ตติยปาราชิกวณฺณนา

[125] ตีหีติ กายวจีมโนทฺวาเรหิ ฯ วิภาวิตนฺติ ปกาสิตํ ฯ
เทสิตํ ปญฺญตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขป-
วฑฺฒเนนาติ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขเปน นครภูมิยา วฑฺฒเนน ฯ
วิสาลีภูตตฺตาติ คาวุตนฺตรํ คาวุตนฺตรํ ปุถุภูตตฺตา ฯ พาราณสี-
รญฺเญ กิร อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ สณฺฐาสิ ฯ สา ญตฺวา
รญฺโญ นิเวเทสิ ฯ ราชา คพฺภปริหารํ อทาสิ ฯ สา สมฺมา
ปริหริยมานคพฺภา คพฺภปริปากกาเล วิชายนฆรํ ปาวิสิ ฯ ปุญฺญ-
วนฺตีนํ ปจฺจูสสมเย คพฺภวุฏฺฐานํ โหติ ฯ สา จ ตาสํ อญฺญ-
ตรา ฯ เตน ปจฺจูสสมเย อลตฺตกปฏลพนฺธุชีวปุปฺผสทิสํ มํสเปสึ
วิชายิ ฯ ตโต อญฺญา เทวิโย สุวณฺณพิมฺพสทิเส ปุตฺเต วิชายนฺติ
อคฺคมเหสี มํสเปสินฺติ รญฺโญ ปุรโต มม อวณฺโณ อุปฺปชฺ-
เชยฺยาติ จินฺเตตฺวา เตน อวณฺณภเยน ตํ มํสเปสึ เอกสฺมึ ภาชเน
ปกฺขิปิตฺวา ปฏิกุชฺเชตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเจตฺวา คงฺคาย โสเต
ปกฺขิปาเปสิ ฯ มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตมตฺเต เทวตา รกฺขํ สํวิทหึสุ ฯ
สุวณฺณปฏฺฏิกํ เจตฺถ ชาติหิงฺคุลเกน พาราณสีรญฺโญ อคฺคมเหสิยา
ปชาติ ลิขิตฺวา พนฺธึสุ ฯ ตโต นํ ภาชนํ อุมฺมิภยาทีหิ อนุปทฺทุตํ
คงฺคาโสเตน ปายาสิ ฯ เตน จ สมเยน อญฺญตโร ตาปโส
[ ม. ป. 128 ส. ป. 482 ]

โคลํ กุนิสฺสาย คงฺคาตีเร วิหรติ ฯ โส ปาโตว คงฺคํ โอติณฺโณ
ตํ ภาชนํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปํสุกูลสญฺญาย อคฺคเหสิ ฯ อเถตฺถ
ตํ อกฺขรปฏฺฏิกํ ราชมุทฺทิกาย ลญฺจนญฺจ ทิสฺวา มุญฺจิตฺวา ตํ
มํสเปสึ อทฺทส ฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ สิยา คพฺโภ ตถา-
หิสฺส ทุคฺคนฺธปูติภาโว นตฺถีติ ฯ อุทกปฺปวาเหนาคตสฺสาปิ หิ
อุสฺมา น วิคจฺฉติ อุสฺมา จ นาม อีทิสสฺส สวิญฺญาณกตาย
ภเวยฺย สิยา คพฺโภติ จินฺเตสิ ฯ ปุญฺญวนฺตตาย ปน ทุคฺคนฺธํ
นาโหสิ น อุสุมกตาย ปูติภาโว จ ฯ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา
อสฺสมํ เนตฺวา นํ สุทฺเธ โอกาเส ฐเปสิ ฯ อถ อฑฺฒมาสจฺจเยน
เทฺว มํสเปสิโย อเหสุํ ฯ ตาปโส ทิสฺวา สาธุตรํ ฐเปสิ ฯ
ตโต ปุน อฑฺฒมาสจฺจเยน เอกเมกิสฺสา มํสเปสิยา หตฺถปาท-
สีสานมตฺถาย ปญฺจ ปญฺจ ปีฬกา อุฏฺฐหึสุ ฯ อถ ตโต
อฑฺฒมาสจฺจเยน เอกา มํสเปสิ สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก เอกา
ทาริกา อโหสิ ฯ เตสุ ตาปสสฺส ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิ ฯ ทารกานํ
ปุญฺญุปนิสฺสยโต องฺคุฏฺฐกโตวสฺส ขีรํ นิพฺพตฺติ ฯ ตโต ปภูติ
จ ขีรภตฺตํ ลภิ ฯ ตาปโส ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ขีรํ ทารกานํ มุเข
อาสิญฺจติ ฯ เตสํ ยํ อุทรํ ปวิสติ สพฺพํ มณิภาชนคตํ วิย
ทิสฺสติ จริมภเว โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ วิย อุทรจฺฉวิยา
อจฺฉวิปฺปสนฺนตาย เอวํ เต นิจฺฉวี อเหสุํ ฯ อปเร อาหุ
[ ม. ป. 128 ส. ป. 482 ]

สิพฺเพตฺวา ฐปิตา วิย เนสํ อญฺญมญฺญํ ลินฺนา ฉวิ อโหสีติ ฯ
เอวํ เต นิจฉวิตาย วา ลินฺนจฺฉวิตาย วา ลิจฺฉวีติ ปญฺญายึสุ ฯ
ตาปโส ทารเก โปเสนฺโต อุสฺสูเร คามํ ภิกฺขาย ปวิสติ อติทิวา
ปฏิกฺกมติ ฯ ตสฺส ตํ พฺยาปารํ ญตฺวา โคปาลกา อาหํสุ ภนฺเต
ปพฺพชิตานํ ทารกโปสนํ ปลิโพโธ อมฺหากํ ทารเก เทถ มยํ
โปสิสฺสาม ตุมฺเห อตฺตโน กมฺมํ กโรถาติ ฯ ตาปโส สาธูติ
ปฏิสฺสุณิ ฯ โคปาลกา ทุติยทิวเส มคฺคํ สมํ กตฺวา ปุปฺเผหิ
โอกิราเปตฺวา ธชปฏากา อุสฺสาเปตฺวา ตูริเยหิ วชฺชมาเนหิ อสฺสมํ
อาคตา ฯ ตาปโส มหาปุญฺญา ทารกา อปฺปมาเทเนว
วฑฺเฒถ วฑฺเฒตฺวา อญฺญมญฺญํ อาวาหํ กโรถ ปญฺจโครเสน
ราชานํ โตเสตฺวา ภูมิภาคํ คเหตฺวา นครํ มาเปถ ตตฺถ กุมารํ
อภิสิญฺจถาติ วตฺวา ทารเก อทาสิ ฯ เต สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา
ทารเก เนตฺวา โปเสสุํ ฯ ทารกา วุฑฺฒิมนฺวาย กีฬนฺตา วิวาทฏฺ-
ฐาเนสุ อญฺเญ โคปาลกทารเก หตฺเถนปิ ปาเทนปิ ปหรนฺติ ฯ
เต โรทนฺติ ฯ กิสฺส โรทถาติ จ มาตาปิตูหิ วุตฺตา อิเม
นิมฺมาตาเปติกา ตาปสโปสิตา อมฺเห อติวิย ปหรนฺตีติ วทนฺติ ฯ
ตโต เนสํ โปสกมาตาปิตโร อิเม ทารกา อญฺเญ ทารเก
วิเหเสนฺติ ทุกฺขาเปนฺติ น อิเม สงฺคเหตพฺพา วชฺชิตพฺพา อิเมติ
อาหํสุ ฯ ตโต ปภูติ กิร โส ปเทโส วชฺชีติ วุจฺจติ โยชน-
[ ม. ป. 128 ส. ป. 482 ]

สตปริมาเณน ฯ อถ ตํ ปเทสํ โคปาลกา ราชานํ โตเสตฺวา
อคฺคเหสุํ ฯ ตตฺเถว นครํ มาเปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ กุมารํ
อภิสิญฺจิตฺวา ราชานํ อกํสุ รชฺชสมฺปตฺติยา ทายกสฺส กมฺมสฺส
กตตฺตา อสมฺภินฺเนเอว ราชกุเล อุปฺปนฺนตฺตา จ ฯ กุมารสฺส
ปุญฺญานุภาเวน สญฺโจทิตเทวตาธิคฺคหิตา อกํสูติ เกจิ ฯ ตาย
จสฺส ทาริกาย สทฺธึ วาเรยฺยํ กตฺวา กติกํ อกํสุ พาหิรโต
ทาริกา น อาเนตพฺพา อิโต ทาริกา น กสฺสจิ ทาตพฺพาติ ฯ
เตสํ ปฐมสํวาเสน เทฺว ทารกา ชาตา ธีตา จ ปุตฺโต จ ฯ
เอวํ โสฬสกฺขตฺตุํ เทฺว เทฺว ชาตา ฯ ตโต เตสํ ทารกานํ
ยถากฺกมํ วฑฺฒนฺตานํ อารามุยฺยานนิวาสนฏฺฐานปริวารสมฺปตฺตึ
คเหตุํ อปฺปโหนฺตํ นครํ ติกฺขตฺตุํ คาวุตนฺตเรน คาวุตนฺตเรน
ปริกฺขิปึสุ ฯ ตสฺส ปุนปฺปุนํ วิสาลีกตตฺตา เวสาลีเตฺวว นามํ
ชาตํ ฯ เตน วุตฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนน วิสาลีภูตตฺตา
เวสาลีติ วุจฺจตีติ ฯ อิทมฺปิ จ นครนฺติ นเกวลํ ราชคห-
สาวตฺถิโยเยวาติ ทสฺเสติ ฯ
[126] ตตฺถ มหาวนํ นามาติอาทิ มชฺฌิมภาณกสํยุตฺต-
ภาณกานํ สมานฏฺฐกถา ฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ หิ สํยุตฺตฏฺฐกถายญฺจ
อิมินาว นเยน วุตฺตํ ฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ปน มหาวเนติ
พหินคเร หิมวนฺเตน สทฺธึ เอกาพทฺธํ หุตฺวา ฐิตํ สยํ ชาตํ วนํ
[ ม. ป. 128 ส. ป. 482 ]

อตฺถิ ยํ มหนฺตภาเวเนว มหาวนนฺติ วุจฺจติ ตสฺมึ มหาวเน
กูฏาคารสาลายนฺติ ตสฺมึ วนสณฺเฑ สงฺฆารามํ ปติฏฺฐาเปสุํ ตตฺถ
กณฺณิกํ โยเชตฺวา ถมฺภานํ อุปริ กูฏาคารสาลาสงฺเขเปน เทว-
วิมานสทิสํ ปาสาทํ อกํสุ ตํ อุปาทาย สกโลปิ สงฺฆาราโม
กูฏาคารสาลาติ ปญฺญายิตฺถาติ วุตฺตํ ฯ วนมชฺเฌ กตตฺตา วนํ
นิสฺสายาติ วุตฺตํ ฯ อาราเมติ สงฺฆาราเม ฯ หํสวฏฺฏกจฺฉทเนนาติ
หํสวฏฺฏกปฏิจฺฉนฺเนน ฯ หํสมณฺฑลากาเรนาติ อตฺโถ ฯ
[127] อเนกปริยาเยนาติ เอตฺถ ปริยายสทฺโท การณวจโนติ
อาห อเนเกหิ การเณหีติ ฯ อยํ กาโย อวิญฺญาณโกปิ สวิญฺ-
ญาณโกปิ เอวมฺปิ อสุโภ เอวมฺปิ อสุโภติ นานาวิเธหิ การเณหีติ
อตฺโถ ฯ อสุภาการสนฺทสฺสนปฺปวตฺตนฺติ เกสาทิวเสน ตตฺถาปิ
วณฺณาทิโต อสุภาการสฺส สพฺพโส ทสฺสนวเสน ปวตฺตํ ฯ กาย-
วิจฺฉนฺทนียกถนฺติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กรชกาเย วิจฺฉนฺทนุปฺปาทนํ
กถํ ฯ มุตฺตํ วาติอาทินา พฺยติเรกมุเขน กายสฺส อมนุญฺญตํ
ทสฺเสติ ฯ ตตฺถ อาทิโต ตีหิ จ ปเทหิ อทสฺสนียตาย อสารตาย
จ มชฺเฌ จตูหิ ทุคฺคนฺธตาย อนฺเต เอเกน เลสมตฺเตนปิ
มนุญฺญตาภาวมสฺส ทสฺเสติ ฯ อถโขติอาทินา อนฺวยโต สรูเปเนว
อมนุญฺญตาย ทสฺสนํ ฯ ฉนฺโทติ ทุพฺพลราโค ฯ ราโคติ พลว-
ราโค ฯ เกสโลมาทีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ
[ ม. ป. 127 ส. ป. 482 -3 ]

