เมนู

อถ โข อายสฺมา ธนิโยติอาทิมฺหิ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ธนิโย เอกปสฺเส ทิวาวิหารํ นิสินฺโน เตน สทฺเทน อาคนฺตฺวา เต ภิกฺขู ‘‘กิสฺส เม ตุมฺเห, อาวุโส, กุฏิํ ภินฺทถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ภควา เภทาเปตี’’ติ สุตฺวา สุพฺพจตาย สมฺปฏิจฺฉิฯ

กสฺมา ปน ภควา อิมินา อติมหนฺเตน อุสฺสาเหน อตฺตโน วสนตฺถํ กตํ กุฏิกํ เภทาเปสิ, นนุ เอตสฺเสตฺถ วยกมฺมมฺปิ อตฺถีติ? กิญฺจาปิ อตฺถิ, อถ โข นํ ภควา อกปฺปิยาติ ภินฺทาเปสิ, ติตฺถิยธโชติ ภินฺทาเปสิฯ อยเมตฺถ วินิจฺฉโยฯ อฏฺฐกถายํ ปน อญฺญานิปิ การณานิ วุตฺตานิ – สตฺตานุทฺทยาย, ปตฺตจีวรคุตฺตตฺถาย, เสนาสนพาหุลฺลปอเสธนายาติอาทีนิฯ ตสฺมา อิทานิปิ โย ภิกฺขุ พหุสฺสุโต วินยญฺญู อญฺญํ ภิกฺขุํ อกปฺปิยํ ปริกฺขารํ คเหตฺวา วิจรนฺตํ ทิสฺวา ตํ ฉินฺทาเปยฺย วา ภินฺทาเปยฺย วา อนุปวชฺโช , โส เนว โจเทตพฺโพ น สาเรตพฺโพ; น ตํ ลพฺภา วตฺตุํ ‘‘มม ปริกฺขาโร ตยา นาสิโต, ตํ เม เทหี’’ติฯ

ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย

ตตฺรายํ ปาฬิมุตฺตโก กปฺปิยากปฺปิยปริกฺขารวินิจฺฉโย – เกจิ ตาลปณฺณจฺฉตฺตํ อนฺโต วา พหิ วา ปญฺจวณฺเณน สุตฺเตน สิพฺพนฺตา วณฺณมฏฺฐํ กโรนฺติ, ตํ น วฏฺฏติฯ เอกวณฺเณน ปน นีเลน วา ปีตเกน วา เยน เกนจิ สุตฺเตน อนฺโต วา พหิ วา สิพฺพิตุํ ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกํ สลากปญฺชรํ วา วินนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ ตญฺจ โข ถิรกรณตฺถํ, น วณฺณมฏฺฐตฺถายฯ ฉตฺตปณฺณเกสุ มกรทนฺตกํ วา อฑฺฒจนฺทกํ วา ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติฯ ฉตฺตทณฺเฑ เคหถมฺเภสุ วิย ฆฏโก วา วาฬรูปกํ วา น วฏฺฏติฯ สเจปิ สพฺพตฺถ อารคฺเคน เลขา ทินฺนา โหติ, สาปิ น วฏฺฏติฯ ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพํฯ เลขาปิ ฆํสิตฺวา วา อปเนตพฺพา, สุตฺตเกน วา ทณฺโฑ เวเฐตพฺโพฯ ทณฺฑพุนฺเท ปน อหิจฺฉตฺตกสณฺฐานํ วฏฺฏติฯ วาตปฺปหาเรน อจลนตฺถํ ฉตฺตมณฺฑลิกํ รชฺชุเกหิ คาเหตฺวา ทณฺเฑ พนฺธนฺติ, ตสฺมิํ พนฺธนฏฺฐาเน วลยมิว อุกฺกิริตฺวา เลขํ ฐเปนฺติ, สา วฏฺฏติฯ

จีวรมณฺฑนตฺถาย นานาสุตฺตเกหิ สตปทีสทิสํ สิพฺพนฺตา อาคนฺตุกปฏฺฏํ ฐเปนฺติ, อญฺญมฺปิ ยํกิญฺจิ สูจิกมฺมวิการํ กโรนฺติ, ปฏฺฏมุเข วา ปริยนฺเต วา เวณิํ วา สงฺขลิกํ วา, เอวมาทิ สพฺพํ น วฏฺฏติ, ปกติสูจิกมฺมเมว วฏฺฏติฯ คณฺฐิกปฏฺฏกญฺจ ปาสกปฏฺฏญฺจ อฏฺฐโกณมฺปิ โสฬสโกณมฺปิ กโรนฺติ, ตตฺถ อคฺฆิยคยมุคฺคราทีนิ ทสฺเสนฺติ, กกฺกฏกฺขีนิ อุกฺกิรนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติ, จตุโกณเมว วฏฺฏติฯ โกณสุตฺตปิฬกา จ จีวเร รตฺเต ทุวิญฺเญยฺยรูปา วฏฺฏนฺติฯ กญฺชิกปิฏฺฐขลิอาทีสุ จีวรํ ปกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติฯ จีวรกมฺมกาเล ปน หตฺถมลสูจิมลาทีนํ โธวนตฺถํ กิลิฏฺฐกาเล จ โธวนตฺถํ วฏฺฏติฯ คนฺธํ วา ลาขํ วา เตลํ วา รชเน ปกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติฯ

