏนฺตสฺส สุขุมมฺปิ มูลํ อจฺฉินฺนํ โหติ, รกฺขติ ตาวฯ ภิสปพฺเพ ชาตํ ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วา โหติ, ตมฺปิ รกฺขตีติ มหาอฏฺฐกถายเมว วุตฺตํฯ ภิสคณฺฐิมฺหิ ปน กณฺฏโก โหติ โยพฺพนปฺปตฺตานํ มุขปิฬกา วิย, อยํ อทีฆตฺตา น รกฺขติฯ เสสํ อุปฺปลาทีสุ วุตฺตนยเมวฯ

มจฺฉกจฺฉปานํ สสฺสามิกานํ วาปิอาทีสุ สกลมุทกํ ฐานํฯ ตสฺมา โย ปฏิชคฺคนฏฺฐาเน สสฺสามิกํ มจฺฉํ พฬิเสน วา ชาเลน วา กุมเนน วา หตฺเถน วา คณฺหาติ, ตสฺส เยน มจฺเฉน วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุทกโต อุทฺธฏมตฺเต ปาราชิกํฯ โกจิ มจฺโฉ คยฺหมาโน อิโต จิโต จ ธาวติ, อากาสํ วา อุปฺปตติ, ตีเร วา ปตติ, อากาเส วา ฐิตํ ตีเร วา ปติตํ คณฺหโตปิ ปาราชิกเมวฯ กจฺฉปมฺปิ พหิ โคจรตฺถํ คตํ คณฺหโต เอเสว นโยฯ อุทกฏฺฐํ ปน อุทกา โมจยโต ปาราชิกํฯ

เตสุ เตสุ ปน ชนปเทสุ สพฺพสาธารณสฺส มหาตฬากสฺส นิทฺธมนตุมฺพํ นิสฺสาย สพฺพสาธารณเมว กุนฺนทีสทิสํ อุทกวาหกํ ขณนฺติฯ ตโต ขุทฺทกมาติกาโย นีหริตฺวา มาติกาโกฏิยํ อตฺตโน อตฺตโน วฬญฺชนตฺถาย อาวาเฏ ขณนฺติฯ เตสํ ปน ยทา อุทเกน อตฺโถ โหติ, ตทา อาวาเฏ ขุทฺทกมาติกาโย อุทกวาหกญฺจ โสเธตฺวา นิทฺธมนตุมฺพํ อุคฺฆาเฏนฺติฯ ตโต อุทเกน สทฺธิํ มจฺฉา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน อาวาเฏ ปตฺวา วสนฺติฯ ตตฺถ ตฬาเก จ อุทกวาหเกสุ จ มจฺเฉ คณฺหนฺเต น วาเรนฺติฯ ขุทฺทกาสุ ปน อตฺตโน อตฺตโน มาติกาสุ อุทกอาวาเฏสุ จ ปวิฏฺฐมจฺเฉ คณฺหิตุํ น เทนฺติ, วาเรนฺติ; ตตฺถ โย ตฬาเก วา นิทฺธมนตุมฺเพ วา อุทกวาหเก วา มจฺเฉ คณฺหาติ, อวหาเรน โส น กาเรตพฺโพฯ ขุทฺทกมาติกาสุ ปน อาวาเฏสุ วา ปวิฏฺฐํ คณฺหนฺโต คหิตสฺส อคฺฆวเสน กาเรตพฺโพฯ สเจ ตโต คยฺหมาโน มจฺโฉ อากาเส วา อุปฺปตติ, ตีเร วา ปตติ, ตํ อากาสฏฺฐํ วา ตีรฏฺฐํ วา อุทกวินิมุตฺตํ คณฺหโต อวหาโร นตฺถิฯ กสฺมา? ยสฺมา อตฺตโน ปริคฺคหฏฺฐาเน ฐิตสฺเสว เต สามิกาฯ เอวรูปา หิ ตตฺถ กติกาฯ กจฺฉเปปิ เอเสว นโยฯ

