[93] เอวํ อุทฺทิฏฺฐสิกฺขาปทํ ปทานุกฺกเมน วิภชิตฺวา อิทานิ ยํ ตํ อาทิเยยฺยาติอาทีหิ ฉหิ ปเทหิ สงฺเขปโต อาทานํ ทสฺเสตฺวา สงฺเขปโตเอว ‘‘ปาทํ วา ปาทารหํ วา อติเรกปาทํ วา’’ติ อาทาตพฺพภณฺฑํ ทสฺสิตํ, ตํ ยตฺถ ยตฺถ ฐิตํ, ยถา ยถา อาทานํ คจฺฉติ, อนาคเต ปาปภิกฺขูนํ เลโสกาสนิรุนฺธนตฺถํ ตถา ตถา วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ภูมฏฺฐํ ถลฏฺฐ’’นฺติอาทินา นเยน มาติกํ ฐเปตฺวา ‘‘ภูมฏฺฐํ นาม ภณฺฑํ ภูมิยํ นิกฺขิตฺตํ โหตี’’ติอาทินา นเยน ตสฺส วิภงฺคํ อาหฯ

ปญฺจวีสติอวหารกถา นิฏฺฐิตาฯ

ภูมฏฺฐกถา

[94] ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนาย สทฺธิํ วินิจฺฉยกถาฯ นิขาตนฺติ ภูมิยํ ขณิตฺวา ฐปิตํฯ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ปํสุอิฏฺฐกาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนํฯ ภูมฏฺฐํ ภณฺฑํ…เป.… คจฺฉติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ ตํ เอวํ นิขณิตฺวา วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา วา ฐปิตตฺตา ภูมิยํ ฐิตํ ภณฺฑํ โย ภิกฺขุ เกนจิเทว อุปาเยน ญตฺวา ‘‘อาหริสฺสามี’’ติ เถยฺยจิตฺโต หุตฺวา รตฺติภาเค อุฏฺฐาย คจฺฉติ, โส ภณฺฑฏฺฐานํ อปฺปตฺวาปิ สพฺพกายวจีวิกาเรสุ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ กถํ? โส หิ ตสฺส อาหรณตฺถาย อุฏฺฐหนฺโต ยํ ยํ องฺคปจฺจงฺคํ ผนฺทาเปติ, สพฺพตฺถ ทุกฺกฏเมวฯ นิวาสนปารุปนํ สณฺฐเปติ, หตฺถวาเร หตฺถวาเร ทุกฺกฏํฯ ‘‘มหนฺตํ นิธานํ น สกฺกา เอเกน อาหริตุํ, ทุติยํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ กสฺสจิ สหายสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม ทฺวารํ วิวรติ, ปทวาเร จ หตฺถวาเร จ ทุกฺกฏํฯ ทฺวารปิทหเน ปน อญฺญสฺมิํ วา คมนสฺส อนุปกาเร อนาปตฺติฯ ตสฺส นิปนฺโนกาสํ คนฺตฺวา ‘‘อิตฺถนฺนามา’’ติ ปกฺโกสติ, ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘เอหิ คจฺฉามา’’ติ วทติ, วาจาย วาจาย ทุกฺกฏํฯ โส ตสฺส วจเนน อุฏฺฐหติ, ตสฺสาปิ ทุกฺกฏํฯ อุฏฺฐหิตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม นิวาสนปารุปนํ สณฺฐเปติ, ทฺวารํ วิวริตฺวา ตสฺส สมีปํ คจฺฉติ, หตฺถวารปทวาเรสุ สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํฯ โส ตํ ปุจฺฉติ ‘‘อสุโก จ อสุโก จ กุหิํ, อสุกญฺจ อสุกญฺจ ปกฺโกสาหี’’ติ, วาจาย วาจาย ทุกฺกฏํฯ สพฺเพ สมาคเต ทิสฺวา ‘‘มยา อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน เอวรูโป นิธิ อุปลทฺโธ, คจฺฉาม ตํ คเหตฺวา ปุญฺญานิ จ กริสฺสาม, สุขญฺจ ชีวิสฺสามา’’ติ วทติ, วาจาย วาจาย ทุกฺกฏเมวฯ

เอวํ ลทฺธสหาโย กุทาลํ ปริเยสติฯ สเจ ปนสฺส อตฺตโน กุทาโล อตฺถิ, ‘‘ตํ อาหริสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺโต จ คณฺหนฺโต จ อาหรนฺโต จ สพฺพตฺถ หตฺถวารปทวาเรสุ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ ฯ

สเจ นตฺถิ, อญฺญํ ภิกฺขุํ วา คหฏฺฐํ วา คนฺตฺวา ยาจติ, ยาจนฺโต จ สเจ ‘‘กุทาลํ เม เทหิ, กุทาเลน เม อตฺโถ , กิญฺจิ กาตพฺพมตฺถิ, ตํ กตฺวา ปจฺจาหริสฺสามี’’ติ มุสา อภณนฺโต ยาจติ, วาจาย วาจาย ทุกฺกฏํฯ สเจ ‘‘มาติกา โสเธตพฺพา อตฺถิ, วิหาเร ภูมิกมฺมํ กาตพฺพํ อตฺถี’’ติ มุสาปิ ภณติ, ยํ ยํ วจนํ มุสา, ตตฺถ ตตฺถ ปาจิตฺติยํฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน สจฺเจปิ อลิเกปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ตํ ปมาทลิขิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ น หิ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ทุกฺกฏํ นาม อตฺถิฯ สเจ ปน กุทาลสฺส ทณฺโฑ นตฺถิ, ‘‘ทณฺฑํ กริสฺสามี’’ติ วาสิํ วา ผรสุํ วา นิเสติ, ตทตฺถาย คจฺฉติ, คนฺตฺวา สุกฺขกฏฺฐํ ฉินฺทติ ตจฺฉติ อาโกเฏติ, สพฺพตฺถ หตฺถวารปทวาเรสุ ทุกฺกฏํฯ อลฺลรุกฺขํ ฉินฺทติ, ปาจิตฺติยํฯ ตโต ปรํ สพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํฯ สงฺเขปฏฺฐกถายํ ปน มหาปจฺจริยญฺจ ตตฺถ ชาตกกฏฺฐลตาเฉทนตฺถํ วาสิผรสุํ ปริเยสนฺตานมฺปิ ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ สเจ ปน เตสํ เอวํ โหติ ‘‘วาสิผรสุกุทาเล ยาจนฺตา อาสงฺกิตา ภวิสฺสาม, โลหํ สมุฏฺฐาเปตฺวา กโรมา’’ติฯ ตโต อรญฺญํ คนฺตฺวา โลหพีชตฺถํ ปถวิํ ขณนฺติ, อกปฺปิยปถวิํ ขณนฺตานํ ทุกฺกเฏหิ สทฺธิํ ปาจิตฺติยานีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํฯ ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ทุกฺกฏา น มุจฺจติฯ กปฺปิยปถวิํ ขณนฺตานํ ทุกฺกฏานิเยวฯ พีชํ ปน คเหตฺวา ตโต ปรํ สพฺพกิริยาสุ ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ

