สมฺปสฺสตํ น ทิสฺสติ, กิญฺจิ อปาสาทิกํ ยโต เอตฺถ;

วิญฺญูนมยํ ตสฺมา, สมนฺตปาสาทิกาตฺเววฯ

สํวณฺณนา ปวตฺตา, วินยสฺส วิเนยฺยทมนกุสเลน;

วุตฺตสฺส โลกนาเถน, โลกมนุกมฺปมาเนนาติฯ

ปฐมปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปาราชิกํ

ทุติยํ อทุติเยน, ยํ ชิเนน ปกาสิตํ;

ปาราชิกํ ตสฺส ทานิ, ปตฺโต สํวณฺณนากฺกโมฯ

ยสฺมา ตสฺมา สุวิญฺเญยฺยํ, ยํ ปุพฺเพ จ ปกาสิตํ;

ตํ สพฺพํ วชฺชยิตฺวาน, โหติ สํวณฺณนา อยํฯ

ธนิยวตฺถุวณฺณนา

[84] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเตติ ตตฺถ ราชคเหติ เอวํนามเก นคเร, ตญฺหิ มนฺธาตุ-มหาโควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ‘‘ราชคห’’นฺติ วุจฺจติฯ อญฺเญเปตฺถ ปกาเร วณฺณยนฺติฯ กิํ เตหิ! นามเมตํ ตสฺส นครสฺสฯ ตํ ปเนตํ พุทฺธกาเล จ จกฺกวตฺติกาเล จ นครํ โหติฯ เสสกาเล สุญฺญํ โหติ ยกฺขปริคฺคหิตํ, เตสํ วสนฺตวนํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ เอวํ โคจรคามํ ทสฺเสตฺวา นิวาสนฏฺฐานมาห – คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเตติฯ โส จ คิชฺฌา ตสฺส กูเฏสุ วสิํสุ, คิชฺฌสทิสานิ วา ตสฺส กูฏานิ; ตสฺมา คิชฺฌกูโฏติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺโพฯ

สมฺพหุลาติ วินยปริยาเยน ตโย ชนา สมฺพหุลาติ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ สงฺโฆฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน ตโย ตโย เอว, ตโต ปฏฺฐาย สมฺพหุลาฯ อิธ ปน เต สุตฺตนฺตปริยาเยน สมฺพหุลาติ เวทิตพฺพาฯ สนฺทิฏฺฐาติ นาติวิสฺสาสิกา น ทฬฺหมิตฺตา; ตตฺถ ตตฺถ สงฺคมฺม ทิฏฺฐตฺตา หิ เต สนฺทิฏฺฐาติ วุจฺจนฺติฯ

สมฺภตฺตาติ อติวิสฺสาสิกา ทฬฺหมิตฺตา; เต หิ สุฏฺฐุ ภตฺตา ภชมานา เอกสมฺโภคปริโภคาติ กตฺวา ‘‘สมฺภตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิสิคิลิปสฺเสติ อิสิคิลิ นาม ปพฺพโต, ตสฺส ปสฺเสฯ ปุพฺเพ กิร ปญฺจสตมตฺตา ปจฺเจกพุทฺธา กาสิโกสลาทีสุ ชนปเทสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ตสฺมิํ ปพฺพเต สนฺนิปติตฺวา สมาปตฺติยา วีตินาเมนฺติฯ มนุสฺสา เต ปวิสนฺเตว ปสฺสนฺติ น นิกฺขมนฺเตฯ ตโต อาหํสุ – ‘‘อยํ ปพฺพโต อิเม อิสโย คิลตี’’ติฯ ตทุปาทาย ตสฺส ‘‘อิสิคิลิ’’ตฺเวว สมญฺญา อุทปาทิ, ตสฺส ปสฺเส ปพฺพตปาเทฯ

ติณกุฏิโย กริตฺวาติ ติณจฺฉทนา สทฺวารพนฺธา กุฏิโย กตฺวาฯ วสฺสํ อุปคจฺฉนฺเตน หิ นาลกปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนาปิ ปญฺจนฺนํ ฉทนานํ อญฺญตเรน ฉนฺเนเยว สทฺวารพนฺเธ เสนาสเน อุปคนฺตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพํฯ โย อุปคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 204)ฯ ตสฺมา วสฺสกาเล สเจ เสนาสนํ ลภติ, อิจฺเจตํ กุสลํ; โน เจ ลภติ, หตฺถกมฺมํ ปริเยสิตฺวาปิ กาตพฺพํฯ หตฺถกมฺมํ อลภนฺเตน สามมฺปิ กาตพฺพํฯ น ตฺเวว อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพํฯ อยมนุธมฺมตาฯ ตสฺมา เต ภิกฺขู ติณกุฏิโย กริตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทีนิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กติกวตฺตานิ จ ขนฺธกวตฺตานิ จ อธิฏฺฐาย ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขมานา วสฺสํ อุปคจฺฉิํสุฯ