สเจ ปน มจฺโฉ คยฺหมาโน อาวาฏโต ขุทฺทกมาติกํ อารุหติ, ตตฺถ นํ คณฺหโตปิ อวหาโรเยวฯ ขุทฺทกมาติกาโต ปน อุทกวาหกํ, ตโต จ ตฬากํ อารูฬฺหํ คณฺหโต อวหาโร นตฺถิฯ โย อาวาฏโต ภตฺตสิตฺเถหิ ปโลเภตฺวา มาติกํ อาโรเปตฺวา คณฺหาติ, อวหาโรวฯ ตโต ปน ปโลเภตฺวา อุทกวาหกํ อาโรเปตฺวา คณฺหนฺตสฺส อวหาโร นตฺถิฯ

เกจิ ปน กุโตจิเทว สพฺพสาธารณฏฺฐานโต มจฺเฉ อาเนตฺวา ปจฺฉิมวตฺถุภาเค อุทกาวาเฏ ขิปิตฺวา โปเสตฺวา ทิวเส ทิวเส ทฺเว ตีณิ อุตฺตริภงฺคตฺถาย มาเรนฺติฯ เอวรูปํ มจฺฉํ อุทเก วา อากาเส วา ตีเร วา ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตํ คณฺหโต อวหาโร เอวฯ กจฺฉเปปิ เอเสว นโยฯ

นิทาฆกาเล ปน นทิยา โสเต ปจฺฉินฺเน กตฺถจิ นินฺนฏฺฐาเน อุทกํ ติฏฺฐติ, ตตฺถ มนุสฺสา มจฺฉานํ วินาสาย มทนผลวสาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา คจฺฉนฺติ, มจฺฉา ตานิ ขาทนฺตา มริตฺวา อุตฺตานา อุทเก ปฺลวนฺตา ติฏฺฐนฺติฯ โย ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘ยาว สามิกา นาคจฺฉนฺติ, ตาวิเม มจฺเฉ คณฺหิสฺสามี’’ติ คณฺหาติ, อคฺฆวเสน กาเรตพฺโพฯ ปํสุกูลสญฺญาย คณฺหโต อวหาโร นตฺถิ, อาหราเปนฺเต ปน ภณฺฑเทยฺยํฯ มจฺฉวิสํ ปกฺขิปิตฺวา คตมนุสฺสา ภาชนานิ อาหริตฺวา ปูเรตฺวา คจฺฉนฺติ, ยาว ‘‘ปุนปิ อาคจฺฉิสฺสามา’’ติ สาลยา โหนฺติ, ตาว เต สสฺสามิกมจฺฉาวฯ ยทา ปน เต ‘‘อลํ อมฺหาก’’นฺติ นิราลยา ปกฺกมนฺติ, ตโต ปฏฺฐาย เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ ปํสุกูลสญฺญิสฺส อนาปตฺติฯ ยถา จ มจฺฉกจฺฉเปสุ, เอวํ สพฺพายปิ โอทกชาติยา วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติฯ

อุทกฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

นาวฏฺฐกถา

[99] นาวฏฺเฐ – ปฐมํ ตาว นาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาวา นาม ยาย ตรตี’’ติ อาหฯ ตสฺมา อิธ อนฺตมโส รชนโทณิกาปิ เวณุกลาปโกปิ ‘‘นาวา’’ตฺเวว เวทิตพฺโพฯ สีมาสมฺมนฺนเน ปน ธุวนาวา อนฺโต ขณิตฺวา วา ผลเกหิ พนฺธิตฺวา วา กตา สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ติณฺณํ วาหนิกา เอว วฏฺฏติฯ อิธ ปน เอกสฺสปิ วาหนิกา ‘‘นาวา’’ ตฺเวว วุจฺจติฯ นาวาย นิกฺขิตฺตนฺติ ยํกิญฺจิ อินฺทฺริยพทฺธํ วา อนินฺทฺริยพทฺธํ วา; ตสฺส อวหารลกฺขณํ ถลฏฺเฐ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ นาวํ อวหริสฺสามีติอาทิมฺหิ จ ทุติยปริเยสนคมนอามสนผนฺทาปนานิ วุตฺตนยาเนวฯ พนฺธนํ โมเจตีติ เอตฺถ ปน ยา พนฺธเน มุตฺตมตฺเต ฐานา น จวติ, ตสฺสา พนฺธนํ ยาว น มุตฺตํ โหติ, ตาว ทุกฺกฏํฯ มุตฺเต ปน ถุลฺลจฺจยมฺปิ ปาราชิกมฺปิ โหติ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อยํ ตาว ปาฬิวณฺณนาฯ

