อายสฺมา หิ อุปาลิ อิมํ วินยวํสํ วินยตนฺติํ วินยปเวณิํ ภควโต

สมฺมุขา อุคฺคเหตฺวา พหูนํ ภิกฺขูนํ หทเย ปติฏฺฐาเปสิฯ ตสฺส หายสฺมโต สนฺติเก วินยวํสํ อุคฺคเหตฺวา วินเย ปกตญฺญุตํ ปตฺเตสุ ปุคฺคเลสุ ปุถุชฺชน-โสตาปนฺน-สกทาคามิ-อนาคามิโน คณนปถํ วีติวตฺตา, ขีณาสวานํ สหสฺสเมกํ อโหสิฯ ทาสกตฺเถโรปิ ตสฺเสว สทฺธิวิหาริโก อโหสิ, โส อุปาลิตฺเถรสฺส สมฺมุขา อุคฺคเหตฺวา ตเถว วินยํ วาเจสิฯ ตสฺสาปิ อายสฺมโต สนฺติเก อุคฺคเหตฺวา วินเย ปกตญฺญุตํ ปตฺตา ปุถุชฺชนาทโย คณนปถํ วีติวตฺตา, ขีณาสวานํ สหสฺสเมว อโหสิฯ โสณกตฺเถโรปิ ทาสกตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก อโหสิ, โสปิ อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส ทาสกตฺเถรสฺส สมฺมุขา อุคฺคเหตฺวา ตเถว วินยํ วาเจสิฯ ตสฺสาปิ อายสฺมโต สนฺติเก อุคฺคเหตฺวา วินเย ปกตญฺญุตํ ปตฺตา ปุถุชฺชนาทโย คณนปถํ วีติวตฺตา, ขีณาสวานํ สหสฺสเมว อโหสิฯ สิคฺควตฺเถโรปิ โสณกตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก อโหสิ, โสปิ อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส โสณกตฺเถรสฺส สนฺติเก วินยํ อุคฺคเหตฺวา อรหนฺตสหสฺสสฺส ธุรคฺคาโห อโหสิฯ ตสฺส ปนายสฺมโต สนฺติเก อุคฺคเหตฺวา วินเย ปกตญฺญุตํ ปตฺตา ปุถุชฺชน-โสตาปนฺนสกทาคามิ-อนาคามิโนปิ ขีณาสวาปิ เอตฺตกานิ สตานีติ วา เอตฺตกานิ สหสฺสานีติ วา อปริจฺฉินฺนา อเหสุํฯ ตทา กิร ชมฺพุทีเป อติมหาภิกฺขุสมุทาโย อโหสิฯ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ปน อานุภาโว ตติยสงฺคีติยํ ปากโฏ ภวิสฺสติฯ เอวมิทํ วินยปิฏกํ ชมฺพุทีเป ตาว อิมาย อาจริยปรมฺปราย ยาว ตติยสงฺคีติ ตาว อาภตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปฐมมหาสงฺคีติกถา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยสงฺคีติกถา

ทุติยสงฺคีติวิชานนตฺถํ ปน อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพฯ ยทา หิ –

สงฺคายิตฺวาน สทฺธมฺมํ, โชตยิตฺวา จ สพฺพธิ;

ยาว ชีวิตปริยนฺตํ, ฐตฺวา ปญฺจสตาปิ เตฯ

ขีณาสวา ชุตีมนฺโต, เถรา กสฺสปอาทโย;

ขีณสฺเนหปทีปาว, นิพฺพายิํสุ อนาลยาฯ

อถานุกฺกเมน คจฺฉนฺเตสุ รตฺตินฺทิเวสุ วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู เวสาลิยํ ‘‘กปฺปติ สิงฺคีโลณกปฺโป, กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป, กปฺปติ คามนฺตรกปฺโป, กปฺปติ อาวาสกปฺโป, กปฺปติ อนุมติกปฺโป, กปฺปติ อาจิณฺณกปฺโป, กปฺปติ อมถิตกปฺโป, กปฺปติ ชโฬคิํ ปาตุํ, กปฺปติ อทสกํ นิสีทนํ, กปฺปติ ชาตรูปรชต’’นฺติ อิมานิ ทส วตฺถูนิ ทีเปสุํฯ เตสํ สุสุนาคปุตฺโต กาฬาโสโก นาม ราชา ปกฺโข อโหสิฯ

เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ยโส กากณฺฑกปุตฺโต วชฺชีสุ จาริกํ จรมาโน ‘‘เวสาลิกา กิร วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู เวสาลิยํ ทส วตฺถูนิ ทีเปนฺตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น โข ปเนตํ ปติรูปํ ยฺวาหํ ทสพลสฺส สาสนวิปตฺติํ สุตฺวา อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺยํฯ หนฺทาหํ อธมฺมวาทิโน นิคฺคเหตฺวา ธมฺมํ ทีเปมี’’ติ จินฺเตนฺโต เยน เวสาลี ตทวสริฯ ตตฺร สุทํ อายสฺมา ยโส กากณฺฑกปุตฺโต เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํฯ

เตน โข ปน สมเยน เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ตทหุโปสเถ กํสปาติํ อุทเกน ปูเรตฺวา มชฺเฌ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ฐเปตฺวา อาคตาคเต เวสาลิเก อุปาสเก เอวํ วทนฺติ – ‘‘เทถาวุโส, สงฺฆสฺส กหาปณมฺปิ อฑฺฒมฺปิ ปาทมฺปิ มาสกรูปมฺปิ, ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ปริกฺขาเรน กรณีย’’นฺติ สพฺพํ ตาว วตฺตพฺพํ, ยาว ‘‘อิมาย ปน วินยสงฺคีติยา สตฺต ภิกฺขุสตานิ อนูนานิ อนธิกานิ อเหสุํ, ตสฺมา อยํ ทุติยสงฺคีติ สตฺตสติกาติ วุจฺจตี’’ติฯ

เอวํ ตสฺมิญฺจ สนฺนิปาเต ทฺวาทส ภิกฺขุสตสหสฺสานิ สนฺนิปติํสุ อายสฺมตา ยเสน สมุสฺสาหิตาฯ เตสํ มชฺเฌ อายสฺมตา เรวเตน ปุฏฺเฐน สพฺพกามิตฺเถเรน วินยํ วิสฺสชฺเชนฺเตน ตานิ ทส วตฺถูนิ วินิจฺฉิตานิ, อธิกรณํ วูปสมิตํฯ

อถ เถรา ‘‘ปุน ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิสฺสามา’’ติ ติปิฏกธเร ปตฺตปฏิสมฺภิเท สตฺตสเต ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา เวสาลิยํ วาลิการาเม สนฺนิปติตฺวา มหากสฺสปตฺเถเรน สงฺคายิตสทิสเมว สพฺพํ สาสนมลํ โสเธตฺวา ปุน ปิฏกวเสน นิกายวเสน องฺควเสน ธมฺมกฺขนฺธวเสน จ สพฺพํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิํสุฯ อยํ สงฺคีติ อฏฺฐหิ มาเสหิ นิฏฺฐิตาฯ ยา โลเก –

สเตหิ สตฺตหิ กตา, เตน สตฺตสตาติ จ;

ปุพฺเพ กตํ อุปาทาย, ทุติยาติ จ วุจฺจตีติฯ

สา ปนายํ –

เยหิ เถเรหิ สงฺคีตา, สงฺคีติ เตสุ วิสฺสุตา;

สพฺพกามี จ สาฬฺโห จ, เรวโต ขุชฺชโสภิโตฯ

ยโส จ สาณสมฺภูโต, เอเต สทฺธิวิหาริกา;

เถรา อานนฺทเถรสฺส, ทิฏฺฐปุพฺพา ตถาคตํฯ

สุมโน วาสภคามี จ, เญยฺยา สทฺธิวิหาริกา;

ทฺเว อิเม อนุรุทฺธสฺส, ทิฏฺฐปุพฺพา ตถาคตํฯ

ทุติโย ปน สงฺคีโต, เยหิ เถเรหิ สงฺคโห;