ปิฏกปริเยสเนปิ หตฺถวารปทวาเรสุ วุตฺตนเยเนว ทุกฺกฏํฯ มุสาวาเท ปาจิตฺติยํฯ ปิฏกํ กาตุกามตาย วลฺลิจฺเฉทเน ปาจิตฺติยนฺติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ คจฺฉติ วา อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ ปริยิฏฺฐสหายกุทาลปิฏโก นิธิฏฺฐานํ คจฺฉติ, ปทวาเร ปทวาเร ทุกฺกฏํฯ สเจ ปน คจฺฉนฺโต ‘‘อิมํ นิธิํ ลทฺธา พุทฺธปูชํ วา ธมฺมปูชํ วา สงฺฆภตฺตํ วา กริสฺสามี’’ติ กุสลํ อุปฺปาเทติ, กุสลจิตฺเตน คมเน อนาปตฺติฯ กสฺมา? ‘‘เถยฺยจิตฺโต ทุติยํ วา…เป.… คจฺฉติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ อเถยฺยจิตฺตสฺส อนาปตฺติฯ มคฺคโต โอกฺกมฺม นิธานฏฺฐานํ คมนตฺถาย มคฺคํ กโรนฺโต ภูตคามํ ฉินฺทติ, ปาจิตฺติยํฯ สุกฺขกฏฺฐํ ฉินฺทติ, ทุกฺกฏํฯ

ตตฺถชาตกนฺติ จิรนิหิตาย กุมฺภิยา อุปริ ชาตกํฯ กฏฺฐํ วา ลตํ วาติ น เกวลํ กฏฺฐลตเมว, ยํกิญฺจิ อลฺลํ วา สุกฺขํ วา ติณรุกฺขลตาทิํ ฉินฺทนฺตสฺส สหปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมว โหติฯ

อฏฺฐวิธํ เหตํ ทุกฺกฏํ นาม อิมสฺมิํ ฐาเน สโมธาเนตฺวา เถเรหิ ทสฺสิตํ – ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ , สหปโยคทุกฺกฏํ, อนามาสทุกฺกฏํ, ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํ, วินยทุกฺกฏํ, ญาตทุกฺกฏํ, ญตฺติทุกฺกฏํ, ปฏิสฺสวทุกฺกฏนฺติฯ ตตฺถ ‘‘เถยฺยจิตฺโต ทุติยํ วา กุทาลํ วา ปิฏกํ วา ปริเยสติ คจฺฉติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิทํ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ นามฯ เอตฺถ หิ ทุกฺกฏฏฺฐาเน ทุกฺกฏํ, ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ปาจิตฺติยเมว โหติฯ ‘‘ตตฺถชาตกํ กฏฺฐํ วา ลตํ วา ฉินฺทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิทํ สหปโยคทุกฺกฏํ นามฯ เอตฺถ ปน ปาจิตฺติยวตฺถุ จ ทุกฺกฏวตฺถุ จ ทุกฺกฏฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติฯ กสฺมา? อวหารสฺส สหปโยคตฺตาติฯ ยํ ปน ทสวิธํ รตนํ, สตฺตวิธํ ธญฺญํ, สพฺพญฺจ อาวุธภณฺฑาทิํ อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, อิทํ อนามาสทุกฺกฏํ นามฯ ยํ กทลินาฬิเกราทีนํ ตตฺถชาตกผลานิ อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, อิทํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํ นามฯ ยํ ปน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส ปตฺเต รเช ปติเต ปตฺตํ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา อโธวิตฺวา วา ตตฺถ ภิกฺขํ คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, อิทํ วินยทุกฺกฏํ นามฯ ‘‘สุตฺวา น วทนฺติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 419) อิทํ ญาตทุกฺกฏํ นามฯ ยํ เอกาทสสุ สมนุภาสนาสุ ‘‘ญตฺติยา ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. 414) วุตฺตํ, อิทํ ญตฺติทุกฺกฏํ นามฯ ‘‘ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปุริมิกา จ น ปญฺญายติ, ปฏิสฺสเว จ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 207) อิทํ ปฏิสฺสวทุกฺกฏํ นามฯ อิทํ ปน สหปโยคทุกฺกฏํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ยํกิญฺจิ อลฺลํ วา สุกฺขํ วา ติณรุกฺขลตาทิํ ฉินฺทนฺตสฺส สหปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมว โหตี’’ติฯ

สเจ ปนสฺส ตตฺถชาตเก ติณรุกฺขลตาทิมฺหิ ฉินฺเนปิ ลชฺชิธมฺโม โอกฺกมติ, สํวโร อุปฺปชฺชติ, เฉทนปจฺจยา ทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจติฯ อถ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา สอุสฺสาโหว ปํสุํ ขณติ, เฉทนทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, ขณนทุกฺกเฏ ปติฏฺฐาติฯ อกปฺปิยปถวิํ ขณนฺโตปิ หิ อิธ สหปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมว อาปชฺชติฯ สเจ ปนสฺส สพฺพทิสาสุ ขณิตฺวา กุมฺภิมูลํ ปตฺตสฺสาปิ ลชฺชิธมฺโม โอกฺกมติ, ขณนปจฺจยา ทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจติฯ

พฺยูหติ วาติ อถ ปน สอุสฺสาโหว ปํสุํ วิยูหติ, เอกปสฺเส ราสิํ กโรติ, ขณนทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, วิยูหนทุกฺกเฏ ปติฏฺฐาติฯ ตญฺจ ปํสุํ ตตฺถ ตตฺถ ปุญฺชํ กโรนฺโต ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ

สเจ ปน ราสิํ กตฺวาปิ ธุรนิกฺเขปํ กโรติ, ลชฺชิธมฺมํ อาปชฺชติ , วิยูหนทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจติฯ อุทฺธรติ วาติ อถ ปน สอุสฺสาโหว ปํสุํ อุทฺธริตฺวา พหิ ปาเตติ, วิยูหนทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, อุทฺธรณทุกฺกเฏ ปติฏฺฐาติฯ ปํสุํ ปน กุทาเลน วา หตฺเถหิ วา ปจฺฉิยา วา ตหิํ ตหิํ ปาเตนฺโต ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ สเจ ปน สพฺพํ ปํสุํ นีหริตฺวา กุมฺภิํ ถลฏฺฐํ กตฺวาปิ ลชฺชิธมฺมํ อาปชฺชติ, อุทฺธรณทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจติฯ อถ ปน สอุสฺสาโหว กุมฺภิํ อามสติ, อุทฺธรณทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, อามสนทุกฺกเฏ ปติฏฺฐาติฯ อามสิตฺวาปิ จ ลชฺชิธมฺมํ อาปชฺชนฺโต อามสนทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจติฯ อถ สอุสฺสาโหว กุมฺภิํ ผนฺทาเปติ, อามสนทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, ‘‘ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตถุลฺลจฺจเย ปติฏฺฐาติฯ

ตตฺรายํ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานํ ทฺวินฺนมฺปิ วจนตฺโถ – ปฐมํ ตาเวตฺถ ทุฏฺฐุ กตํ สตฺถารา วุตฺตกิจฺจํ วิราเธตฺวา กตนฺติ ทุกฺกฏํฯ อถ วา ทุฏฺฐํ กตํ, วิรูปา สา กิริยา ภิกฺขุกิริยานํ มชฺเฌ น โสภตีติ เอวมฺปิ ทุกฺกฏํฯ วุตฺตญฺเจตํ –

‘‘ทุกฺกฏํ อิติ ยํ วุตฺตํ, ตํ สุโณหิ ยถาตถํ;

อปรทฺธํ วิรทฺธญฺจ, ขลิตํ ยญฺจ ทุกฺกฏํฯ

‘‘ยํ มนุสฺโส กเร ปาปํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห;

ทุกฺกฏนฺติ ปเวเทนฺติ, เตเนตํ อิติ วุจฺจตี’’ติฯ (ปริ. 339);

อิตรํ ปน ถูลตฺตา, อจฺจยตฺตา จ ถุลฺลจฺจยํฯ ‘‘สมฺปราเย จ ทุคฺคติ’’ (สํ. นิ. 1.49), ‘‘ยํ โหติ กฏุกปฺผล’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 66; เนตฺติ. 91) วิย เจตฺถ สํโยคภาโว เวทิตพฺโพฯ เอกสฺส สนฺติเก เทเสตพฺเพสุ หิ อจฺจเยสุ เตน สโม ถูโล อจฺจโย นตฺถิฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ถูลตฺตา อจฺจยตฺตา จ ถุลฺลจฺจย’’นฺติฯ วุตฺตญฺเจตํ –

‘‘ถุลฺลจฺจยนฺติ ยํ วุตฺตํ, ตํ สุโณหิ ยถาตถํ;

เอกสฺส มูเล โย เทเสติ, โย จ ตํ ปฏิคฺคณฺหติ;

อจฺจโย เตน สโม นตฺถิ, เตเนตํ อิติ วุจฺจตี’’ติฯ (ปริ. 339);

ผนฺทาเปนฺตสฺส จ ปโยเค ปโยเค ถุลฺลจฺจยํฯ ผนฺทาเปตฺวาปิ จ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกนฺโต ถุลฺลจฺจยํ เทเสตฺวา มุจฺจติฯ สหปโยคโต ปฏฺฐาเยว เจตฺถ ปุริมา ปุริมา อาปตฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ สหปโยคํ ปน อกตฺวา ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกนฺเตน ยา ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏปาจิตฺติยา อาปนฺนา, สพฺพา ตา เทเสตพฺพาฯ สหปโยเค จ ตตฺถชาตกจฺเฉทเน พหุกานิปิ ทุกฺกฏานิ ปํสุขณนํ ปตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ เอกํ ขณนทุกฺกฏเมว โหติฯ ขณเน พหุกานิปิ วิยูหนํ, วิยูหเน พหุกานิปิ อุทฺธรณํ, อุทฺธรเณ พหุกานิปิ อามสนํ, อามสเน พหุกานิปิ ผนฺทาปนํ ปตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ ปํสุขณนาทีสุ จ ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตุ, เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ปุริมาปตฺติปฏิปฺปสฺสทฺธิ จ นาเมสา ‘‘ญตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ (ปารา. 414) เอวํ อนุสาวนาสุตฺเตสุเยว อาคตาฯ อิธ ปน ทุติยปาราชิเก อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณน คเหตพฺพาติฯ

ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ โย ปน ผนฺทาเปตฺวาปิ ลชฺชิธมฺมํ อโนกฺกมิตฺวาว ตํ กุมฺภิํ ฐานโต อนฺตมโส เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาเวติ, ปาราชิกเมว อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ ฐานา จาวนญฺเจตฺถ ฉหิ อากาเรหิ เวทิตพฺพํฯ กถํ? กุมฺภิํ มุขวฏฺฏิยํ คเหตฺวา อตฺตโน อภิมุขํ อากฑฺฒนฺโต อิมินา อนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ปาริมนฺเตน อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํฯ ตเถว คเหตฺวา ปรโต เปลฺเลนฺโต ปาริมนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อิมินา อนฺเตน อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํฯ วามโต วา ทกฺขิณโต วา อปนาเมนฺโต วามนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ทกฺขิณนฺเตน อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํฯ ทกฺขิณนฺเตน วา ผุฏฺโฐกาสํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ วามนฺเตน อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํฯ อุทฺธํ อุกฺขิปนฺโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ภูมิโต โมเจติ, ปาราชิกํฯ ขณิตฺวา เหฏฺฐโต โอสีเทนฺโต พุนฺเทน ผุฏฺโฐกาสํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ มุขวฏฺฏิยา อติกฺกาเมติ, ปาราชิกนฺติ เอวํ เอกฏฺฐาเน ฐิตาย กุมฺภิยาฯ ยทิ ปน กุมฺภิมุขวฏฺฏิยา ปาสํ กตฺวา โลหขาณุํ วา ขทิรสาราทิขาณุํ วา ปถวิยํ อาโกเฏตฺวา ตตฺถ สงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา ฐเปนฺติ, เอกิสฺสา ทิสาย เอกาย สงฺขลิกาย พทฺธาย ทฺเว ฐานานิ ลพฺภนฺติ, ทฺวีสุ ตีสุ จตูสุ ทิสาสุ จตูหิ สงฺขลิกาหิ พทฺธาย ปญฺจ ฐานานิ ลพฺภนฺติฯ

ตตฺถ เอกขาณุเก พทฺธกุมฺภิยา ปฐมํ ขาณุกํ วา อุทฺธรติ, สงฺขลิกํ วา ฉินฺทติ, ถุลฺลจฺจยํฯ ตโต กุมฺภิํ ยถาวุตฺตนเยน เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐานา จาเวติ, ปาราชิกํฯ อถ ปฐมํ กุมฺภิํ อุทฺธรติ, ถุลฺลจฺจยํฯ ตโต ขาณุกํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐานา จาเวติ, สงฺขลิกํ วา ฉินฺทติ, ปาราชิกํฯ เอเตน อุปาเยน ทฺวีสุ ตีสุ จตูสุ ขาณุเกสุ พทฺธกุมฺภิยาปิ ปจฺฉิเม ฐานาจาวเน ปาราชิกํฯ เสเสสุ ถุลฺลจฺจยํ เวทิตพฺพํฯ

สเจ ขาณุ นตฺถิ, สงฺขลิกาย อคฺเค วลยํ กตฺวา ตตฺถชาตเก มูเล ปเวสิตํ โหติ, ปฐมํ กุมฺภิํ อุทฺธริตฺวา ปจฺฉา มูลํ เฉตฺวา วลยํ นีหรติ, ปาราชิกํฯ อถ มูลํ อจฺเฉตฺวา วลยํ อิโต จิโต จ สาเรติ, รกฺขติฯ สเจ ปน มูลโต อนีหริตฺวาปิ หตฺเถน คเหตฺวา อากาสคตํ กโรติ, ปาราชิกํฯ อยเมตฺถ วิเสโสฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เกจิ ปน นิมิตฺตตฺถาย กุมฺภิมตฺถเก นิคฺโรธรุกฺขาทีนิ โรเปนฺติ, มูลานิ กุมฺภิํ วินนฺธิตฺวา ฐิตานิ โหนฺติ, ‘‘มูลานิ ฉินฺทิตฺวา กุมฺภิํ คเหสฺสามี’’ติ ฉินฺทนฺตสฺส ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ ฉินฺทิตฺวา โอกาสํ กตฺวา กุมฺภิํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐานา จาเวติ, ปาราชิกํฯ มูลานิ ฉินฺทโตว ลุฐิตฺวา กุมฺภี นินฺนฏฺฐานํ คตา, รกฺขติ ตาวฯ คตฏฺฐานโต อุทฺธรติ, ปาราชิกํฯ สเจ ฉินฺเนสุ มูเลสุ เอกมูลมตฺเตน กุมฺภี ติฏฺฐติ, โส จ ตํ ‘‘อิมสฺมิํ มูเล ฉินฺเน ปติสฺสตี’’ติ ฉินฺทติ, ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํฯ สเจ ปน เอกมูเลเนว ปาเส พทฺธสูกโร วิย ฐิตา โหติ, อญฺญํ กิญฺจิ ลคฺคนกํ นตฺถิ, ตสฺมิมฺปิ มูเล ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํฯ สเจ กุมฺภิมตฺถเก มหาปาสาโณ ฐปิโต โหติ, ตํ ทณฺเฑน อุกฺขิปิตฺวา อปเนตุกาโม กุมฺภิมตฺถเก ชาตรุกฺขํ ฉินฺทติ, ทุกฺกฏํฯ ตสฺสา สมีเป ชาตกํ เฉตฺวา อาหรติ, อตตฺถชาตกตฺตา ตํ ฉินฺทโต ปาจิตฺติยํฯ

อตฺตโน ภาชนนฺติ สเจ ปน กุมฺภิํ อุทฺธริตุํ อสกฺโกนฺโต กุมฺภิคตภณฺฑคฺคหณตฺถํ อตฺตโน ภาชนํ ปเวเสตฺวา อนฺโตกุมฺภิยํ ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา อคฺฆนกํ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ปริจฺเฉโท เจตฺถ ปาราชิกนิยมนตฺถํ วุตฺโตฯ เถยฺยจิตฺเตน ปน อูนปญฺจมาสกมฺปิ อามสนฺโต ทุกฺกฏํ อาปชฺชติเยวฯ

ผนฺทาเปตีติ เอตฺถ ยาว เอกาพทฺธํ กตฺวา อตฺตโน ภาชนํ ปเวเสติ, ตาว ผนฺทาเปตีติ วุจฺจติฯ อปิ จ อิโต จิโต จ อปพฺยูหนฺโตปิ ผนฺทาเปติเยว, โส ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชติฯ ยทา ปน เอกาพทฺธภาโว ฉินฺโน, กุมฺภิคตํ กุมฺภิยเมว, ภาชนคตมฺปิ ภาชเนเยว โหติ, ตทา อตฺตโน ภาชนคตํ นาม โหติฯ เอวํ กตฺวา กุมฺภิโต อนีหเตปิ จ ภาชเน ปาราชิกํ อาปชฺชติฯ