จีวรํ รชิตฺวา สงฺเขน วา มณินา วา เยน เกนจิ น ฆฏฺเฏตพฺพํฯ ภูมิยํ ชาณุกานิ นิหนฺตฺวา หตฺเถหิ คเหตฺวา โทณิยมฺปิ น ฆํสิตพฺพํฯ โทณิยํ วา ผลเก วา ฐเปตฺวา อนฺเต คาหาเปตฺวา หตฺเถหิ ปหริตุํ ปน วฏฺฏติ; ตมฺปิ มุฏฺฐินา น กาตพฺพํฯ โปราณกตฺเถรา ปน โทณิยมฺปิ น ฐเปสุํฯ เอโก คเหตฺวา ติฏฺฐติ; อปโร หตฺเถ กตฺวา หตฺเถน ปหรติฯ จีวรสฺส กณฺณสุตฺตกํ น วฏฺฏติ, รชิตกาเล ฉินฺทิตพฺพํฯ ยํ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กณฺณสุตฺตก’’นฺติ (มหาว. 344) เอวํ อนุญฺญาตํ, ตํ อนุวาเต ปาสกํ กตฺวา พนฺธิตพฺพํ รชนกาเล ลคฺคนตฺถายฯ คณฺฐิเกปิ โสภากรณตฺถํ เลขา วา ปิฬกา วา น วฏฺฏติ, นาเสตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํฯ

ปตฺเต วา ถาลเก วา อารคฺเคน เลขํ กโรนฺติ, อนฺโต วา พหิ วา น วฏฺฏติฯ ปตฺตํ ภมํ อาโรเปตฺวา มชฺชิตฺวา ปจนฺติ – ‘‘มณิวณฺณํ กริสฺสามา’’ติ, น วฏฺฏติ; เตลวณฺโณ ปน วฏฺฏติฯ ปตฺตมณฺฑเล ภิตฺติกมฺมํ น วฏฺฏติ, มกรทนฺตกํ ปน วฏฺฏติฯ

ธมกรณฉตฺตกสฺส อุปริ วา เหฏฺฐา วา ธมกรณกุจฺฉิยํ วา เลขา น วฏฺฏติ, ฉตฺตมุขวฏฺฏิยํ ปนสฺส เลขา วฏฺฏติฯ

กายพนฺธนสฺส โสภนตฺถํ ตหิํ ตหิํ ทิคุณํ สุตฺตํ โกฏฺเฏนฺติ, กกฺกฏจฺฉีนิ อุฏฺฐเปนฺติ, น วฏฺฏติฯ อุโภสุ ปน อนฺเตสุ ทสามุขสฺส ถิรภาวาย ทิคุณํ โกฏฺเฏตุํ วฏฺฏติฯ ทสามุเข ปน ฆฏกํ วา มกรมุขํ วา เทฑฺฑุภสีสํ วา ยํกิญฺจิ วิการรูปํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ ตตฺถ ตตฺถ อจฺฉีนิ ทสฺเสตฺวา มาลากมฺมลตากมฺมาทีนิ วา กตฺวา โกฏฺฏิตกายพนฺธนมฺปิ น วฏฺฏติฯ อุชุกเมว ปน มจฺฉกณฺฏกํ วา ขชฺชุริปตฺตกํ วา มฏฺฐปฏฺฏิกํ วา กตฺวา โกฏฺฏิตุํ วฏฺฏติฯ

กายพนฺธนสฺส ทสา เอกา วฏฺฏติ, ทฺเว ตีณิ จตฺตาริปิ วฏฺฏนฺติ; ตโต ปรํ น วฏฺฏนฺติฯ รชฺชุกกายพนฺธนํ เอกเมว วฏฺฏติฯ ปามงฺคสณฺฐานํ ปน เอกมฺปิ น วฏฺฏติฯ ทสา ปน ปามงฺคสณฺฐานาปิ วฏฺฏติฯ พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเฐตฺวา กตํ พหุรชฺชุกนฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ วฏฺฏติฯ