เยปิ หีติอาทิ วุตฺตํ ฯ อสุภาติ อาคนฺตุเกน สุภากาเรน
วิรหิตตฺตา อสุภา ฯ อสุจิโนติ อตฺตโน สภาเวเนว อสุจิโน ฯ
ปฏิกูลาติ นาคริกสฺส อสุจิฏฺฐานํ วิย ชิคุจฺฉนียตฺตา ปฏิกูลา ฯ
เกสา นาเมเต วณฺณโตปิ ปฏิกูลา สณฺฐานโตปิ คนฺธโตปิ อาสย-
โตปิ โอกาสโตปิ ปฏิกูลาติ ทสฺเสนฺโต โส จ เนสํ ฯเปฯ ปญฺจหิ
การเณหิ เวทิตพฺโพติ อาห ฯ มนุญฺเญปิ หิ ยาคุปตฺเต วา
ภตฺตปตฺเต วา เกสวณฺณํ กิญฺจิ ทิสฺวา เกสมิสฺสกมิทํ หรถ
นนฺติ ชิคุจฺฉนฺติ ฯ เอวํ เกสา วณฺณโต ปฏิกูลา ฯ รตฺตึ
ภุญฺชนฺตาปิ เกสสณฺฐานํ อกฺกวากํ วา มกจิวากํ วา ฉุปิตฺวา
ตเถว ชิคุจฺฉนฺติ ฯ เอวํ สณฺฐานโต ปฏิกูลา ฯ เตลมกฺขน-
ปุปฺผธูปาทิสงฺขารวิรหิตานญฺจ เกสานํ คนฺโธ ปรมเชคุจฺโฉ โหติ ฯ
ตโต เชคุจฺฉตโร อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานํ ฯ เกสา หิ วณฺณสณฺ-
ฐานโต อปฺปฏิกูลาปิ สิยุํ คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเยว ฯ ยถา หิ
ทหรสฺส กุมารกสฺส วจฺจํ วณฺณโต หลิทฺทิวณฺณํ สณฺฐานโตปิ
หลิทฺทิปิณฺฑสณฺฐานํ สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺฑิตญฺจ อุทฺธุมาตกกาฬ-
สุนขสรีรํ วณฺณโต ตาลปกฺกวณฺณํ สณฺฐานโต วฏฺเฏตฺวา
วิสฏฺฐมุทิงฺคสณฺฐานํ ทาฒาปิสฺส สุมนมกุฬสทิสาติ อุภยมฺปิ
วณฺณสณฺฐานโต สิยา อปฺปฏิกูลํ คนฺเธน ปน ปฏิกูลเมว ฯ เอวํ
เกสาปิ สิยุํ วณฺณสณฺฐานโต อปฺปฏิกูลา คนฺเธน ปน ปฏิกูลา-
[ ม. ป. 128 ส. ป. 483 ]

เยวาติ ฯ ยถา ปน อสุจิฏฺฐาเน คามนิสฺสนฺเทน ชาตานิ สูเปยฺย-
ปณฺณานิ นาคริกมนุสฺสานํ เชคุจฺฉานิ โหนฺติ อปริโภคานิ ฯ
เอวํ เกสาปิ ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีสปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา
ปรมเชคุจฺฉาติ อิทํ เตสํ อาสยโต ปาฏิกุลฺยํ ฯ อิเม จ เกสา
นาม คูถราสิมฺหิ อุฏฺฐิตปณฺณกํ วิย เอกตฺตึสโกฏฺฐาสราสิมฺหิ
ชาตา ฯ เต สุสานสงฺการฏฺฐานาทีสุ ชาตสากํ วิย ปริขาทีสุ
ชาตกมลกุวลยาทิปุปฺผํ วิย จ อสุจิฏฺฐาเน ชาตตฺตา ปรมเชคุจฺฉาติ
อิทํ เตสํ โอกาสโต ปาฏิกุลฺยํ ฯ ยถา จ เกสานํ เอวํ
สพฺพโกฏฺฐาสานญฺจ วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน ปญฺจธา
ปฏิกูลตา เวทิตพฺพาติ อาห เอวํ โลมาทีนนฺติ ฯ ปญฺจปญฺจปฺ-
ปเภเทนาติ เอตฺถ พาหิรตฺถสมาโส ทฏฺฐพฺโพ ปญฺจ ปญฺจ ปเภทา
เอตสฺสาติ ปญฺจปญฺจปฺปเภโทติ ฯ สํวณฺเณนฺโตติ วิตฺถาเรนฺโต ฯ
อสุภายาติ อสุภมาติกาย ฯ ผาติกมฺมนฺติ พหุลีกาโร ฯ
[128] ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ กามจฺ-
ฉนฺโท พฺยาปาโท ถีนมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉาติ อิเมสํ
ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ ปหานวเสน ปญฺจงฺควิปฺปหีนตา เวทิตพฺพา ฯ
น หิ เอเตสุ อปฺปหีเนสุ ฌานํ อุปฺปชฺชติ ฯ เตนสฺเสตานิ
ปหานงฺคานีติ วุจฺจนฺติ ฯ กิญฺจาปิ หิ ฌานกฺขเณ อญฺเญปิ อกุสลา
ธมฺมา ปหียนฺติ ฯ ตถาปิ เอตาเนว วิเสเสน ฌานนฺตรายกรานิ ฯ
[ ม. ป 128 ส. ป. 483-4 ]

กามจฺฉนฺเทน หิ นานาวิสยปฺปโลภิตํ จิตฺตํ น เอกตฺตารมฺมเณ
สมาธิยติ ฯ กามจฺฉนฺทาภิภูตํ วา จิตฺตํ น กามธาตุปฺปหานาย
ปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ ฯ พฺยาปาเทน จ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญมานํ
น นิรนฺตรํ ปวตฺตติ ฯ ถีนมิทฺธาภิภูตํ อกมฺมญฺญํ โหติ ฯ อุทฺธจฺจ-
กุกฺกุจฺจปเรตํ อวูปสนฺตเมว หุตฺวา ปริพฺภมติ ฯ วิจิกิจฺฉาย อุปหตํ
ฌานาธิคมสาธิกํ ปฏิปทํ นาโรหติ ฯ อิติ วิเสเสน ฌานนฺตราย-
กรตฺตา เอตาเนว ปหานงฺคานีติ วุตฺตานิ ฯ ยสฺมา ปน วิตกฺโก
อารมฺมณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ วิจาโร อนุพนฺธติ เตหิ อวิกฺเขปาย
สมฺปาทิตปฺปโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมฺภวา ฯ ปีติ ปีนนํ
สุขญฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติ ฯ อถ นํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ เอเตหิ
อภินิโรปนานุพนฺธนปีนนอุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา เอกตฺตา-
รมฺมเณ สมํ สมฺมา อาธิยติ ฯ ตสฺมา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ
สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปฺปตฺติวเสน ปญฺจงฺค-
สมนฺนาคตตา เวทิตพฺพา ฯ อุปฺปนฺเนสุ หิ เอเตสุ ปญฺจสุ ฌานํ
อุปฺปนฺนํ นาม โหติ ฯ เตนสฺส เอตานิ ปญฺจ สมนฺนาคตงฺคานีติ
วุจฺจนฺติ ฯ ตสฺมา น เอเตหิ สมนฺนาคตํ อญฺญเทว ฌานํ นาม
อตฺถีติ คเหตพฺพํ ฯ ยถา ปน องฺคมตฺตวเสเนว จตุรงฺคินี เสนา
ปญฺจงฺคิกํ ตูริยํ อฏฺฐงฺคิโก จ มคฺโคติ วุจฺจติ เอวมิทมฺปิ
องฺคมตฺตวเสเนว ปญฺจงฺคิกนฺติ วา ปญฺจงฺคสมนฺนาคตนฺติ วา
[ ม. ป. 128 ส. ป. 484 ]

วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ ฯ เอตานิ จ ปญฺจ องฺคานิ กิญฺจาปิ
อุปจารกฺขเณปิ อตฺถิ ฯ อถโข อุปจาเร ปกติจิตฺตโต พลวตรานิ ฯ
อิธ ปน อุปจารโตปิ พลวตรานิ รูปาวจรกฺขณปฺปตฺตานิ ฯ เอตฺถ
หิ วิตกฺโก สุวิสเทน อากาเรน อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรปยมาโน
อุปฺปชฺชติ ฯ วิจาโร อติวิย อารมฺมณํ อนุมชฺชมาโน ฯ ปีติสุขํ
สพฺพาวนฺตมฺปิ กายํ ผรมานํ ฯ เตเนว วุตฺตํ นาสฺส กิญฺจิ
สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหตีติ ฯ จิตฺเต-
กคฺคตาปิ เหฏฺฐิมมฺหิ สมุคฺคปฏเล อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ วิย
อารมฺมเณสุ ผุสิตา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ ฯ อยเมเตสํ อิตเรหิ วิเสโส ฯ
ตสฺมา ปญฺจงฺคสมนฺนาคตนฺติ อปฺปนาชฺฌานเมว วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ฯ
ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ ปน ฌานสฺส อาทิมชฺฌ-
ปริโยสานวเสน ติวิธกลฺยาณตา เตสํเยว อาทิมชฺฌปริโยสานานํ
ลกฺขณวเสน ทสลกฺขณสมฺปนฺนตา เวทิตพฺพา ฯ วิตฺถารนยํ ปเนตฺถ
สยเมว ปกาสยิสฺสติ ฯ กิเลสโจเรหิ อนภิภวนียตฺตา ฌานํ จิตฺต-
มญฺชุสนฺติ วุตฺตํ ฯ นิสฺสายาติ ปาทกํ กตฺวา ฯ ทสลกฺขณ-
วิภาวเนเนว ติวิธกลฺยาณตาปิ วิภาวิตา โหตีติ ทสลกฺขณํ ตาว
ทสฺเสนฺโต ตตฺริมานีติอาทิมาห ฯ
[129] ตตฺถ ปาริปนฺถิกโต จิตฺตวิสุทฺธีติอาทีนํ ปทานํ
อตฺโถ ตตฺรายํ ปาลีติอาทินา วุตฺตปาลิวณฺณนายเมว อาวิ-
[ ม. ป. 128 ส. ป. 484 ]

ภวิสฺสติ ฯ ตตฺราติ ตสฺมึ ทสลกฺขณวิภาวเน ฯ ปฏิปทาวิสุทฺธีติ
ปฏิปชฺชติ ฌานํ เอตายาติ ปฏิปทา ฯ โคตฺรภูปริโยสาโน ปุพฺพ-
ภาคิโย ภาวนานโย ฯ ปริปนฺถโต วิสุชฺฌนํ วิสุทฺธิ ฯ ปฏิปทาย
วิสุทฺธิ ปฏิปทาวิสุทฺธิ ฯ สา ปนายํ ยสฺมา ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณ
ลพฺภติ ตสฺมา วุตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธีติอาทิ ฯ อุเปกฺขานุพฺรูหนาติ
วิโสเธตพฺพตาทีนํ อภาวโต ฌานปริยาปนฺนาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย
กิจฺจนิปฺผตฺติยา อนุพฺรูหนา ฯ สา ปนายํ ยสฺมา วิเสสโต ฌานสฺส
ฐิติกฺขเณ ลพฺภติ ฯ เตน วุตฺตํ อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌติ ฯ
สมฺปหํสนาติ ตตฺถ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิสาธกสฺส ญาณสฺส
กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน ปริโยทปนา ฯ สา ปน ยสฺมา ฌานสฺสพ โอสานกฺ-
ขเณ ปากฏา โหติ ฯ ตสฺมา วุตฺตํ สมฺปหํสนา ปริโยสานนฺติ ฯ
อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานีติ ปริปนฺถโต จิตฺตสฺส วิสุชฺฌนากาโร
มชฺฌิมสฺส สมถนิมิตฺตสฺส ปฏิปชฺชนากาโร ตตฺถ ปกฺขนฺทนากาโรติ
อิมานิ ตีณิ ฌานสฺส อาทิโต อุปฺปาทกฺขเณ อปฺปนาปฺปตฺติ-
ลกฺขณานิ ฯ เตหิ อากาเรหิ วินา อปฺปนาปฺปตฺติยา อภาวโต
อสติ จ อปฺปนายํ ตทภาวโต อาทิกลฺยาณญฺเจว วิสุทฺธิปฏิปทตฺตา
ยถาวุตฺเตหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตตฺตา สมฺปนฺนลกฺขณตฺตา จ
ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ ฯ อิมินา นเยน มชฺฌปริโยสานลกฺขณานํ
ปโยชนา เวทิตพฺพา ฯ เกจิ ปน ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก
[ ม. ป. 128 ส. ป. 484 -5 ]

