เมนู

พุทฺธาจิณฺณกถา

[22] เอวํ ธมฺมเสนาปติํ สญฺญาเปตฺวา เวรญฺชายํ ตํ วสฺสาวาสํ วีตินาเมตฺวา วุตฺถวสฺโส มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิฯ อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ สมฺโพเธสิฯ กินฺติ? อาจิณฺณํ โข ปเนตนฺติ เอวมาทิฯ อาจิณฺณนฺติ จริตํ วตฺตํ อนุธมฺมตาฯ ตํ โข ปเนตํ อาจิณฺณํ ทุวิธํ โหติ – พุทฺธาจิณฺณํ, สาวกาจิณฺณนฺติฯ กตมํ พุทฺธาจิณฺณํ? อิทํ ตาว เอกํ – เยหิ นิมนฺติตา วสฺสํ วสนฺติ, น เต อนปโลเกตฺวา อนาปุจฺฉิตฺวา ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺติฯ สาวกา ปน อปโลเกตฺวา วา อนปโลเกตฺวา วา ยถาสุขํ ปกฺกมนฺติฯ

อปรมฺปิ พุทฺธาจิณฺณํ – วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา ชนสงฺคหตฺถาย ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺติเยวฯ ชนปทจาริกํ จรนฺตา จ มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑลํ อนฺติมมณฺฑลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ มณฺฑลานํ อญฺญตรสฺมิํ มณฺฑเล จรนฺติฯ ตตฺถ มหามณฺฑลํ นวโยชนสติกํ, มชฺฌิมมณฺฑลํ ฉโยชนสติกํ, อนฺติมมณฺฑลํ ติโยชนสติกํฯ ยทา มหามณฺฑเล จาริกํ จริตุกามา โหนฺติ, ตทา มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา ปาฏิปททิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา คามนิคมาทีสุ มหาชนํ อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคณฺหนฺตา ธมฺมทาเนน จสฺส วิวฏฺฏุปนิสฺสิตํ กุสลํ วฑฺเฒนฺตา นวหิ มาเสหิ ชนปทจาริกํ ปริโยสาเปนฺติฯ สเจ ปน อนฺโตวสฺเส ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺติ, มหาปวารณาย อปฺปวาเรตฺวา ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวา กตฺติกปุณฺณมายํ ปวาเรตฺวา มาคสิรสฺส ปฐมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา วุตฺตนเยเนว มชฺฌิมมณฺฑเล อฏฺฐหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติฯ สเจ ปน เนสํ วุตฺถวสฺสานํ อปริปากินฺทฺริยา เวเนยฺยสตฺตา โหนฺติ, เตสํ อินฺทฺริยปริปากํ อาคเมนฺตา มาคสิรมาสมฺปิ ตตฺเถว วสิตฺวา ผุสฺสมาสสฺส ปฐมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา วุตฺตนเยเนว อนฺติมมณฺฑเล สตฺตหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติฯ เตสุ จ มณฺฑเลสุ ยตฺถ กตฺถจิ วิจรนฺตาปิ เต เต สตฺเต กิเลเสหิ วิโยเชนฺตา โสตาปตฺติผลาทีหิ ปโยเชนฺตา เวเนยฺยวเสเนว นานาวณฺณานิ ปุปฺผานิ โอจินนฺตา วิย จรนฺติฯ

อปรมฺปิ พุทฺธานํ อาจิณฺณํ – เทวสิกํ ปจฺจูสสมเย สนฺตํ สุขํ นิพฺพานารมฺมณํ กตฺวา ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ, ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา เทวสิกํ มหากรุณาสมาปตฺติยา สมาปชฺชนํ, ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ โพธเนยฺยสตฺตสมวโลกนํฯ

อปรมฺปิ พุทฺธานํ อาจิณฺณํ – อาคนฺตุเกหิ สทฺธิํ ปฐมตรํ ปฏิสนฺถารกรณํ, อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน ธมฺมเทสนา, โอติณฺเณ โทเส สิกฺขาปทปญฺญาปนนฺติ อิทํ พุทฺธาจิณฺณํฯ