มุฏฺฐิํ วา ฉินฺทตีติ เอตฺถ ยถา องฺคุลนฺตเรหิ นิกฺขนฺตกหาปณา กุมฺภิคเต กหาปเณ น สมฺผุสนฺติ, เอวํ มุฏฺฐิํ กโรนฺโต มุฏฺฐิํ ฉินฺทติ นาม; โสปิ ปาราชิกํ อาปชฺชติฯ

สุตฺตารูฬฺหนฺติ สุตฺเต อารูฬฺหํ; สุตฺเตน อาวุตสฺสาปิ สุตฺตมยสฺสาปิ เอตํ อธิวจนํ ฯ ปามงฺคาทีนิหิ โสวณฺณมยานิปิ โหนฺติ รูปิยมยานิปิ สุตฺตมยานิปิ, มุตฺตาวลิอาทโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คตาฯ เวฐนนฺติ สีสเวฐนปโฏ วุจฺจติฯ เอเตสุ ยํกิญฺจิ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, ทุกฺกฏํฯ ผนฺทาเปติ, ถุลฺลจฺจยํฯ ปามงฺคาทีนิ โกฏิยํ คเหตฺวา อากาสฏฺฐํ อกโรนฺโต อุจฺจาเรติ, ถุลฺลจฺจยํฯ

ฆํสนฺโต นีหรตีติ เอตฺถ ปน ปริปุณฺณาย กุมฺภิยา อุปริ สมติตฺติกํ กุมฺภิํ กตฺวา ฐปิตํ วา เอกํ โกฏิํ พุนฺเท เอกํ โกฏิํ มุขวฏฺฏิยํ กตฺวา ฐปิตํ วา ฆํสนฺตสฺส นีหรโต ถุลฺลจฺจยํฯ กุมฺภิมุขา โมเจนฺตสฺส ปาราชิกํฯ ยํ ปน อุปฑฺฒกุมฺภิยํ วา ริตฺตกุมฺภิยํ วา ฐปิตํ, ตสฺส อตฺตโน ผุฏฺโฐกาโสว ฐานํ, น สกลา กุมฺภี, ตสฺมา ตํ ฆํสนฺตสฺสาปิ นีหรโต ปติฏฺฐิโตกาสโต เกสคฺคมตฺเต มุตฺเต ปาราชิกเมวฯ กุมฺภิยา ปน ปริปุณฺณาย วา อูนาย วา อุชุกเมว อุทฺธรนฺตสฺส เหฏฺฐิมโกฏิยา ปติฏฺฐิโตกาสา มุตฺตมตฺเตว ปาราชิกํฯ อนฺโตกุมฺภิยํ ฐปิตํ ยํกิญฺจิ ปาราชิกปฺปโหนกํ ภณฺฑํ สกลกุมฺภิยํ จาเรนฺตสฺส, ปามงฺคาทิญฺจ ฆํสิตฺวา นีหรนฺตสฺส ยาว มุขวฏฺฏิํ นาติกฺกมติ, ตาว ถุลฺลจฺจยเมวฯ ตสฺส หิ สพฺพาปิ กุมฺภี ฐานนฺติ สงฺเขปมหาปจฺจริยาทีสุ วุตฺตํฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ฐปิตฏฺฐานเมว ฐานํ, น สกลา กุมฺภีฯ ตสฺมา ยถาฐิตฏฺฐานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ โมเจนฺตสฺส ปาราชิกเมวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปมาณํฯ อิตรํ ปน อากาสคตํ อกโรนฺตสฺส จีวรวํเส ฐปิตจีวรเวฐนกนเยน วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพํฯ วินยวินิจฺฉเย หิ อาคเต ครุเก ฐาตพฺพํ, เอสา วินยธมฺมตาฯ

อปิจ ‘‘อตฺตโน ภาชนคตํ วา กโรติ, มุฏฺฐิํ วา ฉินฺทตี’’ติ วจนโต เปตํ เวทิตพฺพํฯ ยถา อนฺโตกุมฺภิยํ ฐิตสฺส น สพฺพา กุมฺภี ฐานนฺติฯ

สปฺปิอาทีสุ ยํกิญฺจิ ปิวโต เอกปโยเคน ปีตมตฺเต ปาราชิกนฺติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ มหาปจฺจริยาทีสุ ปน อยํ วิภาโค ทสฺสิโต – ‘‘มุขํ อนปเนตฺวา อากฑฺฒนฺตสฺส ปิวโต สเจ ปรคลคตํ ปาทํ น อคฺฆติ, มุขคเตน สทฺธิํ อคฺฆติ, รกฺขติ ตาวฯ กณฺเฐน ปน ปริจฺฉินฺนกาเลเยว ปาราชิกํ โหติฯ สเจปิ โอฏฺเฐหิ ปริจฺฉินฺทนฺโต โอฏฺเฐ ปิทหติ, ปาราชิกเมวฯ อุปฺปลทณฺฑเวฬุนาฬินฬนาฬิอาทีหิ ปิวนฺตสฺสาปิ สเจ ปรคลคตเมว ปาทํ อคฺฆติ, ปาราชิกํฯ สเจ สห มุขคเตน อคฺฆติ, น ตาว ปาราชิกํ โหติฯ อุปฺปลทณฺฑาทิคเตน สทฺธิํ เอกาพทฺธภาวํ โกเปตฺวา โอฏฺเฐหิ ปริจฺฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํฯ สเจ อุปฺปลทณฺฑาทิคเตน สทฺธิํ อคฺฆติ, อุปฺปลทณฺฑาทีนํ พุนฺเท องฺคุลิยาปิ ปิหิตมตฺเต ปาราชิกํฯ ปาทคฺฆนเก ปรคลํ อปฺปวิฏฺเฐ อุปฺปลทณฺฑาทีสุ จ มุเข จ อติเรกปาทารหมฺปิ เอกาพทฺธํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, รกฺขติเยวา’’ติฯ ตํ สพฺพมฺปิ ยสฺมา ‘‘อตฺตโน ภาชนคตํ วา กโรติ , มุฏฺฐิํ วา ฉินฺทตี’’ติ อิมํ นยํ ภชติ, ตสฺมา สุทสฺสิตเมวฯ เอส ตาว เอกาพทฺเธ นโยฯ