อุปจาโร อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา สมฺปหํสนา นาม
ปจฺจเวกฺขณาติ วณฺณยนฺติ ฯ ตทยุตฺตํ ฯ ตถาหิ สติ อชฺฌาน-
ธมฺเมหิ ฌานสฺส คุณสงฺกิตฺตนํ นาม กตํ โหติ ฯ น หิ ภูมนฺตร-
ปริยาปนฺนํ โหติ ฯ ปาลิยา เจตํ วิรุชฺฌติ ฯ เอกตฺตคตํ จิตฺตํ
ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนญฺเจว โหติ อุเปกฺขานุพฺรูหิตญฺจ ญาเณน จ
สมฺปหํสิตนฺติ หิ ปาลิยํ วุตฺตํ ฯ เอตฺถ หิ เอกตฺตคตํ จิตฺตนฺติ
อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน เอกคฺคตาย จ สิขาปฺปตฺติยา ตทนุคุณํ
เอกตฺตคตํ สสมฺปยุตฺตํ อปฺปนาปฺปตฺตํ จิตฺตํ วุตฺตํ ฯ ตสฺเสว จ
ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนตาทิอนนฺตรํ วุจฺจเต ฯ ตสฺมา ปาลิยํ
เอกสฺมึเยว อปฺปนาจิตฺตกฺขเณ จ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทีนํ วุตฺตตฺตา
อนฺโตอปฺปนายเมว ปริกมฺมาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ ตตฺรมชฺฌตฺตุ-
เปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาว-
สาธเนน ปริโยทปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา จ
เวทิตพฺพา ฯ กถํ ฯ ยสฺมึ วาเร อปฺปนา อุปฺปชฺชติ ตสฺมึ
โย นีวรณสงฺขาโต กิเลสคโณ ตสฺส ฌานสฺส ปริปนฺโถ ตโต
จิตฺตํ วิสุชฺฌติ ฯ วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา มชฺฌิมํ
สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ ฯ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต
อปฺปนาสมาธิเยว ลีนุทฺธจฺจสงฺขาตานํ อุภินฺนํ อนฺตานํ อนุปคมเนน
มชฺฌิโม สวิเสสํ ปจฺจนีกธมฺมานํ วูปสมนโต สมโถ โยคิโน
[ ม. ป. 128 ส. ป. 485 ]

สุขวิเสสานํ การณภาวโต นิมิตฺตนฺติ กตฺวา ฯ ตสฺส ปน อปฺปนา-
จิตฺตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ โคตฺรภูจิตฺตํ สติปิ ปริตฺตมหคฺคตภาว-
เภเท ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวเภเท จ เอกิสฺสาเยว สนฺตติยา
ปริณามุปคมนโต เอกสนฺตติปริณามนเยน ตถตฺตํ อปฺปนาสมาธิวเสน
สมาหิตภาวํ อุปคจฺฉมานํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ นาม ฯ
เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ตถตฺตุปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นาม ฯ ยสฺมึ
หิ ขเณ ตถตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ ตสฺมึเยว
ขเณ ตถตฺตุปคมเนน อปฺปนาสมาธินา สมาหิตภาวุปคมเนน ตตฺถ
ปกฺขนฺทติ นาม ฯ เอวํ ตาว ปุริมสฺมึ โคตฺรภูจิตฺเต วิชฺชมานา
ปริปนฺถวิสุทฺธิ มชฺฌิมสมถปฏิปตฺติปกฺขนฺทนาการา อาคมนวเสน
นิปฺปชฺชมานา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว ปฏิปทาวิสุทฺธีติ
เวทิตพฺพา ฯ เตเยว หิ อาการา ปจฺจยวิเสสโต ฌานกฺขเณ
นิปฺปชฺชมานา ปฏิปทาวิสุทฺธีติ วุตฺตา ฯ เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน
ตสฺส จิตฺตสฺส ปุน วิโสเธตพฺพาภาวโต วิโสธเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต
วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม ฯ สมถภาวุปคมเนน สมถปฏิ-
ปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุ-
เปกฺขติ นาม ฯ สมถปฏิปนฺนภาวโตเอว จสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย
เอกตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺฐาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต
เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม ฯ เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย
[ ม. ป. 128 ส. ป. 485 ]

กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา เวทิตพฺพา ฯ เย ปเนเต เอวํ อุเปกฺขา-
นุพฺรูหิเต ตสฺมึ ฌานจิตฺเต ชาตา สมาธิปญฺญาสงฺขาตา ยุคนทฺธ-
ธมฺมา อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตา ยานิ จ
สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน
เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิ ยญฺเจตํ ตทุปคํ เตสํ อนติวตฺตน-
เอกรสภาวานํ ¹ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหยติ ยา จสฺส ตสฺมึ ขเณ
ปวตฺตา อาเสวนา สพฺเพปิ เต อาการา ยสฺมา ญาเณน
สงฺกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวญฺจ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตถา
ตถา สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา ปริโยทาปิตตฺตา จ นิปฺผนฺนา
ตสฺมา ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทปกสฺส ญาณสฺส
กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ ฯ อถ กสฺมา
สมฺปหํสนาว ปริโยสานนฺติ วุตฺตา น อุเปกฺขานุพฺรูหนาติ ฯ ยสฺมา
ตสฺมึ ภาวนาจิตฺเต อุเปกฺขาวเสน ญาณํ ปากฏํ น โหติ ตสฺมา
ญาณกิจฺจภูตา สมฺปหํสนา ปริโยสานนฺติ วุตฺตา ฯ ตถาหิ
อปฺปนากาเล ภาวนาย สมปฺปวตฺติยา ปฏิปกฺขสฺส จ สุปฺปหานโต
ปคฺคหาทีสุ พฺยาปารสฺส อกตฺตพฺพโต อชฺฌุเปกฺขนาว โหติ ฯ
ยํ สนฺธาย วุตฺตํ สมเย จิตฺตสฺส อชฺฌุเปกฺขนา วิสุทฺธํ จิตฺตํ
อชฺฌุเปกฺขตีติ จ อาทิ ฯ สา ปนายํ อชฺฌุเปกฺขนา ญาณสฺส

1. ม. อนติวตฺตนโต เอกรสสภาวานํ ฯ
[ ม. ป. 128 ส. ป. 485 ]

กิจฺจสิทฺธิยา โหติ วิเสสโต ญาณสาธนตฺตา อปฺปนาพฺยาปารสฺส ฯ
ตสฺมา ญาณกิจฺจภูตา สมฺปหํสนา ปริโยสานนฺติ วุตฺตา ฯ เอวํ
ติวิธาย ปฏิปทาวิสุทฺธิยา ลทฺธวิเสสาย ติวิธาย อุเปกฺขานุพฺรูหนาย
สาติสยํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตภาเวน จตุพฺพิธาปิ สมฺปหํสนา
สิชฺฌตีติ อาคมนุเปกฺขาญาณกิจฺจวเสน ทสปิ อาการา ฌาเนเอว
เวทิตพฺพา ฯ เอวํ ติวิธตฺตคตํ จิตฺตนฺติอาทีนิ ตสฺเสว จิตฺตสฺส
โถมนวจนานิ ฯ ตตฺถ เอวํ ติวิธตฺตคตนฺติ เอวํ ยถาวุตฺเตน วิธินา
ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนอุเปกฺขานุพฺรูหนญาณสมฺปหํสนาวเสน ติวิธ-
ภาวํ คตํ ฯ วิตกฺกสมฺปนฺนนฺติ กิเลสกฺโขภวิรหิตตฺตา วิตกฺเกน
สุนฺทรภาวมุปคตํ ฯ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนนฺติ ตสฺมึเยว
อารมฺมเณ จิตฺตสฺส นิรนฺตรปฺปวตฺติสงฺขาเตน อธิฏฺฐาเนน สมฺปนฺนํ
อนูนํ ฯ ยถา อธิฏฺฐานวสิยํ อธิฏฺฐานนฺติ ฌานปฺปวตฺติ ตถา
อิธาปิ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานนฺติ จิตฺเตกคฺคตาปิ ยุชฺชติ ฯ เตนหิ
เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ จิตฺตํ อธิติฏฺฐติ น เอตฺถ วิกฺขิปตีติ ฯ
สมาธิสมฺปนฺนนฺติ วิสุํ วุตฺตตฺตา ปน วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพ ฯ
อถวา สมาธิสฺเสว ฌานงฺคสงฺคหิตตฺตา จิตฺตสฺส อธิฏฺฐาน-
สมฺปนฺนนฺติ ฌานงฺคปญฺจกวเสน วุตฺตํ ฯ สมาธสมฺปนฺนนฺติ
อินฺทฺริยสงฺคหิตตฺตา อินฺทฺริยปญฺจกวเสน ฯ
[130] อสุภสญฺญาปริจิเตนาติ สกลํ กายํ อสุภนฺติ ปวตฺตาย
[ ม. ป. 128 ส. ป. 485-6 ]

สญฺญาย สหคตตฺตา ฌานํ อสุภสญฺญา ฯ เตน ปริจิเตน
ปริภาวิเตน ฯ เจตสาติ จิตฺเตน ฯ พหุลนฺติ อภิณฺหํ ฯ วิหรโตติ
วิหรนฺตสฺส ฯ อสุภสมาปตฺติพหุลสฺสาติ อตฺโถ ฯ เมถุนธมฺม-
สมาปตฺติยาติ เมถุนธมฺเมน สมงฺคีภาวโต ฯ ปฏิลียตีติ เอกปสฺเสน
นิลียติ นิลีนํ วิย โหติ ฯ ปฏิกุฏฺฏตีติ ¹ สงฺกุจติ ฯ ปฏิวฏฺฏตีติ
วิวฏฺฏติ ฯ น สมฺปสารียตีติ น วิสรติ ฯ อภิรติวเสน น
ปกฺขนฺทตีติ อตฺโถ ฯ อถวา ปฏิลียตีติ สงฺกุจติ ตตฺถ ปฏิกูล-
ตาย สณฺฐิตตฺตา ฯ ปฏิกุฏฺฏตีติ อปสกฺกติ น อุปสกฺกติ ฯ
ปฏิวฏฺฏตีติ นิวตฺตติ ฯ ตโตเอว น สมฺปสารียติ ฯ นหารุ-
ททฺทลนฺติ นหารุขณฺฑํ นหารุวิเลขนํ วา ฯ
[131] อฑฺฒมาสนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ ฯ ปฏิ-
สลฺลิยิตุนฺติ ยถาวุตฺตกาลํ ปฏิ ปฏิ ทิวเส ทิวเส สมาปตฺติยํ ธมฺม-
จินฺตายํ จ จิตฺตํ นิลิยิตุํ ฯ ปยุตฺตวาจนฺติ ปจฺจยปฏิสํยุตฺตวาจํ
พุทฺธา อิเมสุ ทิวเสสุ ปิณฺฑาย น จรนฺติ วิหาเรเยว นิสีทนฺติ
เตสํ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหตีติอาทิวจนํ ฯ กลฺยาณุปนิสฺสยวเสนาติ
ปพฺพชฺชาย อุปนิสฺสยวเสน ฯ ปเร กิราติ กิรสทฺโท อรุจิสูจ-
นตฺโถ ฯ เตนาห อิทํ ปน อิจฺฉามตฺตนฺติ ฯ ปวตฺติอชานนํ
อาโรจยิตาภาโว ญาเต นิวารณญฺจาติ อิทํ เตสํ อิจฺฉามตฺตํ น
ปน การณนฺติ อตฺโถ ฯ อปเร ปน วทนฺติ เอตสฺมึ กิร อฑฺฒ-

1. อฏฺฐกถาปาโฐปิ อีทิโสว ฯ ปาลิยมฺปน ปฏิกุชฺชตีติ ทิสฺสติ ฯ

มาเส น โกจิ พุทฺธเวเนยฺโย อโหสิ อถ สตฺถา อิมํ อฑฺฒ-
มาสํ ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมสฺสามิ อิติ มยฺหญฺเจว สุขวิหาโร
ภวิสฺสติ อนาคเต จ ปจฺฉิมา ชนตา สตฺถาปิ คณํ ปหาย
เอกโก วิหาสิ กิมงฺคํ ปน มยนฺติ ทิฏฺฐานุคตึ อาปชฺชิสฺสติ
ตทสฺสา ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ อิมินา การเณน
เอวมาหาติ ฯ เนว โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมตีติ ฐเปตฺวา ปิณฺฑ-
ปาตนิหารกํ อญฺโญ โกจิ เนว ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ ฯ ภิกฺขุสงฺโฆ
ปน สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ อทาสิ ฯ โส ปาโตว
คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชนมุโขทกทนฺตกฏฺฐทานาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ ตสฺมึ
ตสฺมึ ขเณ กตฺวา อปคจฺฉติ ฯ
[132] อเนกการณสมฺมิสฺโสติ เอตฺถ กายสฺส อสุจิทุคฺคนฺธ-
เชคุจฺฉปฏิกูลตาว อเนกการณํ ฯ มณฺฑนปกติโกติ อลงฺการ-
สภาโว ฯ โกจิ ตรุโณปิ ยุวา น โหติ โกจิ ยุวาปิ มณฺฑนก-
ชาติโก น โหติ ยถา อุปสนฺตสภาโว อาลสิยพฺยสนาทีหิ วา
อภิภูโต ฯ อิธ ปน ทหโร เจว ยุวา จ มณฺฑนกชาติโก จ
อธิปฺเปโต ฯ ปฐมโยพฺพนนฺนาม ปณฺณรสวสฺสโต ยาว ทฺวตฺตึส-
วสฺสานิ โสฬสวสฺสโต วา ยาว เตตฺตึสวสฺสานิ ฯ กุณปนฺติ
มตกเฬวรํ ฯ อหิสฺส กุณปํ อหิกุณปํ ฯ เอวํ อิตรานิปิ ฯ
อติปฏิกูลชิคุจฺฉนียภาวโต เจตฺถ อิมาเนว ตีณิ วุตฺตานีติ
[ ม.ป. 128 ส. ป. 488 ]

