อติเรกานยนตฺโถ หิ เอตฺถ จ สทฺโท, เตนายมตฺโถ อานีโต โหตีติฯ

อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘อิมํ สิกฺขาปท’’นฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ อาหฯ เอวํ มูลจฺเฉชฺชวเสน ทฬฺหํ กตฺวา ปฐมปาราชิเก ปญฺญตฺเต อปรมฺปิ อนุปญฺญตฺตตฺถาย มกฺกฏีวตฺถุ อุทปาทิฯ ตสฺสุปฺปตฺติทีปนตฺถเมตํ วุตฺตํ – เอวญฺจิทํ ภควตา ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ โหตีติฯ ตสฺสตฺโถ – ภควตา ภิกฺขูนํ อิทํ สิกฺขาปทํ เอวํ ปญฺญตฺตํ โหติ จ, อิทญฺจ อญฺญํ วตฺถุ อุทปาทีติฯ

ปฐมปญฺญตฺติกถา นิฏฺฐิตาฯ

สุทินฺนภาณวารํ นิฏฺฐิตํฯ

มกฺกฏีวตฺถุกถา

[40] อิทานิ ยํ ตํ อญฺญํ วตฺถุ อุปฺปนฺนํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา – มกฺกฏิํ อามิเสนาติ มหาวเน ภิกฺขูนํ ขนฺติเมตฺตาทิคุณานุภาเวน นิราสงฺกจิตฺตา พหู มิคโมรกุกฺกุฏมกฺกฏาทโย ติรจฺฉานา ปธานาคารฏฺฐาเนสุ วิจรนฺติฯ ตตฺร เอกํ มกฺกฏิํ อามิเสน ยาคุภตฺตขชฺชกาทินา อุปลาเปตฺวา, สงฺคณฺหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺสาติ ภุมฺมวจนํฯ ปฏิเสวตีติ ปจุรปฏิเสวโน โหติ; ปจุรตฺเถ หิ วตฺตมานวจนํฯ โส ภิกฺขูติ โส เมถุนธมฺมปฏิเสวนโก ภิกฺขุฯ เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺตาติ เต ภิกฺขู อาคนฺตุกา พุทฺธทสฺสนาย อาคตา ปาโตว อาคนฺตุกภตฺตานิ ลภิตฺวา กตภตฺตกิจฺจา ภิกฺขูนํ นิวาสนฏฺฐานานิ ปสฺสิสฺสามาติ วิจริํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺตา’’ติฯ เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมีติ ติรจฺฉานคตา นาม เอกภิกฺขุนา สทฺธิํ วิสฺสาสํ กตฺวา อญฺเญสุปิ ตาทิสญฺเญว จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺติฯ ตสฺมา สา มกฺกฏี เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา จ อตฺตโน วิสฺสาสิกภิกฺขุสฺเสว เตสมฺปิ ตํ วิการํ ทสฺเสสิฯ

เฉปฺปนฺติ นงฺคุฏฺฐํฯ โอฑฺฑีติ อภิมุขํ ฐเปสิฯ

นิมิตฺตมฺปิ อกาสีติ เยน นิยาเมน ยาย กิริยาย เมถุนาธิปฺปายํ เต ชานนฺติ ตํ อกาสีติ อตฺโถ ฯ โส ภิกฺขูติ ยสฺสายํ วิหาโรฯ เอกมนฺตํ นิลียิํสูติ เอกสฺมิํ โอกาเส ปฏิจฺฉนฺนา อจฺฉิํสุฯ

[41] สจฺจํ, อาวุโสติ สโหฑฺฒคฺคหิโต โจโร วิย ปจฺจกฺขํ ทิสฺวา โจทิตตฺตา ‘‘กิํ วา มยา กต’’นฺติอาทีนิ วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สจฺจํ, อาวุโส’’ติ อาหฯ นนุ, อาวุโส, ตเถว ตํ โหตีติ อาวุโส ยถา มนุสฺสิตฺถิยา, นนุ ติรจฺฉานคติตฺถิยาปิ ตํ สิกฺขาปทํ ตเถว โหติฯ มนุสฺสิตฺถิยาปิ หิ ทสฺสนมฺปิ คหณมฺปิ อามสนมฺปิ ผุสนมฺปิ ฆฏฺฏนมฺปิ ทุฏฺฐุลฺลเมวฯ ติรจฺฉานคติตฺถิยาปิ ตํ สพฺพํ ทุฏฺฐุลฺลเมวฯ โก เอตฺถ วิเสโส? อเลสฏฺฐาเน ตฺวํ เลสํ โอฑฺเฑสีติฯ