สเจ ปน หตฺเถน วา ปตฺเตน วา ถาลกาทินา วา เกนจิ ภาชเนน คเหตฺวา ปิวติ, ยมฺหิ ปโยเค ปาทคฺฆนกํ ปูเรติ, ตมฺหิ คเต ปาราชิกํฯ อถ มหคฺฆํ โหติ, สิปฺปิกายปิ เอกปโยเคเนว ปาทคฺฆนกํ คเหตุํ สกฺกา โหติ, เอกุทฺธาเรเยว ปาราชิกํฯ ภาชนํ ปน นิมุชฺชาเปตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยาว เอกาพทฺธํ โหติ, ตาว รกฺขติฯ มุขวฏฺฏิปริจฺเฉเทน วา อุทฺธาเรน วา ปาราชิกํฯ ยทา ปน สปฺปิํ วา เตลํ วา อจฺฉํ เตลสทิสเมว มธุผาณิตํ วา กุมฺภิํ อาวิญฺเฉตฺวา อตฺตโน ภาชเน ปเวเสติ, ตทา เตสํ อจฺฉตาย เอกาพทฺธตา นตฺถีติ ปาทคฺฆนเก มุขวฏฺฏิโต คฬิตมตฺเต ปาราชิกํฯ

ปจิตฺวา ฐปิตํ ปน มธุผาณิตํ สิเลโส วิย จิกฺกนํ อากฑฺฒนวิกฑฺฒนโยคฺคํ โหติ, อุปฺปนฺเน กุกฺกุจฺเจ เอกาพทฺธเมว หุตฺวา ปฏินีหริตุํ สกฺโกติ, เอตํ มุขวฏฺฏิยา นิกฺขมิตฺวา ภาชเน ปวิฏฺฐมฺปิ พาหิเรน สทฺธิํ เอกาพทฺธตฺตา รกฺขติ, มุขวฏฺฏิโต ฉินฺนมตฺเต ปน ปาราชิกํฯ

โยปิ เถยฺยจิตฺเตน ปรสฺส กุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ สปฺปิํ วา เตลํ วา อวสฺสปิวนกํ ยํกิญฺจิ ทุกูลสาฏกํ วา จมฺมขณฺฑาทีนํ วา อญฺญตรํ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ

ริตฺตกุมฺภิยา ‘‘อิทานิ เตลํ อากิริสฺสนฺตี’’ติ ญตฺวา ยํกิญฺจิ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺโต ปกฺขิปติ, ตํ เจ ตตฺถ เตเล อากิณฺเณ ปญฺจมาสกอคฺฆนกํ ปิวติ, ปีตมตฺเต ปาราชิกนฺติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตํ ปน ตตฺเถว สุกฺขตฬาเก สุกฺขมาติกาย อุชุกรณวินิจฺฉเยน วิรุชฺฌติ, อวหารลกฺขณญฺเจตฺถ น ปญฺญายติ, ตสฺมา น คเหตพฺพํฯ มหาปจฺจริยาทีสุ ปน ตสฺส อุทฺธาเร ปาราชิกํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํฯ

ปรสฺส ริตฺตกุมฺภิยา สงฺโคปนตฺถาย ภณฺฑํ ฐเปตฺวา ตตฺถ เตเล อากิณฺเณ ‘‘สเจ อยํ ชานิสฺสติ, มํ ปลิพุชฺฌิสฺสตี’’ติ ภีโต ปาทคฺฆนกํ เตลํ ปีตํ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺเตน อุทฺธรติ, ปาราชิกํฯ สุทฺธจิตฺเตน อุทฺธรติ, ปเร อาหราเปนฺเต ภณฺฑเทยฺยํฯ ภณฺฑเทยฺยํ นาม ยํ ปรสฺส นฏฺฐํ, ตสฺส มูลํ วา ตเทว วา ภณฺฑํ ทาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ โน เจ เทติ, สามิกสฺส ธุรนิกฺเขเป ปาราชิกํฯ สเจ ปรสฺส กุมฺภิยา อญฺโญ สปฺปิํ วา เตลํ วา อากิรติ, ตตฺร จายํ เถยฺยจิตฺเตน เตลปิวนกํ ภณฺฑํ ปกฺขิปติ, วุตฺตนเยเนว ปาราชิกํฯ อตฺตโน ริตฺตกุมฺภิยา ปรสฺส สปฺปิํ วา เตลํ วา อากิรณภาวํ ญตฺวา เถยฺยจิตฺเตน ภณฺฑํ นิกฺขิปติ, ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อุทฺธาเร ปาราชิกํฯ สุทฺธจิตฺโต นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา เถยฺยจิตฺเตน อุทฺธรติ, ปาราชิกเมวฯ สุทฺธจิตฺโตว อุทฺธรติ, เนว อวหาโร, น คีวา; มหาปจฺจริยํ ปน อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตํฯ ‘‘‘กิสฺส มม กุมฺภิยํ เตลํ อากิรสี’ติ กุปิโต อตฺตโน ภณฺฑํ อุทฺธริตฺวา ฉฑฺเฑติ, โน ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ เถยฺยจิตฺเตน มุขวฏฺฏิยํ คเหตฺวา กุมฺภิํ อาวิญฺฉติ เตลํ คเฬตุกาโม, ปาทคฺฆนเก คฬิเต ปาราชิกํฯ เถยฺยจิตฺเตเนว ชชฺชรํ กโรติ ‘‘สวิตฺวา คมิสฺสตี’’ติ ปาทคฺฆนเก สวิตฺวา คเต ปาราชิกํฯ เถยฺยจิตฺเตเนว ฉิทฺทํ กโรติ โอมฏฺฐํ วา อุมฺมฏฺฐํ วา เวมฏฺฐํ วา, อิทํ ปน สมฺโมหฏฺฐานํ; ตสฺมา สุฏฺฐุ สลฺเลกฺเขตพฺพํฯ อยญฺเหตฺถ วินิจฺฉโย – โอมฏฺฐํ นาม อโธมุขฉิทฺทํ; อุมฺมฏฺฐํ นาม อุทฺธํมุขฉิทฺทํ; เวมฏฺฐํ นาม อุฬุงฺกสฺเสว อุชุคตฉิทฺทํฯ ตตฺร โอมฏฺฐสฺส พหิ ปฏฺฐาย กตสฺส อพฺภนฺตรนฺตโต ปาทคฺฆนเก เตเล คฬิเต พหิ อนิกฺขนฺเตปิ ปาราชิกํฯ