เวทิตพฺพานิ ฯ อญฺเญสํ หิ สสสูกราทีนํ กุณปํ มนุสฺสา กฏุก-
ภณฺฑาทีหิ อภิสงฺขริตฺวา ปริภุญฺชนฺติปิ ฯ อิเมสํ ปน กุณปํ
อภินวมฺปิ ชิคุจฺฉนฺติเยว ฯ โก ปน วาโท กาลาติกฺกเมน
ปูติภูเต ฯ อติปฏิกูลชิคุจฺฉนียตา จ เนสํ อติวิย ทุคฺคนฺธตาย ฯ
สา จ อหีนํ ติขิณโกปตาย กุกฺกุรมนุสฺสานํ โอทนกุมฺมาสุปจยตาย
สรีรสฺส โหตีติ วทนฺติ ฯ สมณกุตฺตโกติ สมณกิจฺจโก ฯ กาสาว-
นิวาสนาทิวเสน สมณกิจฺจการีติ วุตฺตํ โหติ ฯ เตนาห สมณ-
เวสธารโกติ ฯ สพฺพมกํสูติ ปุถุชฺชนา สาวชฺเชปิ ตตฺถ อนวชฺช-
สญฺญิโน หุตฺวา กรณการาปนสมนุญฺญตาทิเภทํ สพฺพมกํสุ ฯ
[133] โลหิตกนฺติ เอตฺถ โลหิตคตนฺติปิ ปฐนฺติ ฯ วคฺคูติ
มตา วคฺคุมตา ฯ ปุญฺญสมฺมตาติ ปุชฺชภวผลนิพฺพตฺตเนน สตฺตานํ
ปุนเนน วิโสธเนน ปุญฺญนฺติ สมฺมตา ฯ ปวาเหสฺสามีติ คมยิสฺสามิ
วิโสเธสฺสามีติ อตฺโถ ฯ มารเธยฺยํ วุจฺจนฺติ เตภูมิกธมฺมา ฯ
วจนตฺถโต ปน มารสฺส เธยฺยํ มารเธยฺยํ ฯ เธยฺยนฺติ ธานํ วตฺถุ
นิวาโส โคจโร ฯ มาโร วา เอตฺถ ธิยติ ติฏฺฐติ ปวตฺตตีติ
มารเธยฺยํ ฯ มาโรติ เจตฺถ กิเลสมาโร อธิปฺเปโต ฯ กิเลสมาร-
วเสเนว จ เทวปุตฺตมารสฺส กามภเว อาธิปจฺจนฺติ ฯ มารวิสยํ
นาติกฺกมิสฺสตีติ จินฺเตตฺวาติ เอวมยํ สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา มารวิสยํ
อติกฺกเมยฺยาปิ มยา ปน เอวํ วุตฺเต อุปฺปนฺนสํเวคํ ปฏิปฺ-
[ ม. ป. 129 ส. ป. 489-90 ]

ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา มารวิสยํ นาติกฺกมิสฺสตีติ เอวํ จินฺเตตฺวา ฯ
ทฺวิวจนนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วจนํ ฯ อาเมฑิตวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ
นิโยเชนฺตีติ เอตฺถ อยํ อนฺธพาลา เทวตา เอวํ อุปฺปนฺนสํเวคมูลกํ
สมณธมฺมํ กตฺวา อยํ มารวิสยํ อติกฺกเมยฺยาปีติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน
อญฺญาณตาย มตา สํสารโต มุจฺจนฺตีติ เอวํลทฺธิกาปิ สมานา
อตฺตโน ลทฺธิวเสน มตา ภิกฺขู สํสารโต มุจฺจนฺตีติ อิมมตฺถํ
อนุปปริกฺขิตฺวา ตํ ตตฺถ นิโยเชสีติ เวทิตพฺพํ ฯ กิญฺจาปิ อสุภกถํ
กเถนฺเตน ภควตา ยถา เตสํ ภิกฺขูนํ มรณภยํ น ภวิสฺสติ
ตถา เทสิตตฺตา ภิกฺขูนญฺจ ตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา อสุภภาวนานุโยเคน
กาเย วิคตจฺฉนฺทราคตาย มรณสฺส อภิปฏฺฐิตภาวโต ภยํ นตฺถิ
ตํ ปน อสิหตฺถํ ตถา วิจรนฺตํ ทิสฺวา ตทญฺเญสํ ภิกฺขูนํ อุปฺปชฺ-
ชนกภยํ สนฺธาย โหติเยว ภยนฺติอาทิ วุตฺตนฺติ วทนฺติ ฯ
อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ อญฺญมญฺญํปิ ชีวิตา โวโร-
เปนฺตีติ วุตฺตตฺตา สพฺพานิปิ ตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ ชีวิตา
โวโรเปสีติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ ฯ อปฺปกํ หิ
โอนมธิกํ วา คณนุปคํ น โหตีติ ปญฺจสตานีติ วุตฺตํ ฯ ตสฺมา
เย จ อตฺตนาว อตฺตานํ อญฺญมญฺญญฺจ ชีวิตา โวโรเปสุํ เต
ฐเปตฺวา อวเสสปุถุชฺชนภิกฺขู สพฺเพ จ อริเย อยํ ชีวิตา โวโร-
เปสีติ เวทิตพฺพํ ฯ
[ ม. ป. 129 ส. ป. 491 ]

[134] ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เอตฺถ ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ
เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา อปสกฺกิตฺวา สลฺลานํ นิลิยนํ
วิเวจนํ ฯ กายจิตฺเตหิ ตโต วิวิตฺตตา เอกีภาโวติ วุตฺตํ โหติ ฯ
เตนาห เอกีภาวโตติ ฯ ปวิเวกโตติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอกีภาโวติ หิ
กายจิตฺตวิเวโก วุตฺโต ฯ วุฏฺฐิโตติ ตโต ทุวิธวิเวกโต ภวงฺคุปฺ-
ปตฺติยา รูปารมฺมณาทิสงฺขารสมาโยเคน จ คหฏฺฐปพฺพชิตาทิสตฺต-
สมาคเมน จ อเปโต ฯ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ คณฺหนฺตีติ อตฺตโน
อตฺตโน อาจริยานํ สนฺติเก คณฺหนฺติ ฯ กามํ ทสานุสฺสติคฺคหเณเนว
อานาปานสฺสติปิ คหิตา ฯ สา ปน ตตฺถ สนฺนิปติตภิกฺขูสุ พหุนฺนํ
สปฺปายา ปติฏฺฐา จ ฯ ตสฺมา ปุน คหิตา ฯ ตถาหิ ภควา
ตเมว กมฺมฏฺฐานํ เตสํ ภิกฺขูนํ กเถสิ ฯ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา
อสุภกมฺมฏฺฐานสทิสี ฯ จตฺตาโร ปน อารุปฺปา อาทิกมฺมิกานํ
อนนุรูปาติ เตสํ อิธ อคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํ เวสาลึ อุปนิสฺสายาติ
เวสาลินครํ โคจรคามํ กตฺวา ฯ อุปฏฺฐานสาลายนฺติ ธมฺมสภายํ ฯ
มุหุตฺเตเนวาติ สตฺถริ สทฺธมฺเม จ คารเวน อุปคตภิกฺขูนํ วจน-
สมนนฺตรเมว อุฏฺฐหึสูติ กตฺวา วุตฺตํ ฯ พุทฺธกาเล กิร ภิกฺขู
ภควโต สนฺเทสํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตุํ โอหิตโสตา วิหรนฺติ ฯ
ยสฺสาติ ยสฺส กตฺตพฺพสฺส ฯ กาลนฺติ เทสนากาลํ สนฺธาย วทติ ฯ
[135] อรหตฺตปฺปตฺติยาติ อรหตฺตปฺปตฺติอตฺถาย ฯ อญฺญํ
[ ม. ป. 130-31 ส. ป. 492-3 ]

ปริยายนฺติ อรหตฺตาธิคมตฺถาย อญฺญํ การณํ ฯ อาจิกฺขนฺโตติ
ปสํสาปุพฺพกํ เทเสนฺโต ฯ ปสํสา จ ตตฺถ อภิรุจิชนเนน อุสฺสาห-
นตา ฯ ตํ หิ สุตฺวา ภิกฺขู ภควา อิมํ สมาธึ อเนเกหิ อากาเรหิ
ปสํสติ สนฺโต กิรายํ สมาธิ ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ
วิหาโร ปาปธมฺเม จ ฐานโส อนฺตรธาเปตีติ สญฺชาตาภิรุจิโย
อุสฺสาหชาตา สกฺกจฺจํ อนุยุญฺชิตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ มญฺญนฺติ ฯ
อตฺถโยชนากฺกมนฺติ อตฺถญฺจ โยชนากฺกมญฺจ ฯ ภควา อตฺตโน
ปจฺจยภูตํ ¹ สมาธึ เทสนานุภาเวน เตสมฺปิ ภิกฺขูนํ อาสนฺนํ ปจฺจกฺ-
ขญฺจ กโรนฺโต สมฺปิณฺฑนวเสน อยมฺปิ โขติอาทิมาห ฯ อสฺสา-
สปฺปสฺสาสปริคฺคาหิกาติ ทีฆรสฺสาทิวิเสเสหิ สทฺธึ อสฺสาสปฺปสฺสาเส
ปริจฺฉิชฺช คาหิกา ฯ เต อารพฺภ ปวตฺตาติ อตฺโถ ฯ อิทานิ
ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาลิยา วิภาเวนฺโต อาห วุตฺตํ เหตนฺติอาทึ ฯ
ตตฺถ อสฺสาโส โน ปสฺสาโสติ โส โสเยว อตฺโถ ปฏิเสเธน
วิเสเสตฺวา วุตฺโต ฯ อสฺสาสวเสนาติ อสฺสาสํ อารมฺมณํ กตฺวาติ
วุตฺตํ โหติ ฯ ปสฺสาสวเสนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ฯ
อุปฏฺฐานํ สตีติ อปมฺมุสฺสนตาย ตเมว อสฺสาสํ ปสฺสาสญฺจ
อุปคนฺตฺวา ฐานํ สติ นามาติ อตฺโถ ฯ เอตฺตาวตา อานาปาเนสุ
สติ อานาปานสฺสตีติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติ ฯ อิทานิ สติวเสเนว

1. ม. ปจฺจกฺขภูตํ ฯ
[ ม. ป. 131 ส. ป. 493 ]

ปุคฺคลํ นิทฺทิสิตุกาเมน โย อสฺสสติ ตสฺสุปฏฺฐาติ โย ปสฺสสติ
ตสฺสุปฏฺฐาตีติ วุตฺตํ ฯ โย อสฺสสติ ตสฺส สติ อสฺสาสํ
อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติ โย ปสฺสสติ ตสฺส สติ ปสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา
ติฏฺฐตีติ อตฺโถ ฯ ยุตฺโตติ สมฺปยุตฺโต ฯ อานาปานสฺสติยนฺติ
อานาปานสฺสติยํ ปจฺจยภูตายนฺติ อตฺโถ ฯ ปุริมสฺมึ หิ อตฺเถ
สมาธิสฺส สติยา สหชาตาทิปจฺจยภาโว วุตฺโต สมฺปยุตฺตวจนโต ฯ
ทุติยสฺมึ ปน อุปนิสฺสยภาโว ฯ อุปจารชฺฌานสหคตา หิ สติ
อปฺปนาสมาธิสฺส อุปนิสฺสโย โหตีติ อุภยถาปิ สหชาตาทีนํ สตฺตนฺ-
นมฺปิ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติ ฯ ปุน จ ปรํ อุทายิ
อกฺขาตา มยา สาวกานํ ปฏิปทา ยถา ปฏิปนฺนา เม สาวกา
จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวนฺตีติอาทีสุ อุปฺปาทนวฑฺฒนฏฺเฐน
ภาวนาติ วุจฺจตีติ ตทุภยวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ภาวิโตติ อุปฺปา-
ทิโต วฑฺฒิโต วาติ อาห ฯ ตตฺถ ภาวํ วิชฺชมานตํ อิโต คโตติ
ภาวิโต ฯ อุปฺปาทิโต ปฏิลทฺธมตฺโตติ อตฺโถ ฯ อุปฺปนฺโน ปน
ลทฺธาเสวโน ภาวิโต ฯ ปคุณภาวํ อาปาทิโต วฑฺฒิโตติ อตฺโถ ฯ
พหุลีกโตติ พหุลํ ปวตฺติโต ฯ เตน อาวชฺชนาทิวสีภาวปฺปตฺติ-
มาห ฯ โย หิ วสีภาวํ อาปาทิโต โส อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ
สมาปชฺชิตพฺพโต ปุนปฺปุนํ ปวตฺติยติ ฯ เตน วุตฺตํ ปุนปฺปุนํ
กโตติ ฯ ยถา อิเธว ภิกฺขเว สมโณ วิวิจฺเจว กาเมหีติ เอวมาทีสุ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 494 ]

