เมนู

ราชปจฺจตฺถิกาทิจตุกฺกเภทกถา

[65] ยสฺมา ปน น ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา เอว เอวํ กโรนฺติ, ราชปจฺจตฺถิกาทโยปิ กโรนฺติฯ ตสฺมา ตมฺปิ ปเภทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราชปจฺจตฺถิกา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ราชาโน เอว ปจฺจตฺถิกา ราชปจฺจตฺถิกาฯ เต จ สยํ อาเนนฺตาปิ อญฺเญหิ อาณาเปนฺตาปิ อาเนนฺติเยวาติ เวทิตพฺพาฯ โจรา เอว ปจฺจตฺถิกา โจรปจฺจตฺถิกาฯ ธุตฺตาติ เมถุนุปสํหิตขิฑฺฑาปสุตา นาคริกเกราฏิยปุริสา, อิตฺถิธุตฺตสุราธุตฺตาทโย วา; ธุตฺตา เอว ปจฺจตฺถิกา ธุตฺตปจฺจตฺถิกาฯ คนฺธนฺติ หทยํ วุจฺจติ, ตํ อุปฺปาเฏนฺตีติ อุปฺปลคนฺธา, อุปฺปลคนฺธา เอว ปจฺจตฺถิกา อุปฺปลคนฺธปจฺจตฺถิกาฯ เอเต กิร น กสิวณิชฺชาทีหิ ชีวนฺติ, ปนฺถฆาตคามฆาตาทีนิ กตฺวา ปุตฺตทารํ โปเสนฺติฯ เต กมฺมสิทฺธิํ ปตฺถยมานา เทวตานํ อายาเจตฺวา ตาสํ พลิกมฺมตฺถํ มนุสฺสานํ หทยํ อุปฺปาเฏนฺติฯ สพฺพกาเล จ มนุสฺสา ทุลฺลภาฯ ภิกฺขู ปน อรญฺเญ วิหรนฺตา สุลภา โหนฺติฯ เต สีลวนฺตํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา ‘‘สีลวโต วโธ นาม ภาริโย โหตี’’ติ มญฺญมานา ตสฺส สีลวินาสนตฺถํ มนุสฺสิตฺถิอาทิเก วา อาเนนฺติ; ตํ วา ตตฺถ เนนฺติฯ อยเมตฺถ วิเสโสฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ภิกฺขุปจฺจตฺถิกวาเร วุตฺตนเยเนว จ อิเมสุ จตูสุปิ วาเรสุ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิฯ ปาฬิยํ ปน สํขิตฺเตน วุตฺตานิฯ

สพฺพากาเรน จตุกฺกเภทกถา นิฏฺฐิตาฯ

อาปตฺตานาปตฺติวารวณฺณนา

[66] อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘มนุสฺสิตฺถิยา ตโย มคฺเค เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺสา’’ติอาทิ, เอตฺถ อสมฺโมหตฺถํ ‘‘มคฺเคน มคฺค’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มคฺเคน มคฺคนฺติ อิตฺถิยา ตีสุ มคฺเคสุ อญฺญตเรน มคฺเคน อตฺตโน องฺคชาตํ ปเวเสติ อถ วา สมฺภินฺเนสุ ทฺวีสุ มคฺเคสุ ปสฺสาวมคฺเคน วจฺจมคฺคํ วจฺจมคฺเคน วา ปสฺสาวมคฺคํ ปเวเสติฯ มคฺเคน อมคฺคนฺติ ปสฺสาวาทิมคฺเคน ปเวเสตฺวา ตสฺส สามนฺตา วเณน นีหรติฯ อมคฺเคน มคฺคนฺติ มคฺคสามนฺเตน วเณน ปเวเสตฺวา มคฺเคน นีหรติฯ อมคฺเคน อมคฺคนฺติ ทฺวีสุ สมฺภินฺนวเณสุ เอเกน วเณน ปเวเสตฺวา ทุติเยน นีหรติฯ อิมสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมวเสน สพฺพตฺถ วณสงฺเขเป ถุลฺลจฺจยํ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ ยํ ปรโต วกฺขติ ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส อสาทิยนฺตสฺสา’’ติ, ตตฺถ อสมฺโมหตฺถํ ‘‘ภิกฺขุ สุตฺตภิกฺขุมฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – โย ปฏิพุทฺโธ สาทิยติ โส ‘‘สุตฺตมฺหิ มยิ เอโส วิปฺปฏิปชฺชิ, นาหํ ชานามี’’ติ น มุจฺจติฯ อุโภ นาเสตพฺพาติ เจตฺถ ทฺเวปิ ลิงฺคนาสเนน นาเสตพฺพาฯ ตตฺร ทูสกสฺส ปฏิญฺญากรณํ นตฺถิ, ทูสิโต ปุจฺฉิตฺวา ปฏิญฺญาย นาเสตพฺโพฯ สเจ น สาทิยติ, น นาเสตพฺโพฯ เอส นโย สามเณรวาเรปิฯ

เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ตํ ตํ อาปตฺติญฺจ อนาปตฺติญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนาปตฺติเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อชานนฺโต นาม โย มหานิทฺทํ โอกฺกนฺโต ปเรน กตํ อุปกฺกมมฺปิ น ชานาติ เวสาลิยํ มหาวเน ทิวาวิหารคโต ภิกฺขุ วิยฯ เอวรูปสฺส อนาปตฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘‘นาหํ ภควา ชานามี’ติ; ‘อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, อชานนฺตสฺสา’’’ติ (ปารา. 75)ฯ อสาทิยนฺโต นาม โย ชานิตฺวาปิ น สาทิยติ, ตตฺเถว สหสา วุฏฺฐิตภิกฺขุ วิยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘‘นาหํ ภควา สาทิยิ’นฺติฯ ‘อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, อสาทิยนฺตสฺสา’’ติฯ

อุมฺมตฺตโก นาม ปิตฺตุมฺมตฺตโกฯ ทุวิธญฺหิ ปิตฺตํ – พทฺธปิตฺตํ, อพทฺธปิตฺตญฺจาติฯ ตตฺถ อพทฺธปิตฺตํ โลหิตํ วิย สพฺพงฺคคตํ, ตมฺหิ กุปิเต สตฺตานํ กณฺฑุกจฺฉุสรีรกมฺปาทีนิ โหนฺติฯ ตานิ เภสชฺชกิริยาย วูปสมนฺติฯ พทฺธปิตฺตํ ปน ปิตฺตโกสเก ฐิตํฯ ตมฺหิ กุปิเต สตฺตา อุมฺมตฺตกา โหนฺติ วิปลฺลตฺถสญฺญา หิโรตฺตปฺปํ ฉฑฺเฑตฺวา อสารุปฺปาจารํ จรนฺติฯ ลหุกครุกานิ สิกฺขาปทานิ มทฺทนฺตาปิ น ชานนฺติฯ เภสชฺชกิริยายปิ อเตกิจฺฉา โหนฺติฯ เอวรูปสฺส อุมฺมตฺตกสฺส อนาปตฺติฯ

ขิตฺตจิตฺโต นาม วิสฺสฏฺฐจิตฺโต ยกฺขุมฺมตฺตโก วุจฺจติฯ ยกฺขา กิร เภรวานิ วา อารมฺมณานิ ทสฺเสตฺวา มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยรูปํ วา มทฺทนฺตา สตฺเต วิกฺขิตฺตจิตฺเต วิปลฺลตฺถสญฺเญ กโรนฺติฯ เอวรูปสฺส ขิตฺตจิตฺตสฺส อนาปตฺติฯ เตสํ ปน อุภินฺนํ อยํ วิเสโส – ปิตฺตุมฺมตฺตโก นิจฺจเมว อุมฺมตฺตโก โหติ, ปกติสญฺญํ น ลภติฯ