กสฺมา? ยสฺมา ตโต คฬิตมตฺตเมว พหิคตํ นาม โหติ, น กุมฺภิคตสงฺขฺยํ ลภติฯ อนฺโต ปฏฺฐาย กตสฺส พาหิรนฺตโต ปาทคฺฆนเก คฬิเต ปาราชิกํฯ อุมฺมฏฺฐสฺส ยถา ตถา วา กตสฺส พาหิรนฺตโต ปาทคฺฆนเก คฬิเต ปาราชิกํฯ ตญฺหิ ยาว พาหิรนฺตโต น คฬติ, ตาว กุมฺภิคตเมว โหติฯ ‘‘เวมฏฺฐสฺส จ กปาลมชฺฌโต คฬิตวเสน กาเรตพฺโพ’’ติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ ตํ ปน อนฺโต จ พหิ จ ปฏฺฐาย มชฺเฌ ฐเปตฺวา กตฉิทฺเท ตฬากสฺส จ มริยาทเภเทน สเมติฯ อนฺโต ปฏฺฐาย กเต ปน พาหิรนฺเตน, พหิ ปฏฺฐาย กเต อพฺภนฺตรนฺเตน กาเรตพฺโพติ อิทเมตฺถ ยุตฺตํฯ โย ปน ‘‘วฏฺฏิตฺวา คจฺฉิสฺสตี’’ติ เถยฺยจิตฺเตน กุมฺภิยา อาธารกํ วา อุปตฺถมฺภนเลฑฺฑุเก วา อปเนติ, วฏฺฏิตฺวา คตาย ปาราชิกํฯ เตลากิรณภาวํ ปน ญตฺวา ริตฺตกุมฺภิยา ชชฺชรภาเว วา ฉิทฺเทสุ วา กเตสุ ปจฺฉา นิกฺขนฺตเตลปฺปมาเณน ภณฺฑเทยฺยํ โหติฯ อฏฺฐกถาสอุ ปน กตฺถจิ ปาราชิกนฺติปิ ลิขิตํ, ตํ ปมาทลิขิตํฯ

ปริปุณฺณาย กุมฺภิยา อุปริ กถลํ วา ปาสาณํ วา ‘‘ปติตฺวา ภินฺทิสฺสติ, ตโต เตลํ ปคฺฆริสฺสตี’’ติ เถยฺยจิตฺเตน ทุพฺพนฺธํ วา กโรติ, ทุฏฺฐปิตํ วา ฐเปติ, อวสฺสปตนกํ ตถา กโรนฺตสฺส กตมตฺเต ปาราชิกํฯ ริตฺตกุมฺภิยา อุปริ กโรติ, ตํ ปจฺฉา ปุณฺณกาเล ปติตฺวา ภินฺทติ, ภณฺฑเทยฺยํฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ภณฺฑสฺส นตฺถิกาเล กตปโยคตฺตา อาทิโตว ปาราชิกํ น โหติฯ ภณฺฑวินาสทฺวารสฺส ปน กตตฺตา ภณฺฑเทยฺยํ โหติฯ อาหราเปนฺเตสุ อททโต สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปน ปาราชิกํฯ

เถยฺยจิตฺเตน มาติกํ อุชุกํ กโรติ ‘‘วฏฺฏิตฺวา วา คมิสฺสติ, เวลํ วา อุตฺตราเปสฺสตี’’ติ ; วฏฺฏิตฺวา วา คจฺฉตุ, เวลํ วา อุตฺตรตุ, อุชุกรณกาเล ปาราชิกํฯ อีทิสา หิ ปโยคา ปุพฺพปโยคาวหาเร สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ สุกฺขมาติกาย อุชุกตาย ปจฺฉา อุทเก อาคเต วฏฺฏิตฺวา วา คจฺฉตุ, เวลํ วา อุตฺตรตุ, ภณฺฑเทยฺยํฯ กสฺมา? ฐานา จาวนปโยคสฺส อภาวาฯ ตสฺส ลกฺขณํ นาวฏฺเฐ อาวิ ภวิสฺสติฯ

ตตฺเถว ภินฺทติ วาติอาทีสุ อฏฺฐกถายํ ตาว วุตฺตํ – ‘‘ภินฺทติ วาติ มุคฺคเรน โปเถตฺวา ภินฺทติฯ ฉฑฺเฑติ วาติ อุทกํ วา วาลิกํ วา อากิริตฺวา อุตฺตราเปติฯ ฌาเปติ วาติ ทารูนิ อาหริตฺวา ฌาเปติฯ