ปฐมปเท วุตฺโต เอวสทฺโท ทุติยาทีสุปิ วุตฺโตเยว โหติ
เอวมิธาปีติ อาห อุภยตฺถ เอวสทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพติ ฯ อุภย-
ปทนิยเมน ลทฺธคุณํ ทสฺเสตุํ อยํ หีติอาทิ วุตฺตํ ฯ อสุภกมฺมฏฺ-
ฐานนฺติ อสุภารมฺมณํ ฌานมาห ฯ ตํ หิ อสุเภสุ โยคกมฺมภาวโต
โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต จ อสุภกมฺมฏฺฐานนฺติ วุจฺจติ ฯ
เกวลนฺติ อิมินา อารมฺมณํ นิวตฺเตติ ฯ ปฏิเวธวเสนาติ ฌาน-
ปฏิเวธวเสน ฯ ฌานํ หิ ภาวนาวิเสเสน อิชฺฌนฺตํ อตฺตโน วิสยํ
ปฏิวิชฺฌนฺตเมว ปวตฺตติ ยถาสภาวโต ปฏิวิชฺฌิยติ วาติ ปฏิ-
เวโธติ วุจฺจติ ฯ โอฬาริการมฺมณตฺตาติ วิภจฺฉารมฺมณตฺตา ฯ
ปฏิกูลารมฺมณตฺตาติ ชิคุจฺฉิตพฺพารมฺมณตฺตา ฯ ปริยาเยนาติ
การเณน เลสนฺตเรน วา ฯ อารมฺมณสนฺตตายาติ อนุกฺกเมน
วิเจตพฺพตํ ปตฺตารมฺมณสฺส ปรมสุขุมตํ สนฺธายาห ฯ สนฺเต หิ
สนฺนิสินฺเน อารมฺมเณ ปวตฺตมาโน ธมฺโม สยมฺปิ สนฺนิสินฺโนว
โหติ ฯ เตนาห สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโตติ ฯ นิพฺพุตสพฺพปริ-
ฬาโหติ อตฺโถ ฯ อารมฺมณสนฺตตาย ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ สนฺตตา
โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณาหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ ทีเปตพฺพา ฯ นาสฺส
สนฺตปณีตภาวาวหํ กิญฺจิ เสจนนฺติ อเสจนโก ฯ อเสจนกตฺตา
อนาสิตฺตโก ฯ อนาสิตฺตกตฺตาเอว อพฺโพกิณฺโณ อสมฺมิสฺโส
ปริกมฺมาทินา ฯ ตโตเยว ปาฏิเยกฺโก วิสสเยเวโก ฯ อาเวณิโก
[ ม. ป. 132 ส. ป. 494 ]

อสาธารโณ ฯ สพฺพเมตํ สรสโตเอว สนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ฯ
ปริกมฺมํ วา สนฺตภาวนิมิตฺตํ ฯ ปริกมฺมนฺติ จ กสิณกรณาทิ
นิมิตฺตุปฺปาทปริโยสานํ ฯ ตาทิสํ อิธ นตฺถีติ อธิปฺปาโย ฯ ตทา
หิ กมฺมฏฺฐานํ นิรสฺสาทตฺตา อสนฺตมปฺปณีตํ สิยา ฯ อุปจาเรน
วา นตฺถิ เอตฺถ สนฺตตาติ โยชนา ฯ ยถา อุปจารกฺขเณ นีวรณ-
วิคเมน องฺคปาตุภาเวน จ ปเรสํ สนฺตตา โหติ น เอวมิมสฺส ฯ
อยํ ปน อาทิมนสิ ฯเปฯ ปณีโต จาติ โยชนา ฯ เกจีติ อุตฺตร-
วิหารวาสิเก สนฺธายาห ฯ อนาสิตฺตโกติ อุปเสจเนน น อาสิตฺ-
ตโก ฯ เตนาห โอชวนฺโตติ ฯ โอชวนฺตสทิโสติ อตฺโถ ฯ มธุโรติ
อิฏฺโฐ ฯ เจตสิกสุขปฏิลาภสํวตฺตนํ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อุเปกฺขาย
วา สนฺตภาเวน สุขคติกตฺตา สพฺเพสมฺปิ วเสน เวทิตพฺพํ ฯ
ฌานสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏฺฐสรีรตาวเสน ปน กายิกสุขปฏิลาภสํวตฺตนํ
ทฏฺฐพฺพํ ฯ ตญฺจ โข ฌานโต วุฏฺฐิตกาเล ฯ อิมสฺมึ ปกฺเข
อปฺปิตปฺปิตกฺขเณติ อิทํ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ อวิกฺขมฺ-
ภิเตติ ฌาเนน สกสนฺตานโต อนีหเฏ อปฺปหีเน ฯ อโกสลฺล-
สมฺภูเตติ อโกสลฺลํ วุจฺจติ อวิชฺชา ตโต สมฺภูเต ฯ อวิชฺชา-
ปุพฺพงฺคมา หิ สพฺเพ ปาปธมฺมา ฯ ขเณเนวาติ อตฺตโน ปวตฺ-
ติกฺขเณเนว ฯ อนฺตรธาเปตีติ เอตฺถ อนฺตรธาปนํ วินาสนํ ฯ
ตํ ปน ฌานวตฺถุกสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ โหตีติ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 494-5 ]

อาห วิกฺขมฺเภตีติ ฯ วูปสเมตีติ วิเสเสน อุปสเมติ ฯ วิเสเสน
อุปสมนํ ปน สมฺมเทว อุปสมนํ โหตีติ อาห สุฏฺฐุ อุปสเมตีติ ฯ
นนุ จ อญฺโญปิ สมาธิ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนว ปฏิปกฺขธมฺเม
อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ อถ กสฺมา อยเมว สมาธิ เอวํ
วิเสเสตฺวา วุตฺโตติ ฯ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย นานาวิตกฺกวูปสมน-
สพฺภาวโต ฯ วุตฺตํ เหตํ อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุ-
ปจฺเฉทายาติ ฯ อปิจ ติกฺขปญฺญสฺส ญาณุตฺตรสฺเสตํ กมฺมฏฺฐานํ
ญาณุตฺตรสฺส จ กิเลสปฺปหานํ อิตเรหิ สาติสยํ ยถา สทฺธา-
ธิมุตฺเตหิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ตสฺมา อิมํ วิเสสํ สนฺธาย ฐานโส
อนฺตรธาเปติ วูปสเมตีติ วุตฺตํ ฯ อถวา นิมิตฺตปาตุภาเว สติ
ขเณเนว องฺคปาตุภาวสพฺภาวโต อยเมว สมาธิ ฐานโส อนฺตร-
ธาเปติ วูปสเมตีติ วุตฺโต ยถาตํ มหโต อกาลเมฆสฺส อุฏฺฐิ-
ตสฺส ธารานิปาเต ขเณเนว ปฐวิยํ รโชชลฺลสฺส วูปสโม ฯ
เตเนวาห เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มหาอกาลเมโฆ อุฏฺฐิโตติอาทึ ฯ
สาสนิกสฺส ฌานภาวนา เยภุยฺเยน นิพฺเพธภาคิยาว โหตีติ อาห
นิพฺเพธภาคิยตฺตาติ ฯ พุทฺธานํ ปน เอกํเสน นิพฺเพธภาคิยาว โหติ ฯ
อิมเมว หิ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา สมฺมา-
สมฺโพธึ อธิคจฺฉนฺติ ฯ อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ
อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห
[ ม. ป. 132 ส. ป. 495 ]

อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโตติ ฯ อยํ ปนตฺโถ วิราคนิโรธ-
ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ วเสน สมฺมเทว ยุชฺชติ ฯ กถนฺติ อิทํ
ปุจฺฉนาการวิภาวนปทํ ฯ ปุจฺฉา เจตฺถ กเถตุกมฺยตาวเสน อญฺเญสํ
อสมฺภวโต ฯ สา จ อุปริเทสนํ อารูฬฺหานํ สพฺเพสํ ปการ-
วิเสสานํ อามสนวเสนาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต กถนฺติ ฯเปฯ
กมฺยตาปุจฺฉาติ อาห ฯ กถํ พหุลีกโตติ เอตฺถาปิ อานาปานสฺสติ-
สมาธีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ฯ ตตฺถ กถนฺติ อานา-
ปานสฺสติสมาธิพหุลีการํ นานปฺปการโต วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉา ฯ
พหุลีกโต อานาปานสฺสติสมาธีติ ตถา ปุฏฺฐธมฺมนิทสฺสนนฺติ
อิมมตฺถํ เอเสว นโยติ อิมินาเยว อติทิสฺสติ ฯ เหฏฺฐา ปปญฺจวเสน
วุตฺตมตฺถํ สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต อยํ ปเนตฺถ
สงฺเขปตฺโถติ อาห ฯ ปิณฺฑนตฺโถติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตมตฺถนฺติ ตํ กถํ
ภาวิโตติอาทินา ปุจฺฉาวเสน สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ ฯ อิธ ตถาคโต
โลเก อุปชฺชตีติอาทีสุ อิธสทฺโท โลกํ อุปาทาย วุตฺโต ฯ อิเธว
ติฏฺฐมานสฺสาติอาทีสุ โอกาสํ ฯ อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ
ปวาริโตติอาทีสุ ปทปูรณมตฺตํ ฯ อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณา-
ตีติอาทีสุ ปน สาสนํ ฯ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขูติ อิธาปิ สาสนเมวาติ
ทสฺเสนฺโต ภิกฺขเว อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขูติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ
กตฺวา ทสฺเสตุํ อยํ หีติอาทิมาห ฯ ตตฺถ สพฺพปฺปการอานา-
[ ม.ป. 132 ส. ป. 495-6 ]

ปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺสาติ สพฺพปฺปการคฺคหณํ โสฬส ปกาเร
สนฺธาย ฯ เต หิ อิมสฺมึเยว สาสเน ฯ พาหิรกา หิ ชานนฺตา
อาทิโต จตุปฺปการเมว ชานนฺติ ฯ เตนาห อญฺญสาสนสฺส ตถา-
ภาวปฏิเสธโนติ ฯ ยถาวุตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสยภาวปฏิเสธโนติ
อตฺโถ ฯ เอเตน อิธ ภิกฺขเวติ อิทํ อนฺโตคธเอวสทฺทนฺติ ทสฺเสติ ฯ
สนฺติ หิ เอกปทานิปิ อวธารณานิ ยถา วายุภกฺโขติ ฯ เตเนวาห
อิเธว ภิกฺขเว สมโณติอาทึ ฯ ปริปุณฺณสมณกรณธมฺโม หิ โย
โส สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตโก ฯ ปรปฺปวาทาติ
ปเรสํ อญฺญติตฺถิยานํ นานปฺปการา วาทา ติตฺถายตนานิ ฯ อรญฺ-
ญาทิกสฺเสว ภาวนานุรูปเสนาสนตํ ทสฺเสตุํ อิมสฺส หีติ วุตฺตํ ฯ
ทุทฺทโม ทมถํ อนุปคโต โคโณ กูฏโคโณ ฯ ยถา ถเนหิ สพฺพโส
ขีรํ น ปคฺฆรติ เอวํ โทหปฏิพนฺธีนิ กูฏเธนุ ฯ อสฺสาติ โคปกสฺส ฯ
รูปสทฺทาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกอสฺสาโท รูปารมฺมณาทิรโส ฯ
ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณนฺติ ปพฺพชิตโต ปุพฺเพ อนาทิมติ สํสาเร
ปริจิตารมฺมณํ ฯ อุปจารวเสน อุปนิสีทติ อปฺปนาวเสน อุปนิปชฺชตีติ
โยเชตพฺพํ ฯ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน ฯ นิพนฺเธยฺยาติ พนฺเธยฺย ฯ
สติยาติ สมฺมเทว กมฺมฏฺฐานสลฺลกฺขณวสปฺปวตฺตาย สติยา ฯ
อารมฺมเณติ กมฺมฏฺฐานารมฺมเณ ฯ ทฬฺหนฺติ ถิรํ ฯ ยถา สโต-
การิสฺส อุปจารปฺปนาเภโท สมาธิ อิชฺฌติ ตถา ถามคตํ กตฺวาติ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 496-7 ]