อยํ ปเนตฺถ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย – จณฺฑโสเต พนฺธิตฺวา ฐปิตนาวาย เอกํ ฐานํ พนฺธนเมว , ตสฺมิํ มุตฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ ตตฺถ ยุตฺติ ปุพฺเพ วุตฺตา เอวฯ วิปฺปนฏฺฐา นาวา ปน ยํ ยํ อุทกปฺปเทสํ ผริตฺวา ฐิตา โหติ, สฺวาสฺสา ฐานํฯ ตสฺมา ตํ อุทฺธํ วา อุจฺจาเรนฺตสฺส, อโธ วา โอปิลาเปนฺตสฺส, จตูสุ วา ทิสาสุ ผุฏฺโฐกาสํ อติกฺกาเมนฺตสฺส อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ นิจฺจเล อุทเก อพนฺธนํ อตฺตโน ธมฺมตาย ฐิตนาวํ ปุรโต วา ปจฺฉโต วา วามทกฺขิณปสฺสโต วา กฑฺฒนฺตสฺส เอเกนนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ อปเรน อุทเก ปติฏฺฐิตนฺเตน อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ อุทฺธํ เกสคฺคมตฺตํ อุทกโต โมจิเต อโธ นาวาตเลน ผุฏฺโฐกาสํ มุขวฏฺฏิํ อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ ตีเร พนฺธิตฺวา นิจฺจเล อุทเก ฐปิตนาวาย พนฺธนญฺจ ฐิโตกาโส จาติ ทฺเว ฐานานิฯ ตํ ปฐมํ พนฺธนา โมเจติ, ถุลฺลจฺจยํฯ ปจฺฉา ฉนฺนํ อาการานํ อญฺญตเรน ฐานา จาเวติ, ปาราชิกํฯ ปฐมํ ฐานา จาเวตฺวา ปจฺฉา พนฺธนโมจเนปิ เอเสว นโยฯ ถเล อุสฺสาเทตฺวา อุกฺกุชฺชิตฺวา ฐปิตนาวาย ผุฏฺโฐกาโสว ฐานํฯ ตสฺสา ปญฺจหากาเรหิ ฐานปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ

นิกฺกุชฺชิตฺวา ฐปิตนาวาย ปน มุขวฏฺฏิยา ผุฏฺโฐกาโสว ฐานํ, ตสฺสาปิ ปญฺจหากาเรหิ ฐานปริจฺเฉทํ ญตฺวา ยโต กุโตจิ ผุฏฺโฐกาสํ อุทฺธญฺจ เกสคฺคมตฺตํ อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิกํ เวทิตพฺพํฯ ถเล ปน อุสฺสาเทตฺวา ทฺวินฺนํ ทารุฆฏิกานํ อุปริ ฐปิตนาวาย ทารุฆฏิกานํ ผุฏฺโฐกาโสเยว ฐานํ, ตสฺมา ตตฺถ มญฺจปาทมตฺถเกสุเยว ปตฺถฏพทฺธสาฏเก นาคทนฺเตสุ ฐปิตภินฺทิวาเล จ วุตฺตนเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

โยตฺตพทฺธาย ปน นาวาย สฏฺฐิสตฺตติพฺยามปฺปมาณํ โยตฺตํ อโมเจตฺวาว อากฑฺฒิตฺวา