กายพนฺธนวิเธ อฏฺฐมงฺคลาทิกํ ยํกิญฺจิ วิการรูปํ น วฏฺฏติ, ปริจฺเฉทเลขามตฺตํ วฏฺฏติฯ วิธกสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ ถิรกรณตฺถาย ฆฏกํ กโรนฺติ, อยมฺปิ วฏฺฏติฯ

อญฺชนิยํ อิตฺถิปุริสจตุปฺปทสกุณรูปํ วา มาลากมฺม-ลตากมฺมมกรทนฺตก-โคมุตฺตกอฑฺฒจนฺทกาทิเภทํ วา วิการรูปํ น วฏฺฏติฯ ฆํสิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา ยถา วา น ปญฺญายติ, ตถา สุตฺเตน เวเฐตฺวา วฬญฺเชตพฺพาฯ อุชุกเมว ปน จตุรํสา วา อฏฺฐํสา วา โสฬสํสา วา อญฺชนี วฏฺฏติฯ เหฏฺฐโต ปิสฺสา ทฺเว วา ติสฺโส วา วฏฺฏเลขาโย วฏฺฏนฺติฯ คีวายมฺปิสฺสา ปิธานกพนฺธนตฺถํ เอกา วฏฺฏเลขา วฏฺฏติฯ

อญฺชนิสลากายปิ วณฺณมฏฺฐกมฺมํ น วฏฺฏติฯ อญฺชนิตฺถวิกายมฺปิ ยํกิญฺจิ นานาวณฺเณน สุตฺเตน วณฺณมฏฺฐกมฺมํ น วฏฺฏติฯ เอเสว นโย กุญฺจิกาโกสเกปิฯ กุญฺจิกาย วณฺณมฏฺฐกมฺมํ น วฏฺฏติ, ตถา สิปาฏิกายํฯ เอกวณฺณสุตฺเตน ปเนตฺถ เยน เกนจิ สิพฺพิตุํ วฏฺฏติฯ

อารกณฺฏเกปิ วฏฺฏมณิกํ วา อญฺญํ วา วณฺณมฏฺฐํ น วฏฺฏติฯ คีวายํ ปน ปริจฺเฉทเลขา วฏฺฏติฯ ปิปฺผลิเกปิ มณิกํ วา ปิฬกํ วา ยํกิญฺจิ อุฏฺฐเปตุํ น วฏฺฏติฯ ทณฺฑเก ปน ปริจฺเฉทเลขา วฏฺฏติฯ นขจฺเฉทนํ วลิตกํเยว กโรนฺติ, ตสฺมา ตํ วฏฺฏติฯ อุตฺตรารณิยํ วา อธรารณิยํ วา อรณิธนุเก วา อุปริเปลฺลนทณฺฑเก วา มาลากมฺมาทิกํ ยํกิญฺจิ วณฺณมฏฺฐํ น วฏฺฏติ, เปลฺลนทณฺฑกสฺส ปน เวมชฺเฌ มณฺฑลํ โหติ, ตตฺถ ปริจฺเฉทเลขามตฺตํ วฏฺฏติฯ สูจิสณฺฑาสํ กโรนฺติ, เยน สูจิํ ฑํสาเปตฺวา ฆํสนฺติ, ตตฺถ มกรมุขาทิกํ ยํกิญฺจิ วณฺณมฏฺฐํ น วฏฺฏติ, สูจิฑํสนตฺถํ ปน มุขมตฺตํ โหติ, ตํ วฏฺฏติฯ

ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนวาสิยมฺปิ ยํกิญฺจิ วณฺณมฏฺฐํ น วฏฺฏติ, อุชุกเมว กปฺปิยโลเหน อุโภสุ วา ปสฺเสสุ จตุรํสํ วา อฏฺฐํสํ วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ กตฺตรทณฺเฑปิ ยํกิญฺจิ วณฺณมฏฺฐํ น วฏฺฏติ, เหฏฺฐา เอกา วา ทฺเว วา วฏฺฏเลขา อุปริ อหิจฺฉตฺตกมกุฬมตฺตญฺจ วฏฺฏติฯ

เตลภาชเนสุ วิสาเณ วา นาฬิยํ วา อลาพุเก วา อามณฺฑสารเก วา ฐเปตฺวา อิตฺถิรูปํ ปุริสรูปญฺจ อวเสสํ สพฺพมฺปิ วณฺณมฏฺฐกมฺมํ วฏฺฏติฯ