อตฺโถ ฯ มุทฺธภูตนฺติ สนฺตตาทิวิเสสคุณวนฺตตาย พุทฺธาทีหิ อริเยห
สมฺมา เสวิตภาวโต จ มุทฺธสทิสํ ฯ อตฺตมนฺติ อตฺโถ ฯ วิเสสา-
ธิคมทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารปทฏฺฐานนฺติ สพฺเพสํ พุทฺธานํ เอกจฺจานํ
ปจฺเจกพุทฺธานํ พุทฺธสาวกานญฺจ วิเสสาธิคมสฺส เจว อญฺญกมฺมฏฺ-
ฐาเนน อธิคตวิเสสานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปทฏฺฐานภูตํ ฯ
วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย ภควา โยคีนํ อนุรูปนิวาสฏฺฐานุปทิสนโต ฯ
ภิกฺขุ ทีปิสทิโส อรญฺเญ เอกโก วิหริตฺวา ปฏิปกฺขนิมฺมถเนน
อิจฺฉิตตฺถสาธนโต ฯ ผลมุตฺตมนฺติ สามญฺญผลมาห ฯ ปรกฺกม-
ชวโยคฺคภูมินฺติ ภาวนุสฺสาหชวสฺส โยคฺคกรณภูมิภูตํ ฯ เอวํ วุตฺต-
ลกฺขเณสูติ อภิธมฺมปริยาเยน สุตฺตนฺตปริยาเยน จ วุตฺตลกฺขเณสุ ฯ
รุกฺขสมีปนฺติ ยาวตา มชฺฌนฺติเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ
นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺติ วุจฺจตีติ เอวํ
วุตฺตํ รุกฺขสฺส สมีปฏฺฐานํ ฯ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ปพฺพตํ
กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชนฺติ เอวํ
วุตฺตํ ฯ อุตุตฺตยานุกุลํ ธาตุจริยานุกุลนฺติ คิมฺหาทิอุตุตฺตยสฺส
เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส โมหาทิจริตตฺตยสฺส จ อนุกุลํ ฯ ตถาหิ
คิมฺหกาเล อรญฺญํ อนุกุลํ โสมฺมสีตลภาวโต ฯ เหมนฺเต รุกฺขมูลํ
หิมปาตนิวารณโต ฯ วสฺสกาเล สุญฺญาคารํ วสฺสนิวารกเคหสพฺ-
ภาวโต ฯ เสมฺหธาตุกสฺส เสมฺหปกติกสฺส อรญฺญํ อนุกุลํ ทูรํ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 479-8 ]

คนฺตฺวา ภิกฺขาจรเณน เสมฺหสฺส วูปสมนโต ฯ ปิตฺตธาตุกสฺส
รุกฺขมูลํ สีตวาตสมฺผสฺสสมฺภวโต ฯ วาตธาตุกสฺส สุญฺญาคารํ
อนุกุลํ วาตนิวารณโต ฯ โมหจริตสฺส อรญฺญํ อนุกุลํ ฯ
มหาอรญฺเญ หิ จิตฺตํ น สงฺกุจติ วิวฏงฺคณภาวโต ฯ โทสจริตสฺส
รุกฺขมูลํ ปสาทนียภาวโต ฯ ราคจริตสฺส สุญฺญาคารํ อนุกุลํ
วิสภาคารมฺมณานํ ปเวสนิวารณโต ฯ อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิกนฺติ อสงฺ-
โกจาวิกฺเขปปกฺขิกํ ฯ สยนํ หิ โกสชฺชปกฺขิกํ ฯ ฐานจงฺกมนานิ
อุทฺธจฺจปกฺขิกานิ ฯ น เอวํ นิสชฺชา ฯ ตโตเอวสฺสา สนฺตตา ฯ
นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ ปลฺลงฺกาภุชเนน อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ ปวตฺตน-
สุขตํ อุปริมกายสฺส อุชุกฏฺฐปเนน อารมฺมณปริคฺคหุปายํ ปริมุขํ
สติยา ฐปเนน ทสฺเสนฺโต ฯ อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนํ มิโถ-
พนฺธนวเสน¹ นิสชฺชา ฯ เหฏฺฐิมกายสฺส อนุชุกํ ฐปนํ นิสชฺชา-
วจเนเนว โพธิตนฺติ ฯ อุชช กายนฺติ เอตฺถ กายสทฺโท อุปริมกาย-
วิสโยติ อาห อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวาติ ฯ ตมฺปน อุชุกํ
ฐปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ อฏฺฐารสาติอาทิ วุตฺตํ ฯ
น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติ ฯ น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถึ
น วิลงฺเฆติ ฯ ตโตเอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสุปฺปตฺติยา วุฑฺฒึ ผาตึ
อุปคจฺฉติ ฯ อิธ ปริสทฺโท อภิสทฺเทน สมานตฺโถติ อาห กมฺมฏฺ-

1. ม. อโธพนฺธนวเสน ฯ

ฐานาภิมุขนฺติ ฯ พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺ-
ฐานํเยว ปุรกฺขิตฺวาติ อตฺโถ ฯ ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ ปริณายิกาติ-
อาทีสุ วิย ฯ นิยฺยานฏฺโฐ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐ ฯ ตสฺมา
ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สตึ
กตฺวา ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถ ฯ
[136] สโตวาติ สติยา สมนฺนาคโตเอว สรนฺโตเอว อสฺส-
สติ ฯ นาสฺส กาจิ สติวิรหิตา อสฺสาสปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถ ฯ
สโต ปสฺสสตีติ เอตฺถาปิ สโต ปสฺสสตีติ เอวสทฺโท อาเนตฺวา
วตฺตพฺโพ ฯ สโตการีติ สโตเอว หุตฺวา สติยาเอว วา กาตพฺพสฺส
กตฺตา กรณสีโล วา ฯ พตฺตึสาย อากาเรหีติ จตูสุ จตุกฺเกสุ
อาคตานิ ทีฆรสฺสาทีนิ โสฬส ปทานิ อสฺสาสปฺปสฺสาสวเสน ทฺวิธา
วิภชิตฺวา วุตฺเตหิ ทีฆมสฺสาสํ อาทึ กตฺวา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี
ปสฺสาสปริยนฺเตหิ พตฺตึสากาเรหิ ฯ ยทิ สโตว อสฺสสติ สโต
ปสฺสสตีติ เอตสฺส วิภงฺเค วุตฺตํ อถ กสฺมา อสฺสสติ ปสฺสส-
ติจฺเจว อวตฺวา สโตการีติ วุตฺตํ ฯ เอกรสํ เทสนํ กาตุกาม-
ตาย ฯ ปฐมจตุกฺเก ปททฺวยเมว หิ วตฺตมานกาลวเสน อาคตํ
อิตรานิ อนาคตกาลวเสน ฯ ตสฺมา เอกรสํ เทสนํ กาตุกามตาย
สพฺพตฺถ สโตการีจฺเจว วุตฺตํ ฯ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆอสฺสาส-
วเสน ฯ วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส ฯ ทีฆนฺติ วา ภควตา
[ ม. ป. 132 ส. ป. 499 ]

วุตฺตอสฺสาสวเสน ฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปนฺติ วิกฺเขปสฺส
ปฏิปกฺขภาวโต อวิกฺเขโปติ ลทฺธนามสฺส จิตฺตสฺส เอกคฺคภาวํ
ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐิตา โหติ ฯ
ตาย สติยา เตน ญาเณนาติ ยถาวุตฺตาย สติยา ยถาวุตฺเตน จ
ญาเณน ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ทีฆํ อสฺสาสํ อารมฺมณภูตํ
อวิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส อสมฺโมหโต วา ปชานนฺตสฺส ตตฺถ สติ อุปฏฺ-
ฐิตาเอว โหติ ตํ สมฺปชานนฺตสฺส อารมฺมณกรณวเสน อสมฺ-
โมหวเสน วา สมฺปชญฺญํ ตทิมินา สติสมฺปชญฺเญน ตํสมงฺคี
โยคาวจโร สโตการี นาม โหตีติ ฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาส-
วเสนาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสสนสฺส วเสน ฯ ปฏิ-
นิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสวเสนาติ วา ปาโฐ ฯ ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคา-
นุปสฺสิโน อสฺสาสา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสา เตสํ วเสนาติ
อตฺโถ ฯ อนฺโต อุฏฺฐิตสสนํ อสฺสาโส พหิ อุฏฺฐิตสสนํ ปสฺสาโสติ
อาห อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโตติอาทึ ฯ สุตฺตนฺตฏฺฐกถายมฺปน
พหิ อุฏฺฐหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโส อนฺโต อุฏฺฐหิตฺวาปิ
พหิ สสนโต ปสฺสาโสติ กตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตํ ฯ อถวา
มาตุกุจฺฉิยํ พหิ นิกฺขมิตุํ อลทฺโธกาโส นาสิกาวาโต มาตุกุจฺฉิโต
นิกฺขนฺตมตฺเต ปฐมํ พหิ นิกฺขมตีติ วินยฏฺฐกถายํ อุปฺปตฺติกฺกเมน
อาทิมฺหิ สาโส อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโต วุตฺโต ฯ เตเนวาห
[ ม. ป. 132 ส. ป. 499-500 ]

สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกานนฺติอาทึ ฯ สุตฺตนฺตฏฺฐกถายมฺปน ปวตฺติยํ
ภาวนารมฺภสมเย ปฐมํ นาสิกาวาตสฺส อนฺโต อากฑฺฒิตฺวา ปจฺฉา
พหิ วิสชฺชนโต ปวตฺติกฺกเมน อาทิมฺหิ สาโส อสฺสาโสติ อนฺโต
ปวิสนวาโต วุตฺโต ฯ สุตฺตนฺตนโยเยว เจตฺถ อสฺสาสาทิมชฺฌปริโย-
สานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ
จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จ ปสฺสาสาทิ-
มชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน
กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จาติ
อิมาย ปาลิยา สเมติ ฯ ภาวนารมฺเภ ปวตฺติกฺกมสฺเสว อิจฺฉิตตฺตา
สุนฺทรตโรติ วทนฺติ ฯ ตาลล อาหจฺจ นิพฺพายตีติ ตาลล อาหจฺจ
นิรุชฺฌติ ฯ เตน กิร สมฺปติชาโต พาลทารโก ขิปิตํ กโรติ ฯ
เอวนฺตาวาติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ ฯ เกจิ เอวํ
ตาวาติ อเนน ปวตฺติกฺกเมน อสฺสาโส พหิ นิกฺขมนวาโตติ คเห-
ตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยติ วทนฺติ ฯ อทฺธานวเสนาติ กาลทฺธานวเสน ฯ
อยํ หิ อทฺธานสทฺโท กาลสฺส เทสสฺส จ วาจโก ฯ ตตฺถ เทสทฺธานํ
อุทาหรณภาเวน ทสฺเสตฺวา กาลทฺธานสฺส วเสน อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ
ทีฆรสฺสตํ วิภาเวตุํ ยถา หีติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ โอกาสทฺธานนฺติ
โอกาสภูตํ อทฺธานํ ฯ ผริตฺวาติ พฺยาเปตฺวา ฯ จุณฺณวิจุณฺณาปิ
อเนกกลาปภาเวน ฯ ทีฆมทฺธานนฺติ ทีฆํ ปเทสํ ฯ ตสฺมาติ สณิกํ
[ ม. ป. 129 ส. ป. 500 ]

ปวตฺติยา ทีฆสนฺตานตาย ทีฆาติ วุจฺจนฺติ ฯ เอตฺถ จ หตฺถิ-
อาทิสรีเร สุนขาทิสรีเร จ อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ เทสทฺธานวิสิฏฺเฐน
กาลทฺธานวเสเนว ทีฆรสฺสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา สณิกํ ปูเรตฺวา
สณิกเมว นิกฺขมนฺติ สีฆํ ปูเรตฺวา สีฆเมว นิกฺขมนฺตีติ วจนโต ฯ
มนุสฺเสสูติ สมานปฺปมาเณสุปิ มนุสฺสสรีเรสุ ฯ ทีฆํ อสฺสสนฺตีติ
ทีฆํ อสฺสาสปฺปพนฺธํ ปวตฺเตนฺตีติ อตฺโถ ฯ ปสฺสสนฺตีติ เอตฺถาปิ
เอเสว นโย ฯ สุนขสสาทโย วิย รสฺสํ อสฺสสนฺติ ปสฺสสนฺติ
จาติ โยชนา ฯ อิทมฺปน ทีฆํ รสฺสญฺจ อสฺสสนํ ปสฺสสนญฺจ
เตสํ สตฺตานํ สรีรสภาโวติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ เตสนฺติ สตฺตานํ ฯ เตติ
อสฺสาสปฺปสฺสาสา ฯ อิตฺตรมทฺธานนฺติ รสฺสกํ กาลํ ฯ นวหา-
กาเรหีติ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส ปุพฺเพนาปรํ อลทฺธวิเสสสฺส เกวลํ
อทฺธานวเสน อาทิโต วุตฺตา ตโย อาการา ฯ เต จ โข เอกจฺโจ
อสฺสาสํ สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขติ เอกจฺโจ ปสฺสาสํ เอกจฺโจ
ตทุภยนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสน ฯ เกจิ ปน อสฺสสติปิ
ปสฺสสติปีติ เอกชฺฌํ วจนํ ภาวนาย นิรนฺตรํ ปวตฺติทสฺสนตฺถนฺติ
วทนฺติ ฯ ฉนฺทวเสน ปุพฺเพ วิย ตโย ตถา ปามุชฺชวเสนาติ
อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ ฯ กามญฺเจตฺถ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส
ตโยเอว อาการา ลพฺภนฺติ ตนฺติวเสน ปน สพฺเพสํ ปาลึ อารูฬฺ-
หตฺตา เตสํ วเสน ปริกมฺมสฺส กาตพฺพตฺตา จ ตตฺรายํ ภิกฺขุ
[ ม. ป. 129 ส. ป. 500 ]