กตมํ สาวกาจิณฺณํ? พุทฺธสฺส ภควโต กาเล ทฺวิกฺขตฺตุํ สนฺนิปาโต ปุเร วสฺสูปนายิกาย จ กมฺมฏฺฐานคฺคหณตฺถํ, วุตฺถวสฺสานญฺจ อธิคตคุณาโรจนตฺถํ อุปริ กมฺมฏฺฐานคฺคหณตฺถญฺจ ฯ อิทํ สาวกาจิณฺณํฯ อิธ ปน พุทฺธาจิณฺณํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อาจิณฺณํ โข ปเนตํ, อานนฺท, ตถาคตาน’’นฺติฯ

อายามาติ อาคจฺฉ ยามฯ อปโลเกสฺสามาติ จาริกํ จรณตฺถาย อาปุจฺฉิสฺสามฯ เอวนฺติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ นิปาโตฯ ภนฺเตติ คารวาธิวจนเมตํ; สตฺถุโน ปฏิวจนทานนฺติปิ วฏฺฏติฯ ภควโต ปจฺจสฺโสสีติ ภควโต วจนํ ปฏิอสฺโสสิ, อภิมุโข หุตฺวา สุณิ สมฺปฏิจฺฉิฯ เอวนฺติ อิมินา วจเนน ปฏิคฺคเหสีติ วุตฺตํ โหติฯ

อถ โข ภควา นิวาเสตฺวาติ อิธ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ วา สายนฺหสมยนฺติ วา น วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปิ ภควา กตภตฺตกิจฺโจ มชฺฌนฺหิกํ วีตินาเมตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ปจฺฉาสมณํ กตฺวา นครทฺวารโต ปฏฺฐาย นครวีถิโย สุวณฺณรสปิญฺชราหิ รํสีหิ สมุชฺโชตยมาโน เยน เวรญฺชสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิฯ ฆรทฺวาเร ฐิตมตฺตเมว จสฺส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปริชโน อาโรเจสิฯ พฺราหฺมโณ สติํ ปฏิลภิตฺวา สํเวคชาโต สหสา วุฏฺฐาย มหารหํ อาสนํ ปญฺญเปตฺวา ภควนฺตํ ปจฺจุคฺคมฺม ‘‘อิโต, ภควา, อุปสงฺกมตู’’ติ อาหฯ ภควา อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ อถ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อุปนิสีทิตุกาโม อตฺตนา ฐิตปเทสโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ อิโต ปรํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ยํ ปน พฺราหฺมโณ อาห – ‘‘อปิจ โย เทยฺยธมฺโม, โส น ทินฺโน’’ติฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย – มยา นิมนฺติตานํ วสฺสํวุตฺถานํ ตุมฺหากํ เตมาสํ ทิวเส ทิวเส ปาโต ยาคุขชฺชกํ, มชฺฌนฺหิเก ขาทนียโภชนียํ, สายนฺเห อเนกวิธ ปานวิกติ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชาสกฺกาโรติ เอวมาทิโก โย เทยฺยธมฺโม ทาตพฺโพ อสฺส, โส น ทินฺโนติฯ ตญฺจ โข โน อสนฺตนฺติ เอตฺถ ปน ลิงฺควิปลฺลาโส เวทิตพฺโพฯ โส จ โข เทยฺยธมฺโม อมฺหากํ โน อสนฺโตติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ

อถ วา ยํ ทานวตฺถุํ มยํ ตุมฺหากํ ทเทยฺยาม, ตญฺจ โข โน อสนฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