มญฺจปีเฐ ภิสิพิมฺโพหเน ภูมตฺถรเณ ปาทปุญฺฉเน จงฺกมนภิสิยา สมฺมุญฺชนิยํ กจวรฉฑฺฑนเก รชนโทณิกาย ปานียอุฬุงฺเก ปานียฆเฏ ปาทกถลิกาย ผลกปีฐเก วลยาธารเก ทณฺฑาธารเกปตฺตปิธาเน ตาลวณฺเฏ วีชเนติ – เอเตสุ สพฺพํ มาลากมฺมาทิวณฺณมฏฺฐกมฺมํ วฏฺฏติฯ เสนาสเน ปน ทฺวารกวาฏวาตปานกวาฏาทีสุ สพฺพรตนมยมฺปิ วณฺณมฏฺฐกมฺมํ วฏฺฏติฯ

เสนาสเน กิญฺจิ ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถิ, อญฺญตฺร วิรุทฺธเสนาสนาฯ วิรุทฺธเสนาสนํ นาม อญฺเญสํ สีมาย ราชวลฺลเภหิ กตเสนาสนํ วุจฺจติ, ตสฺมา เย ตาทิสํ เสนาสนํ กโรนฺติ, เต วตฺตพฺพา – ‘‘มา อมฺหากํ สีมาย เสนาสนํ กโรถา’’ติฯ อนาทิยิตฺวา กโรนฺติเยว, ปุนปิ วตฺตพฺพา – ‘‘มา เอวํ อกตฺถ, มา อมฺหากํ อุโปสถปวารณานํ อนฺตรายมกตฺถ, มา สามคฺคิํ ภินฺทิตฺถ, ตุมฺหากํ เสนาสนํ กตมฺปิ กตฏฺฐาเน น ฐสฺสตี’’ติฯ สเจ พลกฺกาเรน กโรนฺติเยว, ยทา เตสํ ลชฺชิปริสา อุสฺสนฺนา โหติ, สกฺกา จ โหติ ลทฺธุํ ธมฺมิโก วินิจฺฉโย, ตทา เตสํ เปเสตพฺพํ – ‘‘ตุมฺหากํ อาวาสํ หรถา’’ติฯ สเจ ยาว ตติยํ เปสิเต หรนฺติ, สาธุ; โน เจ หรนฺติ, ฐเปตฺวา โพธิญฺจ เจติยญฺจ อวเสสเสนาสนานิ ภินฺทิตพฺพานิ, โน จ โข อปริโภคํ กโรนฺเตหิ, ปฏิปาฏิยา ปน ฉทน-โคปานสี-อิฏฺฐกาทีนิ อปเนตฺวา เตสํ เปเสตพฺพํ – ‘‘ตุมฺหากํ ทพฺพสมฺภาเร หรถา’’ติฯ สเจ หรนฺติ, สาธุ; โน เจ หรนฺติ, อถ เตสุ ทพฺพสมฺภาเรสุ หิมวสฺสวาตาตปาทีหิ ปูติภูเตสุ วา โจเรหิ วา หเฏสุ อคฺคินา วา ทฑฺเฒสุ สีมสามิกา ภิกฺขู อนุปวชฺชา, น ลพฺภา โจเทตุํ ‘‘ตุมฺเหหิ อมฺหากํ ทพฺพสมฺภารา นาสิตา’’ติ วา ‘‘ตุมฺหากํ คีวา’’ติ วาฯ ยํ ปน สีมสามิเกหิ ภิกฺขูหิ กตํ, ตํ สุกตเมว โหตีติฯ

ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย นิฏฺฐิโตฯ

[86] เอวํ ภินฺนาย ปน กุฏิกาย ธนิยสฺส ปริวิตกฺกญฺจ ปุน กุฏิกรณตฺถาย อุสฺสาหญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข อายสฺมโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ทารุคเห คณโกติ รญฺโญ ทารุภณฺฑาคาเร ทารุโคปโกฯ เทวคหทารูนีติ เทเวน คหิตทารูนิฯ ราชปฏิคฺคหิตภูตานิ ทารูนีติ อตฺโถฯ นครปฏิสงฺขาริกานีติ นครสฺส ปฏิสงฺขารูปกรณานิฯ อาปทตฺถาย นิกฺขิตฺตานีติ อคฺคิทาเหน วา ปุราณภาเวน วา ปฏิราชูปรุนฺธนาทินา วา โคปุรฏฺฏาลกราชนฺเตปุรหตฺถิสาลาทีนํ วิปตฺติ อาปทาติ วุจฺจติฯ ตทตฺถํ นิกฺขิตฺตานีติ วุตฺตํ โหติฯ ขณฺฑาขณฺฑิกํ เฉทาเปตฺวาติ อตฺตโน กุฏิยา ปมาณํ สลฺลกฺเขตฺวา กิญฺจิ อคฺเค กิญฺจิ มชฺเฌ กิญฺจิ มูเล ขณฺฑาขณฺฑํ กโรนฺโต เฉทาเปสิฯ