[42] อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปิ ปาราชิโก โหติ อสํวาโสติ ติรจฺฉานคตายปิ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตฺวา ปาราชิโก เยว โหตีติ ทฬฺหตรํ สิกฺขาปทมกาสิฯ ทุวิธญฺหิ สิกฺขาปทํ – โลกวชฺชํ, ปณฺณตฺติวชฺชญฺจฯ ตตฺถ ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺชํ นามฯ เสสํ ปณฺณตฺติวชฺชํฯ ตตฺถ โลกวชฺเช อนุปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา รุนฺธนฺตี ทฺวารํ ปิทหนฺตี โสตํ ปจฺฉินฺทมานา คาฬฺหตรํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชติ, อญฺญตฺร อธิมานา, อญฺญตฺร สุปินนฺตาติ อยํ ปน วีติกฺกมาภาวา อพฺโพหาริกตฺตา จ วุตฺตาฯ ปณฺณตฺติวชฺเช อกเต วีติกฺกเม อุปฺปชฺชมานา สิถิลํ กโรนฺตี โมเจนฺตี ทฺวารํ ททมานา อปราปรมฺปิ อนาปตฺติํ กุรุมานา อุปฺปชฺชติ, คณโภชนปรมฺปรโภชนาทีสุ อนุปญฺญตฺติโย วิยฯ ‘‘อนฺตมโส ตงฺขณิกายปี’’ติ เอวรูปา ปน กเต วีติกฺกเม อุปฺปนฺนตฺตา ปญฺญตฺติคติกาว โหติฯ อิทํ ปน ปฐมสิกฺขาปทํ ยสฺมา โลกวชฺชํ, น ปณฺณตฺติวชฺชํ; ตสฺมา อยมนุปญฺญตฺติ รุนฺธนฺตี ทฺวารํ ปิทหนฺตี โสตํ ปจฺฉินฺทมานา คาฬฺหตรํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชิฯ

เอวํ ทฺเวปิ วตฺถูนิ สมฺปิณฺเฑตฺวา มูลจฺเฉชฺชวเสน ทฬฺหตรํ กตฺวา ปฐมปาราชิเก ปญฺญตฺเต อปรมฺปิ อนุปญฺญตฺตตฺถาย วชฺชิปุตฺตกวตฺถุ อุทปาทิฯ

ตสฺสุปฺปตฺติทสฺสนตฺถเมตํ วุตฺตํ – ‘‘เอวญฺจิทํ ภควตา ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ โหตี’’ติ ฯ ตสฺสตฺโถ – ภควตา ภิกฺขูนํ อิทํ สิกฺขาปทํ เอวํ ปญฺญตฺตํ โหติ จ อิทญฺจ อญฺญมฺปิ วตฺถุ อุทปาทีติฯ

มกฺกฏีวตฺถุกถา นิฏฺฐิตาฯ

สนฺถตภาณวาโร

วชฺชิปุตฺตกวตฺถุวณฺณนา

[43-44] อิทานิ ยํ ตํ อญฺญมฺปิ วตฺถุ อุปฺปนฺนํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺราปิ อยมนุตฺตานปทวณฺณนา – เวสาลิกาติ เวสาลิวาสิโนฯ วชฺชิปุตฺตกาติ วชฺชิรฏฺเฐ เวสาลิยํ กุลานํ ปุตฺตาฯ สาสเน กิร โย โย อุปทฺทโว อาทีนโว อพฺพุทมุปฺปชฺชิ, สพฺพํ ตํ วชฺชิปุตฺตเก นิสฺสายฯ ตถา หิ เทวทตฺโตปิ วชฺชิปุตฺตเก ปกฺเข ลภิตฺวา สงฺฆํ ภินฺทิฯ วชฺชิปุตฺตกา เอว จ วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ ทีเปสุํฯ อิเมปิ เตสํ เยว เอกจฺเจ เอวํ ปญฺญตฺเตปิ สิกฺขาปเท ยาวทตฺถํ ภุญฺชิํสุ…เป.… เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิํสูติฯ

ญาติพฺยสเนนปีติ เอตฺถ อสนํ พฺยสนํ วิกฺเขโป วิทฺธํสนํ วินาโสติ สพฺพเมตํ เอกตฺถํฯ ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, เตน ญาติพฺยสเนน, ราชทณฺฑพฺยาธิมรณวิปฺปวาสนิมิตฺเตน ญาติวินาเสนาติ อตฺโถฯ เอส นโย ทุติยปเทปิฯ ตติยปเท ปน อาโรคฺยวินาสโก โรโค เอว โรคพฺยสนํฯ โส หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วิกฺขิปติ วินาเสตีติ พฺยสนํฯ โรโคว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ, เตน โรคพฺยสเนนฯ ผุฏฺฐาติ อธิปนฺนา อภิภูตา สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ

น มยํ, ภนฺเต อานนฺท, พุทฺธครหิโนติ ภนฺเต อานนฺท, มยํ น พุทฺธํ ครหาม, น พุทฺธสฺส โทสํ เทมฯ น ธมฺมครหิโน, น สงฺฆครหิโนฯ อตฺตครหิโน มยนฺติ อตฺตานเมว มยํ ครหาม, อตฺตโน โทสํ เทมฯ อลกฺขิกาติ นิสฺสิริกาฯ อปฺปปุญฺญาติ ปริตฺตปุญฺญาฯ