อายสฺมาปิ ธนิโยติ น เกวลํ เต เถราว อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อาทิกมฺมิโก อายสฺมา ธนิโยปิฯ กุมฺภการปุตฺโตติ กุมฺภการสฺส ปุตฺโต; ตสฺส หิ นามํ ธนิโย, ปิตา กุมฺภกาโร, เตน วุตฺตํ – ‘‘ธนิโย กุมฺภการปุตฺโต’’ติฯ วสฺสํ อุปคจฺฉีติ เตหิ เถเรหิ สทฺธิํ เอกฏฺฐาเนเยว ติณกุฏิกํ กริตฺวา วสฺสํ อุปคจฺฉิฯ วสฺสํวุตฺถาติ ปุริมิกาย อุปคตา มหาปวารณาย ปวาริตา ปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย ‘‘วุตฺถวสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอวํ วสฺสํวุตฺถา หุตฺวาฯ

ติณกุฏิโย ภินฺทิตฺวาติ น ทณฺฑมุคฺคราทีหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กตฺวา, วตฺตสีเสน ปน ติณญฺจ ทารุวลฺลิ-อาทีนิ จ โอโรเปตฺวาติ อตฺโถฯ เยน หิ วิหารปจฺจนฺเต กุฏิ กตา โหติ, เตน สเจ อาวาสิกา ภิกฺขู โหนฺติ, เต อาปุจฺฉิตพฺพาฯ ‘‘สเจ อิมํ กุฏิํ ปฏิชคฺคิตฺวา โกจิ วสิตุํ อุสฺสหติ, ตสฺส เทถา’’ติ วตฺวา ปกฺกมิตพฺพํฯ

เยน อรญฺเญ วา กตา โหติ , ปฏิชคฺคนกํ วา น ลภติ, เตน ‘‘อญฺเญสมฺปิ ปริโภคํ ภวิสฺสตี’’ติ ปฏิสาเมตฺวา คนฺตพฺพํฯ เต ปน ภิกฺขู อรญฺเญ กุฏิโย กตฺวา ปฏิชคฺคนกํ อลภนฺตา ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ ปฏิสาเมตฺวา สงฺโคเปตฺวาติ อตฺโถฯ ยถา จ ฐปิตํ ตํ อุปจิกาหิ น ขชฺชติ , อโนวสฺสกญฺจ โหติ, ตถา ฐเปตฺวา ‘‘อิทํ ฐานํ อาคนฺตฺวา วสิตุกามานํ สพฺรหฺมจารีนํ อุปการาย ภวิสฺสตี’’ติ คมิยวตฺตํ ปูเรตฺวาฯ

ชนปทจาริกํ ปกฺกมิํสูติ อตฺตโน อตฺตโน จิตฺตานุกูลํ ชนปทํ อคมํสุฯ อายสฺมา ปน ธนิโย กุมฺภการปุตฺโต ตตฺเถว วสฺสํ วสีติอาทิ อุตฺตานตฺถเมวฯ ยาวตติยกนฺติ ยาวตติยวารํฯ อนวโยติ อนุอวโย, สนฺธิวเสน อุการโลโปฯ อนุ อนุ อวโย, ยํ ยํ กุมฺภกาเรหิ กตฺตพฺพํ นาม อตฺถิ, สพฺพตฺถ อนูโน ปริปุณฺณสิปฺโปติ อตฺโถฯ สเกติ อตฺตโน สนฺตเกฯ อาจริยเกติ อาจริยกมฺเมฯ กุมฺภการกมฺเมติ กุมฺภการานํ กมฺเม; กุมฺภกาเรหิ กตฺตพฺพกมฺเมติ อตฺโถฯ เอเตน สกํ อาจริยกํ สรูปโต ทสฺสิตํ โหติฯ ปริโยทาตสิปฺโปติ ปริสุทฺธสิปฺโปฯ อนวยตฺเตปิ สติ อญฺเญหิ อสทิสสิปฺโปติ วุตฺตํ โหติฯ