[87] วสฺสกาโรติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํฯ มคธมหามตฺโตติ มคธรฏฺเฐ มหามตฺโต, มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคโต, มคธรญฺโญ วา มหามตฺโต; มหาอมจฺโจติ วุตฺตํ โหติฯ อนุสญฺญายมาโนติ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา ปจฺจเวกฺขมาโนฯ ภเณติ อิสฺสรานํ นีจฏฺฐานิกปุริสาลปนํฯ พนฺธํ อาณาเปสีติ พฺราหฺมโณ ปกติยาปิ ตสฺมิํ อิสฺสาปกโตวฯ โส รญฺโญ ‘‘อาณาเปหี’’ติ วจนํ สุตฺวา ยสฺมา ‘‘ปกฺโกสาเปหี’’ติ รญฺโญ น วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘นํ หตฺเถสุ จ ปาเทสุ จ พนฺธํ กตฺวา อาณาเปสฺสามี’’ติ พนฺธํ อาณาเปสิฯ อทฺทส โข อายสฺมา ธนิโยติ กถํ อทฺทส? โส กิร อตฺตนา เลเสน ทารูนํ หฏภาวํ ญตฺวา ‘‘นิสฺสํสยํ เอส ทารูนํ การณา ราชกุลโต วธํ วา พนฺธํ วา ปาปุณิสฺสติ, ตทา นํ อหเมว โมเจสฺสามี’’ติ นิจฺจกาลํ ตสฺส ปวตฺติํ สุณนฺโตเยว วิจรติฯ ตสฺมา ตขณญฺเญว คนฺตฺวา อทฺทสฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อทฺทส โข อายสฺมา ธนิโย’’ติฯ ทารูนํ กิจฺจาติ ทารูนํ การณาฯ ปุราหํ หญฺญามีติ อหํ ปุรา หญฺญามิ; ยาว อหํ น หญฺญามิ, ตาว ตฺวํ เอยฺยาสีติ อตฺโถฯ

[88] อิงฺฆ, ภนฺเต, สราเปหีติ เอตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ ปฐมาภิสิตฺโตติ อภิสิตฺโต หุตฺวา ปฐมํฯ เอวรูปิํ วาจํ ภาสิตาติ ‘‘ทินฺนญฺเญว สมณพฺราหฺมณานํ ติณกฏฺโฐทกํ ปริภุญฺชนฺตู’’ติ อิมํ เอวรูปิํ วาจํ อภิสิตฺโต หุตฺวา ปฐมเมว ยํ ตฺวํ อภาสิ, ตํ สยเมว ภาสิตฺวา อิทานิ สรสิ, น สรสีติ วุตฺตํ โหติฯ ราชาโน กิร อภิสิตฺตมตฺตาเยว ธมฺมเภริํ จราเปนฺติ – ‘‘ทินฺนญฺเญว สมณพฺราหฺมณานํ ติณกฏฺโฐทกํ ปริภุญฺชนฺตู’’ติ ตํ สนฺธาย เอส วทติฯ

เตสํ มยา สนฺธาย ภาสิตนฺติ เตสํ อปฺปมตฺตเกปิ กุกฺกุจฺจายนฺตานํ สมิตพาหิตปาปานํ สมณพฺราหฺมณานํ ติณกฏฺโฐทกหรณํ สนฺธาย มยา เอตํ ภาสิตํ; น ตุมฺหาทิสานนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตญฺจ โข อรญฺเญ อปริคฺคหิตนฺติ ตญฺจ ติณกฏฺโฐทกํ ยํ อรญฺเญ อปริคฺคหิตํ โหติ; เอตํ สนฺธาย มยา ภาสิตนฺติ ทีเปติฯ

โลเมน ตฺวํ มุตฺโตสีติ เอตฺถ โลมมิว โลมํ, กิํ ปน ตํ? ปพฺพชฺชาลิงฺคํฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา นาม ธุตฺตา ‘‘มํสํ ขาทิสฺสามา’’ติ มหคฺฆโลมํ เอฬกํ คณฺเหยฺยุํฯ ตเมนํ อญฺโญ วิญฺญุปุริโส ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส เอฬกสฺส มํสํ กหาปณมตฺตํ อคฺฆติฯ โลมานิ ปน โลมวาเร โลมวาเร อเนเก กหาปเณ อคฺฆนฺตี’’ติ ทฺเว อโลมเก เอฬเก ทตฺวา คณฺเหยฺยฯ เอวํ โส เอฬโก วิญฺญุปุริสมาคมฺม โลเมน มุจฺเจยฺยฯ เอวเมว ตฺวํ อิมสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา วธพนฺธนารโหฯ ยสฺมา ปน อรหทฺธโช สพฺภิ อวชฺฌรูโป, ตฺวญฺจ สาสเน ปพฺพชิตตฺตา ยํ ปพฺพชฺชาลิงฺคภูตํ อรหทฺธชํ ธาเรสิฯ ตสฺมา ตฺวํ อิมินา ปพฺพชฺชาลิงฺคโลเมน เอฬโก วิย วิญฺญุปุริสมาคมฺม มุตฺโตสีติฯ