นวหากาเรหีติ วุตฺตํ ฯ เอวํ ปชานโตติ เอวํ ยถาวุตฺเตหิ อากาเรหิ
อสฺสาสปฺปสฺสาเส ปชานโต ตตฺถ มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส ฯ
เอเกนากาเรนาติ ทีฆํ อสฺสาสาทีสุ จตูสุ อากาเรสุ เอเกน
อากาเรน นวสุ ตีสุ วา เอเกน ฯ ตถาหิ วกฺขติ
ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส
จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ นาสิกคฺเค ว ภิกฺขุโนติ ฯ
อยํ ภาวนา อสฺสาสปฺปสฺสาสกายานุปสฺสนาติ กตฺวา วุตฺตํ กายา-
นุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา สมฺปชฺชตีติ ฯ อิทานิ ปาลิวเสเนว เต
นว อากาเร ภาวนาวิธิญฺจ ทสฺเสตุํ ยถาหาติอาทิ อารทฺธํ ฯ
ตตฺถ กถํ ปชานาตีติ ปชานนวิธึ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติ ฯ ทีฆํ
อสฺสาสนฺติ วุตฺตลกฺขณํ ทีฆํ อสฺสาสํ ฯ อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธา-
นนฺติ สงฺขคเต ทีเฆ กาเล ฯ ทีฆํ ขณนฺติ อตฺโถ ฯ โกฏฺฐาส-
ปริยาโย วา สงฺขาตสทฺโท เถยฺยสงฺขาตนฺติอาทีสุ วิย ฯ ตสฺมา
อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธานโกฏฺฐาเส เทสภาเคติ อตฺโถ ฯ ฉนฺโท
อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ลทฺธสฺ-
สาทตฺตา ตตฺถ สาติสโย กตฺตุกามตาลกฺขโณ กุสลจฺฉนฺโท
อุปฺปชฺชติ ฯ ฉนฺทวเสนาติ ตถาปวตฺตจฺฉนฺทสฺส วเสน สวิเสสํ ภาวน-
มนุยุญฺชนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ วุฑฺฒึ ผาตึ คเมนฺตสฺส ฯ ตโต
สุขุมตรนฺติ ยถาวุตฺตจฺฉนฺทปฺปวตฺติยา ปุริมโต สุขุมตรํ ฯ ภาวนา -
[ ม. ป. 129 ส. ป. 501 ]

ภาวนาพเลน หิ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถปริฬาหตาย กายสฺส อสฺสาสปฺปสฺสาสา
สุขุมตรา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ ฯ ปามุชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาสปฺปสฺสา-
สานํ สุขุมตรภาเวน อารมฺมณสฺส สนฺตตาย กมฺมฏฺฐานสฺส จ
วีถิปฏิปนฺนตาย ภาวนาจิตฺตสหคโต ปโมโท ขุทฺทกาทิเภทา ตรุณ-
ปีติ อุปฺปชฺชติ ฯ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ อนุกฺกเมน อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ
อติวิย สุขุมตรภาวปฺปตฺติยา อนุปฏฺฐหเน วิเจตพฺพาการปฺปตฺเตหิ
เตหิ จิตฺตํ วินิวฏฺฏตีติ เกจิ ฯ ภาวนาพเลน ปน สุขุมตรภาวปฺ-
ปตฺเตสุ อสฺสาสปฺปสฺสาเสสุ ตตฺถ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปฺปนฺเน ปกติ-
อสฺสาสปฺปสฺสาสโต จิตฺตํ นิวฏฺฏติ ฯ อุเปกฺขา สณฺฐาตีติ ตสฺมึ
ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปจารปฺปนาเภเท สมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ปุนชฺฌาน-
นิพฺพตฺตนตฺถํ พฺยาปาราภาวโต อชฺฌุเปกฺขณํ โหติ ฯ สา ปนายํ
อุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา ฯ อิเมหิ นวหากาเรหีติ
อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ นวหิ อากาเรหิ ปวตฺตา ฯ ทีฆํ อสฺสาสปฺ-
ปสฺสาสา กาโยติ ทีฆาการา อสฺสาสปฺปสฺสาสา จุณฺณวิจุณฺณาปิ
สมูหฏฺเฐน กาโย ฯ อสฺสาสปฺปสฺสาเส นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตมฺ-
เปตฺถ อสฺสาสปฺปสฺสาสสามญฺญวเสน วุตฺตํ ฯ อุปฏฺฐานํ สตีติ ตํ
อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติ สติ อุปฏฺฐานํ นาม ฯ อนุปสฺสนา
ญาณนฺติ สมถวเสน นิมิตฺตสฺส อนุปสฺสนา วิปสฺสนาวเสน อสฺสาสปฺ-
ปสฺสาเส ตนฺนิสฺสยญฺจ กายํ รูปนฺติ จิตฺตํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺเม จ

อรูปนฺติ ววฏฺฐเปตฺวา นามรูปสฺส อนุปสฺสนา จ ญาณํ ตตฺถ
ยถาภูตาวโพโธ ฯ กาโย อุปฏฺฐานนฺติ โส กาโย อารมฺมณกรณวเสน
อุปคนฺตฺวา สติ เอตฺถ ติฏฺฐตีติ อุปฏฺฐานํ นาม ฯ เอตฺถ จ
กาโย อุปฏฺฐานนฺติ อิมินา อิตรกายสฺสาปิ สงฺคโห โหติ ตถา-
วุตฺตสมฺมสนจารสฺสาปิ อิธ อิจฺฉิตตฺตา ฯ โน สตีติ โส กาโย
สติ นาม น โหติ ฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ สรณฏฺเฐน
อุปติฏฺฐนฏฺเฐน จ ฯ ตาย สติยาติ ยถาวุตฺตาย สติยา ฯ เตน
ญาเณนาติ ยถาวุตฺเตน ญาเณน ฯ ตํ กายนฺติ ตํ อสฺสาสปฺ-
ปสฺสาสกายญฺเจว ตนฺนิสฺสยรูปกายญฺจ ฯ อนุปสฺสตีติ ฌาน-
สมฺปยุตฺตญาเณน เจว วิปสฺสนาญาเณน จ อนุ อนุ ปสฺสติ ฯ
เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนาติ เตน
อนุปสฺสเนน ยถาวุตฺเต กาเย อยํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนาติ
วุจฺจติ ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ยา อยํ ยถาวุตฺเต อสฺสาสปฺปสฺสาส-
กาเย ตสฺส นิสฺสยภูเต กรชกาเย จ กายสฺเสว อนุปสฺสนา อนุทก-
ภูตาย มรีจิยา อุทกานุปสฺสนา วิย น อนิจฺจาทิสภาเว กาเย
นิจฺจาทิภาวานุปสฺสนา อถโข ยถารหํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภาวสฺ-
เสว อนุปสฺสนา อถวา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ วา อิตฺถีติ
วา ปุริโสติ วา คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อภาวโต ตาทิสํ อนนุ-
ปสฺสิตฺวา กายมตฺตสฺเสว อนุปสฺสนา กายานุปสฺสนา ตาย
[ ม. ป. 125 ส. ป. 501 ]

สมฺปยุตฺตา สติเยว อุปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ ตสฺส ภาวนา วฑฺฒนา
กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนาติ ฯ เอเสว นโยติ นวหิ อากาเรหีติ-
อาทินา วุตฺตวิธึ รสฺสปเท อติทิสฺสติ ฯ เอตฺถาติ เอตสฺมึ ยถา-
ทสฺสิเต กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโตติอาทินา อาคเต ปาลินเย ฯ อิธาติ
อิมสฺมึ รสฺสปทวเสน อาคเต ปาลินเย ฯ อยนฺติ โยคาวจโร ฯ
อทฺธานวเสนาติ ทีฆกาลวเสน ฯ อิตฺตรวเสนาติ ปริตฺตกาลวเสน ฯ
อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ ฯ ตาทิโสติ ทีโฆ
รสฺโส จ ฯ จตฺตาโร วณฺณาติ จตฺตาโร อาการา เต จ
ทีฆาทโยเอว ฯ นาสิกคฺเค ว ภิกฺขุโนติ คาถาสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา
วุตฺตํ ฯ นาสิกคฺเค วาติ วาสทฺโท อนิยมตฺโถ ฯ เตน อุตฺตโรฏฺฐํ
สงฺคณฺหาติ ฯ
[137] สพฺพกายปฏิสํเวทีติ สพฺพสฺส กายสฺส ปฏิ ปฏิ ปจฺเจกํ
สมฺมเทว เวทนสีโล ชานนสีโล ฯ ตสฺส วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว
เวโท เอตสฺส อตฺถิ ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทมาโนติ
อตฺโถ ฯ ตตฺถ สพฺพคฺคหเณน อสฺสาสาทิกายสฺส อนวเสสปริยา-
ทาเน สิทฺเธปิ อเนกกลาปสมุทายภาวโต ตสฺส สพฺเพสมฺปิ ภาคานํ
สํเวทนทสฺสนตฺถํ ปฏิสทฺทคฺคหณํ ตตฺถ สกฺกจฺจการิภาวทสฺสนตฺถํ
สํสทฺทคฺคหณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สกลสฺสาติอาทิมาห ฯ
ตตฺถ ยถา สมาเนสุปิ อสฺสาสปฺปสฺสาเสสุ โยคิโน ปฏิปตฺติวิธาเน
[ ม. ป. 129 ส. ป. 502 ]

ปจฺเจกํ สกฺกจฺจํเยว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วิสุํ เทสนา กตา
เอวํ ตเมวตฺถํ ทีเปตุํ สติปิ อตฺถสฺส สมานตาย สกลสฺสาติอาทินา
ปททฺวยสฺส วิสุํ วิสุํ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพํ ฯ ปากฏํ
กโรนฺโตติ วิภูตํ กโรนฺโต ฯ สพฺพโส วิภาเวนฺโตติ อตฺโถ ฯ
ปากฏกรณํ วิภาวนํ ตตฺถ อสมฺมุยฺหนญาเณเนว เนสํ ปวตฺตเนน
โหตีติ ทสฺเสนฺโต เอวํ วิทิตํ กโรนฺโตติอาทิมาห ฯ ตตฺถ
ตสฺมาติ ยสฺมา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตเนว อสฺสาสปฺปสฺสาเส ปวตฺ-
เตติ น วิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ตสฺมา เอวํภูโต สพฺพกายปฏิสํเวที
อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ วุจฺจติ พุทฺธาทีหีติ โยชนา ฯ
จุณฺณวิคเตติ อเนกกลาปตาย จุณฺณวิจุณฺณภาเวน วิสเฏ ฯ อาทิ
ปากโฏ โหติ สติยา ญาณสฺส จ วเสน ตถา¹ ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส
ปวตฺตตฺตา ฯ ตาทิเสน ภวิตพฺพนฺติ จตุตฺถปุคฺคลสทิเสน ภวิตพฺพํ ฯ
ปเคว สตึ ญาณญฺจ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ตีสุปิ ฐาเนสุ ญาณ-
สมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย ฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺ-
ปกาเรน สพฺพกายปฏิสํเวทนวเสเนว ฯ ฆฏตีติ อุสฺสหติ ฯ วาย-
มตีติ วายามํ กโรติ ฯ มนสิการํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ ฯ ตถา-
ภูตสฺสาติ อานาปานสฺสตึ ภาเวนฺตสฺส ฯ สํวโรติ สติ วีริยมฺปิ
วา ฯ ตาย สติยาติ ยา สา อานาปาเน อารพฺภ ปวตฺตา สติ

1. ม. กตปุพฺพาภิสงฺขารสฺส ฯ
[ ม. ป. 129 ส. ป. 502-3 ]