สพฺเพปิ ปนฺนภารา เต, กตกิจฺจา อนาสวาติฯ

อยํ ทุติยสงฺคีติฯ

เอวมิมํ ทุติยสงฺคีติํ สงฺคายิตฺวา เถรา ‘‘อุปฺปชฺชิสฺสติ นุ โข อนาคเตปิ สาสนสฺส เอวรูปํ อพฺพุท’’นฺติ โอโลกยมานา อิมํ อทฺทสํสุ – ‘‘อิโต วสฺสสตสฺส อุปริ อฏฺฐารสเม วสฺเส ปาฏลิปุตฺเต ธมฺมาโสโก นาม ราชา อุปฺปชฺชิตฺวา สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ กาเรสฺสติฯ โส พุทฺธสาสเน ปสีทิตฺวา มหนฺตํ ลาภสกฺการํ ปวตฺตยิสฺสติฯ ตโต ติตฺถิยา ลาภสกฺการํ ปตฺถยมานา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สกํ สกํ ทิฏฺฐิํ ปริทีเปสฺสนฺติฯ เอวํ สาสเน มหนฺตํ อพฺพุทํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติฯ อถ เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘กินฺนุ โข มยํ เอตสฺมิํ อพฺพุเท อุปฺปนฺเน สมฺมุขา ภวิสฺสาม, น ภวิสฺสามา’’ติฯ

อถ เต สพฺเพว ตทา อตฺตโน อสมฺมุขภาวํ ญตฺวา ‘‘โก นุ โข ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ สกลํ มนุสฺสโลกํ ฉกามาวจรเทวโลกญฺจ โอโลเกนฺตา น กญฺจิ ทิสฺวา พฺรหฺมโลเก ติสฺสํ นาม มหาพฺรหฺมานํ อทฺทสํสุ ปริตฺตายุกํ อุปริพฺรหฺมโลกูปปตฺติยา ภาวิตมคฺคํฯ ทิสฺวาน เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘สเจ มยํ เอตสฺส พฺรหฺมุโน มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตนตฺถาย อุสฺสาหํ กเรยฺยาม, อทฺธา เอส โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คเหสฺสติฯ ตโต จ มนฺเตหิ ปโลภิโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสติฯ โส เอวํ ปพฺพชิตฺวา สกลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา อธิคตปฏิสมฺภิโท หุตฺวา ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตฺวา สาสนํ ปคฺคณฺหิสฺสตี’’ติฯ

เต พฺรหฺมโลกํ คนฺตฺวา ติสฺสํ มหาพฺรหฺมานํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิโต วสฺสสตสฺส อุปริ อฏฺฐารสเม วสฺเส สาสเน มหนฺตํ อพฺพุทํ อุปฺปชฺชิสฺสติฯ มยญฺจ สกลํ มนุสฺสโลกํ ฉกามาวจรเทวโลกญฺจ โอโลกยมานา กญฺจิ สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺถํ อทิสฺวา พฺรหฺมโลกํ วิจินนฺตา ภวนฺตเมว อทฺทสามฯ สาธุ, สปฺปุริส, มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทสพลสฺส สาสนํ ปคฺคณฺหิตุํ ปฏิญฺญํ เทหี’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต มหาพฺรหฺมา, ‘‘อหํ กิร สาสเน อุปฺปนฺนํ อพฺพุทํ โสเธตฺวา สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสามี’’ติ หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทคฺคุทคฺโค หุตฺวา, ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปฏิญฺญํ อทาสิฯ เถรา พฺรหฺมโลเก ตํ กรณียํ ตีเรตฺวา ปุน ปจฺจาคมิํสุฯ