มนุสฺสา อุชฺฌายนฺตีติ รญฺโญ ปริสติ ภาสมานสฺส สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา จ สุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ, อวชฺฌายนฺติ, อวชานนฺตา ตํ ฌายนฺติ โอโลเกนฺติ ลามกโต วา จินฺเตนฺตีติ อตฺโถฯ ขิยฺยนฺตีติ ตสฺส อวณฺณํ กเถนฺติ ปกาเสนฺติฯ วิปาเจนฺตีติ วิตฺถาริกํ กโรนฺติ, สพฺพตฺถ ปตฺถรนฺติ; อยญฺจ อตฺโถ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ‘‘อลชฺชิโน อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา’’ติอาทีนิ จินฺเตนฺตา อุชฺฌายนฺติฯ ‘‘นตฺถิ อิเมสํ สามญฺญ’’นฺติอาทีนิ ภณนฺตา ขิยฺยนฺติฯ ‘‘อปคตา อิเม สามญฺญา’’ติอาทีนิ ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถาเรนฺตา วิปาเจนฺตีติฯ เอเตน นเยน อิเมสํ ปทานํ อิโต ปรมฺปิ ตตฺถ ตตฺถ อาคตปทานุรูเปน โยชนา เวทิตพฺพาฯ พฺรหฺมจาริโนติ เสฏฺฐจาริโนฯ สามญฺญนฺติ สมณภาโวฯ พฺรหฺมญฺญนฺติ เสฏฺฐภาโวฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

รญฺโญ ทารูนีติอาทิมฺหิ ‘‘อทินฺนํ อาทิยิสฺสตี’’ติ อยํ อุชฺฌายนตฺโถฯ ยํ ปเนตํ อทินฺนํ อาทิยิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รญฺโญ ทารูนี’’ติ วุตฺตํฯ อิติ วจนเภเท อสมฺมุยฺหนฺเตหิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปุราณโวหาริโก มหามตฺโตติ ภิกฺขุภาวโต ปุราเณ คิหิกาเล วินิจฺฉยโวหาเร นิยุตฺตตฺตา ‘‘โวหาริโก’’ติ สงฺขํ คโต มหาอมจฺโจฯ

อถ โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจาติ ภควา สามํเยว โลกโวหารมฺปิ ชานาติ, อตีตพุทฺธานํ ปญฺญตฺติมฺปิ ชานาติ – ‘‘ปุพฺเพปิ พุทฺธา เอตฺตเกน ปาราชิกํ ปญฺญเปนฺติ, เอตฺตเกน ถุลฺลจฺจยํ, เอตฺตเกน ทุกฺกฏ’’นฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ สเจ อญฺเญหิ โลกโวหารวิญฺญูหิ สทฺธิํ อสํสนฺทิตฺวา ปาทมตฺเตน ปาราชิกํ ปญฺญเปยฺย, เตนสฺส สิยุํ วตฺตาโร ‘‘สีลสํวโร นาม เอกภิกฺขุสฺสปิ อปฺปเมยฺโย อสงฺเขฺยยฺโย มหาปถวี-สมุทฺท-อากาสานิ วิย อติวิตฺถิณฺโณ, กถญฺหิ นาม ภควา ปาทมตฺตเกน นาเสสี’’ติ! ตโต ตถาคตสฺส ญาณพลํ อชานนฺตา สิกฺขาปทํ โกเปยฺยุํ, ปญฺญตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ ยถาฐาเน น ติฏฺเฐยฺยฯ โลกโวหารวิญฺญูหิ ปน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา ปญฺญตฺเต โส อุปวาโท น โหติฯ อญฺญทตฺถุ เอวํ วตฺตาโร โหนฺติ – ‘‘อิเมหิ นาม อคาริกาปิ ปาทมตฺเตน โจรํ หนนฺติปิ พนฺธนฺติปิ ปพฺพาเชนฺติปิฯ กสฺมา ภควา ปพฺพชิตํ น นาเสสฺสติ; เยน ปรสนฺตกํ ติณสลากมตฺตมฺปิ น คเหตพฺพ’’นฺติ! ตถาคตสฺส จ ญาณพลํ ชานิสฺสนฺติฯ ปญฺญตฺตมฺปิ จ สิกฺขาปทํ อกุปฺปํ ภวิสฺสติ, ยถาฐาเน ฐสฺสติฯ ตสฺมา โลกโวหารวิญฺญูหิ สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา ปญฺญเปตุกาโม สพฺพาวนฺตํ ปริสํ อนุวิโลเกนฺโต อถ โข ภควา อวิทูเร นิสินฺนํ ทิสฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ ‘‘กิตฺตเกน โข ภิกฺขุ ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร โจรํ คเหตฺวา หนติ วา พนฺธติ วา ปพฺพาเชติ วา’’ติฯ