อปริโภคํ วา กโรตีติ อขาทิตพฺพํ วา อปาตพฺพํ วา กโรติ; อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา วิสํ วา อุจฺฉิฏฺฐํ วา กุณปํ วา ปาเตสิ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ ฐานาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏํ, พุทฺธวิสโย นาเมโสฯ กิญฺจาปิ ทุกฺกฏํ, อาหราเปนฺเต ปน ภณฺฑเทยฺย’’นฺติฯ ตตฺถ ปุริมทฺวยํ น สเมติฯ ตญฺหิ กุมฺภิชชฺชรกรเณน จ มาติกาอุชุกรเณน จ สทฺธิํ เอกลกฺขณํฯ ปจฺฉิมํ ปน ทฺวยํ ฐานา อจาเวนฺเตนาปิ สกฺกา กาตุํฯ ตสฺมา เอตฺถ เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺติ – ‘‘อฏฺฐกถายํ กิร ‘ฐานา จาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’นฺติ อิทํ ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ฐานา จาวนํ อกโรนฺโตเยว หิ เถยฺยจิตฺเตน วา วินาเสตุกามตาย วา ฌาเปยฺยปิ, อปริโภคมฺปิ กเรยฺยฯ ปุริมทฺวเย ปน วุตฺตนเยน ภินฺทนฺตสฺส วา ฉฑฺเฑนฺตสฺส วา ฐานา จาวนํ อตฺถิ, ตสฺมา ตถา กโรนฺตสฺส วินาเสตุกามตาย ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปาราชิก’’นฺติฯ ปาฬิยํ ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อยุตฺตนฺติ เจ? น; อญฺญถา คเหตพฺพตฺถโตฯ ปาฬิยญฺหิ เถยฺยจิตฺตปกฺเข ‘‘ภินฺทติ วาติ อุทเกน สมฺภินฺทติ, ฉฑฺเฑติ วาติ ตตฺถ วมติ วา ปสฺสาวํ วา ฉฑฺเฑตี’’ติ เอวเมเก วทนฺติฯ

อยํ ปเนตฺถ สาโร – วินีตวตฺถุมฺหิ ติณชฺฌาปโก วิย ฐานา อจาเวตุกาโมว เกวลํ ภินฺทติ, ภินฺนตฺตา ปน เตลาทีนิ นิกฺขมนฺติ, ยํ วา ปเนตฺถ ปตฺถินฺนํ, ตํ เอกาพทฺธเมว ติฏฺฐติฯ อฉฑฺเฑตุกาโมเยว จ เกวลํ ตตฺถ อุทกวาลิกาทีนิ อากิรติ, อากิณฺณตฺตา ปน เตลํ ฉฑฺฑียติฯ ตสฺมา โวหารวเสน ‘‘ภินฺทติ วา ฉฑฺเฑติ วา’’ติ วุจฺจตีติฯ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ นาเสตุกามตาปกฺเข ปน อิตรถาปิ ยุชฺชติฯ เอวญฺหิ กถิยมาเน ปาฬิ จ อฏฺฐกถา จ ปุพฺพาปเรน สํสนฺทิตฺวา กถิตา โหนฺติฯ เอตฺตาวตาปิ จ สนฺโตสํ อกตฺวา อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติฯ

ภูมฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

ถลฏฺฐกถา

[95] ถลฏฺเฐ ถเล นิกฺขิตฺตนฺติ ภูมิตเล วา ปาสาณตลปพฺพตตลาทีสุ วา ยตฺถ กตฺถจิ ปฏิจฺฉนฺเน วา อปฺปฏิจฺฉนฺเน วา ฐปิตํ ถลฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตํ สเจ ราสิกตํ โหติ, อนฺโตกุมฺภิยํ ภาชนคตกรณมุฏฺฐิจฺเฉทนวินิจฺฉเยน วินิจฺฉินิตพฺพํฯ สเจ เอกาพทฺธํ สิเลสนิยฺยาสาทิ ปกฺกมธุผาณิตวินิจฺฉเยน วินิจฺฉินิตพฺพํฯ สเจ ครุกํ โหติ ภารพทฺธํ โลหปิณฺฑิ-คุฬปิณฺฑิ-เตลมธุฆฏาทิ วา, กุมฺภิยํ ฐานาจาวนวินิจฺฉเยน วินิจฺฉินิตพฺพํฯ สงฺขลิกพทฺธสฺส จ ฐานเภโท สลฺลกฺเขตพฺโพฯ ปตฺถริตฺวา ฐปิตํ ปน ปาวารตฺถรณสาฏกาทิํ อุชุกํ คเหตฺวา อากฑฺฒติ, ปาริมนฺเต โอริมนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ อติกฺกนฺเต ปาราชิกํฯ เอวํ สพฺพทิสาสุ สลฺลกฺเขตพฺพํฯ เวเฐตฺวา อุทฺธรติ, เกสคฺคมตฺตํ อากาสคตํ กโรนฺตสฺส ปาราชิกํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

ถลฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

อากาสฏฺฐกถา

[96] อากาสฏฺเฐ โมรสฺส ฉหิ อากาเรหิ ฐานปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ – ปุรโต มุขตุณฺฑเกน, ปจฺฉโต กลาปคฺเคน, อุภยปสฺเสสุ ปกฺขปริยนฺเตหิ, อโธ ปาทนขสิขาย, อุทฺธํ สิขคฺเคนาติฯ ภิกฺขุ ‘‘สสฺสามิกํ อากาสฏฺฐํ โมรํ คเหสฺสามี’’ติ ปุรโต วา ติฏฺฐติ, หตฺถํ วา ปสาเรติ, โมโร อากาเสเยว ปกฺเข จาเรติ, วาตํ คาหาเปตฺวา คมนํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ติฏฺฐติฯ ตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํฯ ตํ อผนฺเทนฺโต หตฺเถน อามสติ, ทุกฺกฏเมวฯ ฐานา อจาเวนฺโต ผนฺทาเปติ, ถุลฺลจฺจยํฯ หตฺเถน ปน คเหตฺวา วา อคฺคเหตฺวา วา มุขตุณฺฑเกน ผุฏฺโฐกาสํ กลาปคฺคํ, กลาปคฺเคน วา ผุฏฺโฐกาสํ มุขตุณฺฑกํ อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํฯ ตถา วามปกฺขปริยนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ ทกฺขิณปกฺขปริยนฺตํ, ทกฺขิณปกฺขปริยนฺเตน วา ผุฏฺโฐกาสํ วามปกฺขปริยนฺตํ อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํฯ ตถา ปาทนขสิขาย ผุฏฺโฐกาสํ สิขคฺคํ, สิขคฺเคน วา ผุฏฺโฐกาสํ ปาทนขสิขํ อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํฯ

อากาเสน คจฺฉนฺโต โมโร สีสาทีสุ ยสฺมิํ องฺเค นิลียติ, ตํ ตสฺส ฐานํฯ