โนปิ อทาตุกมฺยตาติ อทาตุกามตาปิ โน นตฺถิ, ยถา ปหูตวิตฺตูปกรณานํ มจฺฉรีนํฯ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา พหุกิจฺจา ฆราวาสาติ ตตฺรายํ โยชนา – ยสฺมา พหุกิจฺจา ฆราวาสา, ตสฺมา เอตฺถ สนฺเตปิ เทยฺยธมฺเม ทาตุกมฺยตาย จ ตํ กุโต ลพฺภา กุโต ตํ สกฺกา ลทฺธุํ, ยํ มยํ ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺมํ ทเทยฺยามาติ ฆราวาสํ ครหนฺโต อาหฯ โส กิร มาเรน อาวฏฺฏิตภาวํ น ชานาติ, ‘‘ฆราวาสปลิโพเธน เม สติสมฺโมโส ชาโต’’ติ มญฺญิ, ตสฺมา เอวมาหฯ อปิจ – ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ อิมสฺมิํ เตมาสพฺภนฺตเร ยมหํ ตุมฺหากํ ทเทยฺยํ, ตํ กุโต ลพฺภา? พหุกิจฺจา หิ ฆราวาสาติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อถ พฺราหฺมโณ ‘‘ยํนูนาหํ ยํ เม ตีหิ มาเสหิ ทาตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ เอกทิวเสเนว ทเทยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโมติอาทิมาหฯ ตตฺถ สฺวาตนายาติ ยํ เม ตุมฺเหสุ สกฺการํ กโรโต สฺเว ภวิสฺสติ ปุญฺญญฺเจว ปีติปาโมชฺชญฺจ, ตทตฺถายฯ อถ ตถาคโต ‘‘สเจ อหํ นาธิวาเสยฺยํ, ‘อยํ เตมาสํ กิญฺจิ อลทฺธา กุปิโต มญฺเญ, เตน เม ยาจิยมาโน เอกภตฺตมฺปิ น ปฏิคฺคณฺหาติ, นตฺถิ อิมสฺมิํ อธิวาสนขนฺติ, อสพฺพญฺญู อย’นฺติ เอวํ พฺราหฺมโณ จ เวรญฺชาวาสิโน จ ครหิตฺวา พหุํ อปุญฺญํ ปสเวยฺยุํ, ตํ เตสํ มา อโหสี’’ติ เตสํ อนุกมฺปาย อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน

อธิวาเสตฺวา จ อถ โข ภควา เวรญฺชํ พฺราหฺมณํ ‘‘อลํ ฆราวาสปลิโพธจินฺตายา’’ติ สญฺญาเปตฺวา ตงฺขณานุรูปาย ธมฺมิยา กถาย ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ สนฺทสฺเสตฺวา กุสเล ธมฺเม สมาทเปตฺวา คณฺหาเปตฺวา ตตฺถ จ นํ สมุตฺเตเชตฺวา สอุสฺสาหํ กตฺวา ตาย สอุสฺสาหตาย อญฺเญหิ จ วิชฺชมานคุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺเสตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ ปกฺกนฺเต จ ปน ภควติ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ปุตฺตทารํ อามนฺเตสิ – ‘‘มยํ, ภเณ, ภควนฺตํ เตมาสํ นิมนฺเตตฺวา เอกทิวสํ เอกภตฺตมฺปิ นาทมฺหฯ

หนฺท, ทานิ ตถา ทานํ ปฏิยาเทถ ยถา เตมาสิโกปิ เทยฺยธมฺโม สฺเว เอกทิวเสเนว ทาตุํ สกฺกา โหตี’’ติฯ ตโต ปณีตํ ทานํ ปฏิยาทาเปตฺวา ยํ ทิวสํ ภควา นิมนฺติโต, ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน อาสนฏฺฐานํ อลงฺการาเปตฺวา มหารหานิ อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา คนฺธธูมวาสกุสุมวิจิตฺรํ มหาปูชํ สชฺเชตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน…เป.… นิฏฺฐิตํ ภตฺต’’นฺติฯ