ตตฺถ มาคโธติ มคธานํ อิสฺสโรฯ เสนิโยติ เสนาย สมฺปนฺโนฯ พิมฺพิสาโรติ ตสฺส นามํฯ ปพฺพาเชติ วาติ รฏฺฐโต นิกฺขาเมติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ ปญฺจมาสโก ปาโทติ ตทา ราชคเห วีสติมาสโก กหาปโณ โหติ, ตสฺมา ปญฺจมาสโก ปาโทฯ เอเตน ลกฺขเณน สพฺพชนปเทสุ กหาปณสฺส จตุตฺโถ ภาโค ‘‘ปาโท’’ติ เวทิตพฺโพฯ โส จ โข โปราณสฺส นีลกหาปณสฺส วเสน, น อิตเรสํ รุทฺรทามกาทีนํฯ เตน หิ ปาเทน อตีตพุทฺธาปิ ปาราชิกํ ปญฺญเปสุํ, อนาคตาปิ ปญฺญเปสฺสนฺติฯ สพฺพพุทฺธานญฺหิ ปาราชิกวตฺถุมฺหิ วา ปาราชิเก วา นานตฺตํ นตฺถิฯ

อิมาเนว จตฺตาริ ปาราชิกวตฺถูนิ ฯ อิมาเนว จตฺตาริ ปาราชิกานิฯ อิโต อูนํ วา อติเรกํ วา นตฺถิฯ ตสฺมา ภควาปิ ธนิยํ วิครหิตฺวา ปาเทเนว ทุติยปาราชิกํ ปญฺญเปนฺโต ‘‘โย ปน ภิกฺขุ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาต’’นฺติอาทิมาหฯ

เอวํ มูลจฺเฉชฺชวเสน ทฬฺหํ กตฺวา ทุติยปาราชิเก ปญฺญตฺเต อปรมฺปิ อนุปญฺญตฺตตฺถาย รชกภณฺฑิกวตฺถุ อุทปาทิ, ตสฺสุปฺปตฺติทีปนตฺถเมตํ วุตฺตํ – ‘‘เอวญฺจิทํ ภควตา ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ โหตี’’ติฯ ตสฺสตฺโถ จ อนุปญฺญตฺติสมฺพนฺโธ จ ปฐมปาราชิกวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ยถา จ อิธ, เอวํ อิโต ปเรสุ สพฺพสิกฺขาปเทสุฯ ยํ ยํ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ตํ ตํ สพฺพํ วชฺเชตฺวา อุปรูปริ อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามฯ ยทิ หิ ยํ ยํ วุตฺตนยํ, ตํ ตํ ปุนปิ วณฺณยิสฺสาม, กทา วณฺณนาย อนฺตํ คมิสฺสาม! ตสฺมา ยํ ยํ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ตํ ตํ สพฺพํ สาธุกํ อุปสลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อตฺโถ จ โยชนา จ เวทิตพฺพาฯ อปุพฺพํ ปน ยํกิญฺจิ อนุตฺตานตฺถํ, ตํ สพฺพํ มยเมว วณฺณยิสฺสามฯ

ธนิยวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[90] รชกตฺถรณํ คนฺตฺวาติ รชกติตฺถํ คนฺตฺวา; ตญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ รชกา วตฺถานิ อตฺถรนฺติ, ตสฺมา รชกตฺถรณนฺติ วุจฺจติฯ รชกภณฺฑิกนฺติ รชกานํ ภณฺฑิกํ; รชกา สายนฺหสมเย นครํ ปวิสนฺตา พหูนิ วตฺถานิ เอเกกํ ภณฺฑิกํ พนฺธนฺติฯ ตโต เอกํ ภณฺฑิกํ เตสํ ปมาเทน อปสฺสนฺตานํ อวหริตฺวา เถเนตฺวาติ อตฺโถฯ