สพฺพมตฺติกามยนฺติ ปิฏฺฐสงฺฆาฏกกวาฏสูจิฆฏิกวาตปานกวาฏมตฺตํ ฐเปตฺวา อวเสสํ ภิตฺติฉทนิฏฺฐกถมฺภาทิเภทํ สพฺพํ เคหสมฺภารํ มตฺติกามยเมว กตฺวาติ อตฺโถฯ ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ โคมยญฺจ สงฺกฑฺฒิตฺวา ตํ กุฏิกํ ปจีติ ตํ สพฺพมตฺติกามยํ กตฺวา ปาณิกาย ฆํสิตฺวา สุกฺขาเปตฺวา เตลตมฺพมตฺติกาย ปริมชฺชิตฺวา อนฺโต จ พหิ จ ติณาทีหิ ปูเรตฺวา ยถา ปกฺกา สุปกฺกา โหติ, เอวํ ปจิฯ เอวํ ปกฺกา จ ปน สา อโหสิ กุฏิกา ฯ อภิรูปาติ สุรูปาฯ ปาสาทิกาติ ปสาทชนิกาฯ โลหิติกาติ โลหิตวณฺณาฯ กิงฺกณิกสทฺโทติ กิงฺกณิกชาลสฺส สทฺโทฯ ยถา กิร นานารตเนหิ กตสฺส กิงฺกณิกชาลสฺส สทฺโท โหติ, เอวํ ตสฺสา กุฏิกาย วาตปานนฺตริกาทีหิ ปวิฏฺเฐน วาเตน สมาหตาย สทฺโท อโหสิฯ เอเตนสฺสา อนฺโต จ พหิ จ สุปกฺกภาโว ทสฺสิโต โหติฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กิงฺกณิกา’’ติ กํสภาชนํ, ตสฺมา ยถา อภิหตสฺส กํสภาชนสฺส สทฺโท, เอวมสฺสา วาตปฺปหตาย สทฺโท อโหสี’’ติ วุตฺตํฯ

[85] กิํ เอตํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ ชานนฺโตว ภควา กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ปุจฺฉิฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุนฺติ สพฺพมตฺติกามยาย กุฏิกาย กรณภาวํ อาทิโต ปฏฺฐาย ภควโต อาโรเจสุํฯ กถญฺหิ นาม โส, ภิกฺขเว…เป.… กุฏิกํ กริสฺสตีติ อิทํ อตีตตฺเถ อนาคตวจนํ; อกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพํฯ น หิ นาม, ภิกฺขเว, ตสฺส โมฆปุริสสฺส ปาเณสุ อนุทฺทยา อนุกมฺปา อวิเหสา ภวิสฺสตีติ เอตฺถ อนุทฺทยาติ อนุรกฺขณา; เอเตน เมตฺตาปุพฺพภาคํ ทสฺเสติฯ อนุกมฺปาติ ปรทุกฺเขน จิตฺตกมฺปนาฯ อวิเหสาติ อวิหิํสนา; เอเตหิ กรุณาปุพฺพภาคํ ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ภิกฺขเว , ตสฺส โมฆปุริสสฺส ปถวีขณนจิกฺขลฺลมทฺทนอคฺคิทาเนสุ พหู ขุทฺทานุขุทฺทเก ปาเณ พฺยาพาเธนฺตสฺส วินาเสนฺตสฺส เตสุ ปาเณสุ เมตฺตากรุณานํ ปุพฺพภาคมตฺตาปิ อนุทฺทยา อนุกมฺปา อวิเหสา น หิ นาม ภวิสฺสติ อปฺปมตฺตกาปิ นาม น ภวิสฺสตี’’ติฯ มา ปจฺฉิมา ชนตา ปาเณสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชีติ ปจฺฉิโม ชนสมูโห ปาเณสุ ปาตพฺยภาวํ มา อาปชฺชิฯ ‘‘พุทฺธกาเลปิ ภิกฺขูหิ เอวํ กตํ, อีทิเสสุ ฐาเนสุ ปาณาติปาตํ กโรนฺตานํ นตฺถิ โทโส’’ติ มญฺญิตฺวา อิมสฺส ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชมานา ปจฺฉิมา ชนตา มา ปาเณสุ ปาตพฺเย ฆํสิตพฺเพ เอวํ มญฺญีติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ ธนิยํ ครหิตฺวา น จ, ภิกฺขเว, สพฺพมตฺติกามยา กุฏิกา กาตพฺพาติ อายติํ ตาทิสาย กุฏิกาย กรณํ ปฏิกฺขิปิ; ปฏิกฺขิปิตฺวา จ ‘‘โย กเรยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ สพฺพมตฺติกามยกุฏิกากรเณ อาปตฺติํ ฐเปสิฯ ตสฺมา โยปิ ปถวีขณนาทินา ปาเณสุ ปาตพฺยตํ อนาปชฺชนฺโต ตาทิสํ กุฏิกํ กโรติ, โสปิ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ ปถวีขณนาทีหิ ปน ปาเณสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺโต ยํ ยํ วตฺถุํ วีติกฺกมติ, ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ ธนิยตฺเถรสฺส อาทิกมฺมิกตฺตา อนาปตฺติฯ เสสานํ สิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวา กโรนฺตานมฺปิ กตํ ลภิตฺวา ตตฺถ วสนฺตานมฺปิ ทุกฺกฏเมวฯ ทพฺพสมฺภารมิสฺสกา ปน ยถา วา ตถา วา มิสฺสา โหตุ, วฏฺฏติฯ สุทฺธมตฺติกามยาว น วฏฺฏติฯ สาปิ อิฏฺฐกาหิ คิญฺชกาวสถสงฺเขเปน กตา วฏฺฏติฯ เอวํ ภนฺเตติ โข…เป.… ตํ กุฏิํ ภินฺทิํสูติ ภควโต วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กฏฺเฐหิ จ ปาสาเณหิ จ ตํ กุฏิกํ วิกิรนฺตา ภินฺทิํสุฯ