เตน โข ปน สมเยน สิคฺควตฺเถโร จ จณฺฑวชฺชิตฺเถโร จ ทฺเวปิ นวกา โหนฺติ ทหรภิกฺขู ติปิฏกธรา ปตฺตปฏิสมฺภิทา ขีณาสวา, เต ตํ อธิกรณํ น สมฺปาปุณิํสุฯ เถรา ‘‘ตุมฺเห, อาวุโส, อมฺหากํ อิมสฺมิํ อธิกรเณ โน สหายกา อหุวตฺถ, เตน โว อิทํ ทณฺฑกมฺมํ โหตุ – ‘ติสฺโส นาม พฺรหฺมา โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิสฺสติ, ตํ ตุมฺหากํ เอโก นีหริตฺวา ปพฺพาเชตุ, เอโก พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปตู’’’ติ วตฺวา สพฺเพปิ ยาวตายุกํ ฐตฺวา –

สพฺพกามิปฺปภุตโย, เตปิ เถรา มหิทฺธิกา;

อคฺคิกฺขนฺธาว โลกมฺหิ, ชลิตฺวา ปรินิพฺพุตาฯ

ทุติยํ สงฺคหํ กตฺวา, วิโสเธตฺวาน สาสนํ;

อนาคเตปิ กตฺวาน, เหตุํ สทฺธมฺมสุทฺธิยาฯ

ขีณาสวา วสิปฺปตฺถา, ปภินฺนปฏิสมฺภิทา;

อนิจฺจตาวสํ เถรา, เตปิ นาม อุปาคตาฯ

เอวํ อนิจฺจตํ ชมฺมิํ, ญตฺวา ทุรภิสมฺภวํ;

ตํ ปตฺตุํ วายเม ธีโร, ยํ นิจฺจํ อมตํ ปทนฺติฯ

เอตฺตาวตา สพฺพากาเรน ทุติยสงฺคีติวณฺณนา นิฏฺฐิตา โหติฯ

ทุติยสงฺคีติกถา นิฏฺฐิตา

ตติยสงฺคีติกถา

ติสฺโสปิ โข มหาพฺรหฺมา พฺรหฺมโลกโต จวิตฺวา โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ สิคฺควตฺเถโรปิ ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปภุติ สตฺต วสฺสานิ พฺราหฺมณสฺส เคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ เอกทิวสมฺปิ อุฬุงฺกมตฺตํ วา ยาคุํ กฏจฺฉุมตฺตํ วา ภตฺตํ นาลตฺถฯ สตฺตนฺนํ ปน วสฺสานํ อจฺจเยน เอกทิวสํ ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ วจนมตฺตํ อลตฺถฯ ตํทิวสเมว พฺราหฺมโณปิ พหิทฺธา กิญฺจิ กรณียํ กตฺวา อาคจฺฉนฺโต ปฏิปเถ เถรํ ทิสฺวา, ‘‘โภ ปพฺพชิต, อมฺหากํ เคหํ อคมิตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, อคมิมฺหา’’ติฯ ‘‘อปิ กิญฺจิ ลภิตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, ลภิมฺหา’’ติฯ โส เคหํ คนฺตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ตสฺส ปพฺพชิตสฺส กิญฺจิ อทตฺถา’’ติ? ‘‘น กิญฺจิ อทมฺหา’’ติฯ พฺราหฺมโณ ทุติยทิวเส ฆรทฺวาเรเยว นิสีทิ ‘‘อชฺช ปพฺพชิตํ มุสาวาเทน นิคฺคเหสฺสามี’’ติฯ เถโร ทุติยทิวเส พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวารํ สมฺปตฺโตฯ พฺราหฺมโณ เถรํ ทิสฺวาว เอวมาห – ‘‘ตุมฺเห หิยฺโย อมฺหากํ เคเห กิญฺจิ อลทฺธาเยว ‘ลภิมฺหา’ติ อโวจุตฺถฯ วฏฺฏติ นุ โข ตุมฺหากํ มุสาวาโท’’ติ! เถโร อาห – ‘‘มยํ, พฺราหฺมณ, ตุมฺหากํ เคเห สตฺต วสฺสานิ ‘อติจฺฉถา’ติ วจนมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา หิยฺโย ‘อติจฺฉถา’ติ วจนมตฺตํ ลภิมฺห; อเถตํ ปฏิสนฺถารํ อุปาทาย เอวมโวจุมฺหา’’ติฯ