[23] ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตตฺถ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา…เป.… นิสีทิ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติฯ อถ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ พุทฺธปฺปมุขนฺติ พุทฺธปริณายกํ; พุทฺธํ สงฺฆตฺเถรํ กตฺวา นิสินฺนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปณีเตนาติ อุตฺตเมนฯ สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ สนฺตปฺเปตฺวาติ สุฏฺฐุ ตปฺเปตฺวา, ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ กตฺวาฯ สมฺปวาเรตฺวาติ สุฏฺฐุ ปวาเรตฺวา ‘อล’นฺติ หตฺถสญฺญาย มุขสญฺญาย วจีเภเทน จ ปฏิกฺขิปาเปตฺวาฯ ภุตฺตาวินฺติ ภุตฺตวนฺตํฯ โอนีตปตฺตปาณินฺติ ปตฺตโต โอนีตปาณิํ; อปนีตหตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ติจีวเรน อจฺฉาเทสีติ ติจีวรํ ภควโต อทาสิฯ อิทํ ปน โวหารวจนมตฺตํ โหติ ‘‘ติจีวเรน อจฺฉาเทสี’’ติ, ตสฺมิญฺจ ติจีวเร เอกเมโก สาฏโก สหสฺสํ อคฺฆติฯ อิติ พฺราหฺมโณ ภควโต ติสหสฺสคฺฆนกํ ติจีวรมทาสิ อุตฺตมํ กาสิกวตฺถสทิสํฯ เอกเมกญฺจ ภิกฺขุํ เอกเมเกน ทุสฺสยุเคนาติ เอกเมเกน ทุสฺสยุคเฬนฯ ตตฺร เอกสาฏโก ปญฺจสตานิ อคฺฆติฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจสตสหสฺสคฺฆนกานิ ทุสฺสานิ อทาสิฯ พฺราหฺมโณ เอตฺตกมฺปิ ทตฺวา อตุฏฺโฐ ปุน สตฺตฏฺฐสหสฺสคฺฆนเก อเนกรตฺตกมฺพเล จ ปฏฺฏุณฺณปตฺตปเฏ จ ผาเลตฺวา ผาเลตฺวา อาโยคอํสพทฺธกกายพนฺธนปริสฺสาวนาทีนํ อตฺถาย อทาสิฯ สตปากสหสฺสปากานญฺจ เภสชฺชเตลานํ ตุมฺพานิ ปูเรตฺวา เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน อพฺภญฺชนตฺถาย สหสฺสคฺฆนกํ เตลมทาสิฯ กิํ พหุนา, จตูสุ ปจฺจเยสุ น โกจิ ปริกฺขาโร สมณปริโภโค อทินฺโน นาม อโหสิฯ ปาฬิยํ ปน จีวรมตฺตเมว วุตฺตํฯ

เอวํ มหายาคํ ยชิตฺวา สปุตฺตทารํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ อถ โข ภควา เวรญฺชํ พฺราหฺมณํ เตมาสํ มาราวฏฺฏเนน ธมฺมสวนามตรสปริโภคปริหีนํ เอกทิวเสเนว ธมฺมามตวสฺสํ วสฺเสตฺวา ปุริปุณฺณสงฺกปฺปํ กุรุมาโน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา…เป.… อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ พฺราหฺมโณปิ สปุตฺตทาโร ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา ‘‘ปุนปิ, ภนฺเต, อมฺหากํ อนุคฺคหํ กเรยฺยาถา’’ติ เอวมาทีนิ วทนฺโต อนุพนฺธิตฺวา อสฺสูนิ ปวตฺตยมาโน นิวตฺติฯ

อถ โข ภควา เวรญฺชายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวาติ ยถาชฺฌาสยํ ยถารุจิตํ วาสํ วสิตฺวา เวรญฺชาย นิกฺขมิตฺวา มหามณฺฑเล จาริกาย จรณกาเล คนฺตพฺพํ พุทฺธวีถิ ปหาย ทุพฺภิกฺขโทเสน กิลนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุชุนาว มคฺเคน คเหตฺวา คนฺตุกาโม โสเรยฺยาทีนิ อนุปคมฺม ปยาคปติฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตตฺถ คงฺคํ นทิํ อุตฺตริตฺวา เยน พาราณสี ตทวสริฯ เตน อวสริ ตทวสริฯ ตตฺราปิ ยถาชฺฌาสยํ วิหริตฺวา เวสาลิํ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนุปคมฺม โสเรยฺยํ…เป.… เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’’นฺติฯ

พุทฺธาจิณฺณกถา นิฏฺฐิตาฯ

สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตตฺริทํ สมนฺตปาสาทิกาย สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมิํ –

อาจริยปรมฺปรโต, นิทานวตฺถุปฺปเภททีปนโต;

ปรสมยวิวชฺชนโต, สกสมยวิสุทฺธิโต เจวฯ

พฺยญฺชนปริโสธนโต, ปทตฺถโต ปาฬิโยชนกฺกมโต;

สิกฺขาปทนิจฺฉยโต, วิภงฺคนยเภททสฺสนโตฯ

สมฺปสฺสตํ น ทิสฺสติ, กิญฺจิ อปาสาทิกํ ยโต เอตฺถ;

วิญฺญูนมยํ ตสฺมา, สมนฺตปาสาทิกาตฺเววฯ

สํวณฺณนา ปวตฺตา, วินยสฺส วิเนยฺยทมนกุสเลน;

วุตฺตสฺส โลกนาเถน, โลกมนุกมฺปมาเนนาติฯ

เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. ปาราชิกกณฺฑํ

1. ปฐมปาราชิกํ