อถ โข อายสฺมา ธนิโยติอาทิมฺหิ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ธนิโย เอกปสฺเส ทิวาวิหารํ นิสินฺโน เตน สทฺเทน อาคนฺตฺวา เต ภิกฺขู ‘‘กิสฺส เม ตุมฺเห, อาวุโส, กุฏิํ ภินฺทถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ภควา เภทาเปตี’’ติ สุตฺวา สุพฺพจตาย สมฺปฏิจฺฉิฯ

กสฺมา ปน ภควา อิมินา อติมหนฺเตน อุสฺสาเหน อตฺตโน วสนตฺถํ กตํ กุฏิกํ เภทาเปสิ, นนุ เอตสฺเสตฺถ วยกมฺมมฺปิ อตฺถีติ? กิญฺจาปิ อตฺถิ, อถ โข นํ ภควา อกปฺปิยาติ ภินฺทาเปสิ, ติตฺถิยธโชติ ภินฺทาเปสิฯ อยเมตฺถ วินิจฺฉโยฯ อฏฺฐกถายํ ปน อญฺญานิปิ การณานิ วุตฺตานิ – สตฺตานุทฺทยาย, ปตฺตจีวรคุตฺตตฺถาย, เสนาสนพาหุลฺลปอเสธนายาติอาทีนิฯ ตสฺมา อิทานิปิ โย ภิกฺขุ พหุสฺสุโต วินยญฺญู อญฺญํ ภิกฺขุํ อกปฺปิยํ ปริกฺขารํ คเหตฺวา วิจรนฺตํ ทิสฺวา ตํ ฉินฺทาเปยฺย วา ภินฺทาเปยฺย วา อนุปวชฺโช , โส เนว โจเทตพฺโพ น สาเรตพฺโพ; น ตํ ลพฺภา วตฺตุํ ‘‘มม ปริกฺขาโร ตยา นาสิโต, ตํ เม เทหี’’ติฯ

ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย

ตตฺรายํ ปาฬิมุตฺตโก กปฺปิยากปฺปิยปริกฺขารวินิจฺฉโย – เกจิ ตาลปณฺณจฺฉตฺตํ อนฺโต วา พหิ วา ปญฺจวณฺเณน สุตฺเตน สิพฺพนฺตา วณฺณมฏฺฐํ กโรนฺติ, ตํ น วฏฺฏติฯ เอกวณฺเณน ปน นีเลน วา ปีตเกน วา เยน เกนจิ สุตฺเตน อนฺโต วา พหิ วา สิพฺพิตุํ ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกํ สลากปญฺชรํ วา วินนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ ตญฺจ โข ถิรกรณตฺถํ, น วณฺณมฏฺฐตฺถายฯ ฉตฺตปณฺณเกสุ มกรทนฺตกํ วา อฑฺฒจนฺทกํ วา ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติฯ ฉตฺตทณฺเฑ เคหถมฺเภสุ วิย ฆฏโก วา วาฬรูปกํ วา น วฏฺฏติฯ สเจปิ สพฺพตฺถ อารคฺเคน เลขา ทินฺนา โหติ, สาปิ น วฏฺฏติฯ ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพํฯ เลขาปิ ฆํสิตฺวา วา อปเนตพฺพา, สุตฺตเกน วา ทณฺโฑ เวเฐตพฺโพฯ ทณฺฑพุนฺเท ปน อหิจฺฉตฺตกสณฺฐานํ วฏฺฏติฯ วาตปฺปหาเรน อจลนตฺถํ ฉตฺตมณฺฑลิกํ รชฺชุเกหิ คาเหตฺวา ทณฺเฑ พนฺธนฺติ, ตสฺมิํ พนฺธนฏฺฐาเน วลยมิว อุกฺกิริตฺวา เลขํ ฐเปนฺติ, สา วฏฺฏติฯ