ปทภาชนียวณฺณนา

[92] คาโม นามาติ เอวมาทิ ‘‘คามา วา อรญฺญา วา’’ติ เอตฺถ วุตฺตสฺส คามสฺส จ อรญฺญสฺส จ ปเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺมิํ คาเม เอกา เอว กุฏิ, เอกํ เคหํ เสยฺยถาปิ มลยชนปเท; อยํ เอกกุฏิโก คาโม นามฯ เอเตน นเยน อปเรปิ เวทิตพฺพาฯ อมนุสฺโส นาม โย สพฺพโส วา มนุสฺสานํ อภาเวน ยกฺขปริคฺคหภูโต; ยโต วา มนุสฺสา เกนจิ การเณน ปุนปิ อาคนฺตุกามา เอว อปกฺกนฺตาฯ ปริกฺขิตฺโต นาม อิฏฺฐกปาการํ อาทิํ กตฺวา อนฺตมโส กณฺฏกสาขาหิปิ ปริกฺขิตฺโตฯ โคนิสาทินิวิฏฺโฐ นาม วีถิสนฺนิเวสาทิวเสน อนิวิสิตฺวา ยถา คาโว ตตฺถ ตตฺถ ทฺเว ตโย นิสีทนฺติ, เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ทฺเว ตีณิ ฆรานิ กตฺวา นิวิฏฺโฐฯ สตฺโถติ ชงฺฆสตฺถสกฏสตฺถาทีสุ โย โกจิฯ อิมสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท นิคโมปิ นครมฺปิ คามคฺคหเณเนว คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

คามูปจาโรติอาทิ อรญฺญปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อินฺทขีเล ฐิตสฺสาติ ยสฺส คามสฺส อนุราธปุรสฺเสว ทฺเว อินฺทขีลา, ตสฺส อพฺภนฺตริเม อินฺทขีเล ฐิตสฺส; ตสฺส หิ พาหิโร อินฺทขีโล อาภิธมฺมิกนเยน อรญฺญสงฺเขปํ คจฺฉติฯ ยสฺส ปน เอโก, ตสฺส คามทฺวารพาหานํ เวมชฺเฌ ฐิตสฺสฯ ยตฺราปิ หิ อินฺทขีโล นตฺถิ, ตตฺร คามทฺวารพาหานํ เวมชฺฌเมว ‘‘อินฺทขีโล’’ติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘คามทฺวารพาหานํ เวมชฺเฌ ฐิตสฺสา’’ติฯ มชฺฌิมสฺสาติ ถามมชฺฌิมสฺส, โน ปมาณมชฺฌิมสฺส, เนว อปฺปถามสฺส, น มหาถามสฺส; มชฺฌิมถามสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ เลฑฺฑุปาโตติ ยถา มาตุคาโม กาเก อุฑฺฑาเปนฺโต อุชุกเมว หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา เลฑฺฑุํ ขิปติ, ยถา จ อุทกุกฺเขเป อุทกํ ขิปนฺติ, เอวํ อขิปิตฺวา ยถา ตรุณมนุสฺสา อตฺตโน พลํ ทสฺเสนฺตา พาหํ ปสาเรตฺวา เลฑฺฑุํ ขิปนฺติ, เอวํ ขิตฺตสฺส เลฑฺฑุสฺส ปตนฏฺฐานํฯ ปติโต ปน ลุฐิตฺวา ยตฺถ คจฺฉติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ

อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโตติ เอตฺถ ปน นิพฺพโกสสฺส อุทกปาตฏฺฐาเน ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สุปฺปปาโต วา มุสลปาโต วา ฆรูปจาโร นามฯ ตสฺมิํ ฆรูปจาเร ฐิตสฺส เลฑฺฑุปาโต คามูปจาโรติ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ มหาปจฺจริยมฺปิ ตาทิสเมวฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ฆรํ นาม, ฆรูปจาโร นาม, คาโม นาม, คามูปจาโร นามา’’ติ มาติกํ ฐเปตฺวา นิพฺพโกสสฺส อุทกปาตฏฺฐานพฺภนฺตรํ ฆรํ นามฯ ยํ ปน ทฺวาเร ฐิโต มาตุคาโม ภาชนโธวนอุทกํ ฉฑฺเฑติ, ตสฺส ปตนฏฺฐานญฺจ มาตุคาเมเนว อนฺโตเคเห ฐิเตน ปกติยา พหิ ขิตฺตสฺส สุปฺปสฺส วา สมฺมุญฺชนิยา วา ปตนฏฺฐานญฺจ, ฆรสฺส ปุรโต ทฺวีสุ โกเณสุ สมฺพนฺธิตฺวา มชฺเฌ รุกฺขสูจิทฺวารํ ฐเปตฺวา โครูปานํ ปเวสนนิวารณตฺถํ กตปริกฺเขโป จ อยํ สพฺโพปิ ฆรูปจาโร นามฯ ตสฺมิํ ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตพฺภนฺตรํ คาโม นามฯ