ตาย ฯ เตน มนสิกาเรนาติ โย โส ตตฺถ สติปุพฺพงฺคโม ภาวนา-
มนสิกาโร เตน สทฺธินฺติ อธิปฺปาโย ฯ อาเสวตีติ ติสฺโส สิกฺขาโยติ
วุตฺเต อธิกุสลธมฺเม อาเสวติ ฯ ตทาเสวนํ เหตฺถ สิกฺขนนฺติ
อธิปฺเปตํ ฯ ปุริมนเยติ ปุริมสฺมึ ภาวนานเย ฯ ปฐมวตฺถุทฺวเยติ
อธิปฺปาโย ฯ ตตฺถาปิ กามํ ญาณุปฺปาทนํ ลพฺภเตว อสฺสาสปฺ-
ปสฺสาสานํ ยาถาวโต ทีฆรสฺสภาวาวโพธสพฺภาวโต ฯ ตถาปิ ตํ
น ทุกฺกรํ ยถา ปวตฺตานํ เตสํ คหณมตฺตภาวโตติ ตตฺถ วตฺต-
มานกาลปฺปโยโค กโต ฯ อิทํ ปน ทุกฺกรํ ปุริสสฺส ขุรธารายํ
คมนสทิสํ ฯ ตสฺมา สาติสเยเนตฺถ ปุพฺพาภิสงฺขาเรน ภวิตพฺพนฺติ
ทีเปตุํ อนาคตกาลปฺปโยโค กโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ ยสฺมาติ-
อาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ ญาณุปฺปาทนาทีสูติ อาทิสทฺเทน กายสงฺขาร-
ปสฺสมฺภนปีติปฏิสํเวทนาทึ สงฺคณฺหาติ ฯ เกจิ ปเนตฺถ สํวร-
สมาทานานํ สงฺคโหติ วทนฺติ ฯ
[138] กายสงฺขารนฺติ อสฺสาสปฺปสฺสาสํ ฯ โส หิ จิตฺต-
สมุฏฺฐาโนปิ สมาโน กรชกายปฏิพทฺธวุตฺติตาย เตน สงฺขริยตีติ
กายสงฺขาโรติ วุจฺจติ ฯ โย ปน กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโรติ
เอวมาคโต กายสงฺขาโร เจตนาลกฺขโณ สติปิ ทฺวารนฺตรุปฺปตฺติยํ
เยภุยฺยวุตฺติยา ตพฺพหุลวุตฺติยา จ กายทฺวาเรน ลกฺขิโต โส อิธ
นาธิปฺเปโต ฯ ปสฺสมฺเภนฺโตติอาทีสุ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทํ ปุริมสฺส
[ ม. ป. 129 ส.ป. 503 ]

ปุริมสฺส อตฺถวจนํ ฯ ตสฺมา ปสฺสมฺภนํ นาม วูปสมนํ ตญฺจ
ตถาปโยเค อสติ อุปฺปชฺชนารหสฺส โอฬาริกสฺส กายสงฺขารสฺส
ปโยคสมฺปตฺติยา อนุปฺปาทนนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ ตตฺราติ โอฬาริกํ
กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโตติ เอตฺถ ฯ อปริคฺคหิตกาเลติ กมฺมฏฺ-
ฐานสฺส อนารทฺธกาเล ฯ ตโตเอว กายจิตฺตานมฺปิ อปริคฺคหิต-
กาเล ฯ นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชช กายํ ปณิธายาติ หิ
อิมินา กายปริคฺคโห ฯ ปริมุขํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อิมินา จิตฺต-
ปริคฺคโห วุตฺโต ฯ เตเนวาห กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปริคฺคหิตา
โหนฺตีติ ฯ กาโยติ กรชกาโย ฯ สทรถาติ สปริฬาหา ฯ สา จ
เนสํ สทรถตา ครุภาเวน วิย โอฬาริกตาย อวินาภาวินีติ อาห
โอฬาริกาติ ฯ พลวตราติ มหพฺพลา ถูลา ฯ สนฺตา โหนฺตีติ
จิตฺตํ ตาว พหิทฺธา วิกฺเขปาภาเวน เอกคฺคํ หุตฺวา กมฺมฏฺฐานํ
ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตมานํ สนฺตํ โหติ วูปสนฺตํ ฯ ตโตเอว
ตํสมุฏฺฐานา รูปธมฺมา ลหุมุทุกมฺมญฺญภาวปฺปตฺตา ตทนุคุณตาย
เสสํ ติสนฺตติรูปนฺติ เอวํ จิตฺเต กาเย จ วูปสนฺเต ปวตฺตมาเน
ตํนิสฺสิตา อสฺสาสปฺปสฺสาสา สนฺตสภาวา อนุกฺกเมน สุขุมสุขุม-
ตรสุขุมตมา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ ฯ เตน วุตฺตํ ยทา ปนสฺส กาโย-
ปีติอาทิ ฯ ปสฺสมฺเภมีติ ปฐมาวชฺชนา ฯ อาภุชนํ อาโภโค ฯ
สมฺมา อนุอาหรณํ สมนฺนาหาโร ฯ ตสฺมึเยว อตฺเถ อปราปรํ
[ ม. ป. 129 ส. ป. 504 ]

ปวตฺตอาวชฺชนา ตสฺเสว อตฺถสฺส มนสิกรณํ จิตฺเต ฐปนํ
มนสิกาโร ฯ วีมํสา ปจฺจเวกฺขณา ฯ สารทฺเธติ สทรเถ สปริ-
ฬาเห ฯ อธิมตฺตนฺติ พลวํ โอฬาริกํ ฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ ฯ
กายสงฺขาโร หิ อธิปฺเปโต ฯ อธิมตฺตํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ กิริยา-
วิเสสนํ วา เอตํ ฯ สุขุมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ฯ กายมฺหีติ
เอตฺถ จิตฺเต จาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ฯ ปฐมชฺฌานโต
วุฏฺฐาย กริยมานํ ทุติยชฺฌานสฺส นานาวชฺชนํ ปริกมฺมํ ปฐมชฺฌานํ
วิย ทูรสมุสฺสาริตปฏิปกฺขนฺติ กตฺวา ตํสมุฏฺฐาโน กายสงฺขาโร
ปฐมชฺฌาเน จ ทุติยชฺฌานุปจาเร จ โอฬาริโกติ ตํสทิโส วุตฺโต ฯ
เอส นโย เสสุปจารทฺวเยปิ ฯ อถวา ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคมาย
ปฏิปชฺชโต ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน กิลมโต โยคิโน กายกิลมถจิตฺตุ-
ปฆาตาทิวเสน วิตกฺกาทิสงฺโขเภน สปริผนฺทตาย จ จิตฺตปฺปวตฺติยา
ทุติยชฺฌานาทิอุปจาเรสุ กายสงฺขารสฺส โอฬาริกตา เวทิตพฺพา ฯ
อติสุขุโมติ อญฺญตฺถ ลพฺภมาโน กายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน อติกฺ-
กนฺตสุขุโม ฯ สุขุมภาโวปิสฺส ตตฺถ นตฺถิ กุโต โอฬาริกตา
อปฺปวตฺตนโต ฯ เตนาห อปฺปวตฺติเมว ปาปุณาตีติ ฯ ลาภิสฺส
สโต อนุปุพฺพสมาปตฺติสมาปชฺชนเวลํ เอกาสเนเนว วา สพฺเพสํ
ฌานานํ ปฏิลาภํ สนฺธาย มชฺฌิมภาณกา เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโต
อุปรูปริชฺฌานุปจาเรปิ สุขุมตรํ อิจฺฉนฺติ ฯ ตตฺถ หิ โสปจารานํ
[ ม. ป. 129 ส. ป. 505 ]

ฌานานํ อุปรูปริ วิเสสวนฺตตา สนฺตตา จ สมฺภเวยฺย ฯ เอกาวชฺชนุ-
ปจารํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ ฯ เอวํ หิ เหฏฺฐาวุตฺตวาเทน
อิมสฺส วาทสฺส อวิโรโธ สิทฺโธ ภินฺนวิสยตฺตา ฯ สพฺเพสํเยวาติ
อุภเยสมฺปิ ฯ ยสฺมา เต สพฺเพปิ วุจฺจมาเนน วิธินา ปสฺสทฺธิ-
มิจฺฉนฺติเยว ฯ อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปริคฺคหิตกาเล
ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อิทํ สทิสสนฺตานตาย วุตฺตํ ฯ น หิ เตเอว
โอฬาริกา อสฺสาสาทโย สุขุมา โหนฺติ ฯ ปสฺสมฺภนากาโร ปน
เตสํ เหฏฺฐา วุตฺโตเยว ฯ มหาภูตปริคฺคเห สุขุโมติ จตุทฺธาตุ-
มุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ สกลรูปปริคฺคเห สุขุโม
ภาวนาย อุปรูปริ ปณีตภาวโต ฯ เตเนวาห รูปารูปปริคฺคเห
สุขุโมติ ฯ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนายาติ กลาปสมฺมสนมาห ฯ
นิพฺพิทานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย พลววิปสฺสนา ตโต โอรํ ทุพฺพล-
วิปสฺสนา ฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ อปริคฺคหิตกาเลติอาทินา สมถ-
นเย วุตฺตนเยน ฯ อปริคฺคเห ปวตฺโต กายสงฺขาโร มหาภูตปริคฺคเห
ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติอาทินา วิปสฺสนานเยปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โยเชตพฺพาติ
วุตฺตํ โหติ ฯ
[139] อสฺสาติ อิมสฺส ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ ปทสฺส ฯ
โจทนาโสธนาหีติ อนุโยคปริหาเรหิ ฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานา-
กาเรน ฯ กถนฺติ ยํ อิทํ ปสฺสมฺภยํ ฯเปฯ สิกฺขตีติ วุตฺตํ ตํ
[ ม. ป. 129 ส. ป. 505-6 ]

กถํ ฯ เกน ปกาเรน กายสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ โยคิโน จ สิกฺขนํ
โหตีติ กเถตุกามตาย ปุจฺฉิตฺวา กายสงฺขาเร สรูปโต โอฬาริก-
สุขุมโต วูปสมโต อนุโยคปริหารโต จ ทสฺเสตุํ กตเม กาย-
สงฺขาราติอาทิ อารทฺธํ ฯ ตตฺถ กายิกาติ รูปกาเย ภวา ฯ
กายปฏิพทฺธาติ กายสนฺนิสฺสิตา ฯ กาเย สติ โหนฺติ อสติ น
โหนฺติ ฯ ตโตเอว เต อกายสมุฏฺฐานาปิ กาเยน สงฺขริยนฺตีติ กาย-
สงฺขารา ฯ ปสฺสมฺเภนฺโตติ โอฬาริกํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต ฯ
เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ ฯ โอฬาริกํ หิ กายสงฺขารํ อวูป-
สนฺตสภาวํ สนฺนิสีทาเปนฺโต ปสฺสมฺเภนฺโตติ วุจฺจติ ฯ อนุปฺปาท-
นิโรธํ ปาเปนฺโต นิโรเธนฺโตติ ฯ สุฏฺฐุ สนฺตสภาวํ นยนฺโต
วูปสเมนฺโตติ ฯ ยถารูเปหีติ ยาทิเสหิ ฯ กายสงฺขาเรหีติ โอฬาริเกหิ
กายสงฺขาเรหิ ฯ อานมนาติ อภิมุเขน กายสฺส นมนา ฯ วิน-
มนาติ วิสุํ วิสุํ ปสฺสโต นมนา ฯ สนฺนมนาติ สพฺพโต สุฏฺฐุ
วา นมนา ฯ ปณมนาติ ปจฺฉโต นมนา ฯ อิญฺชนาทีนิ อาน-
มนาทีนํ เววจนานิ ฯ อธิมตฺตานิ วา อภิมุขจลนาทีนิ อานมนา-
ทโย ฯ มนฺทานิ อิญฺชนาทโย ฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ ตถา-
รูปํ อานมนาทีนํ การณภูตํ โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺ-
เภนฺโต ฯ ตสฺมึ หิ ปสฺสมฺภิเต อานมนาทโยปิ ปสฺสมฺภิตาเอว
[ ม. ป. 12 ส. ป. 506 ]

โหนฺติ ฯ สนฺตํ สุขุมนฺติ ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส อปริปฺ-
ผนฺทนเหตูหิ อานมนาทโย น โหนฺติ ตถารูปํ ทรถาภาวโต สนฺตํ
อโนฬาริกตาย สุขุมํ ฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ สามญฺญโต
เอกํ กตฺวา วทติ ฯ อถวา ปุพฺเพ โอฬาริโกฬาริกํ กายสงฺขารํ
ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต อนุกฺกเมน กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตุภูเต สุขุม-
สุขุมตเร อุปฺปาเทตฺวา เตปิ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ปรมสุขุมตาย
โกฏิปฺปตฺตํ ยํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ
สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ ฯ อิตีติอาทิ โจทกวจนํ ฯ
ตตฺถ อิตีติ ปการตฺเถ นิปาโต ฯ กิราติ อรุจิสูจเน ฯ เอวํ เจติ
อตฺโถ ฯ อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย วุตฺตปฺปกาเรน ยทิ สติ สุขุมํปิ
กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภตีติ ฯ เอวํ สนฺเตติ เอวํ สติ ตยา วุตฺตา-
กาเร ลพฺภมาเน ฯ วาตูปลทฺธิยาติ วาตสฺส อุปลทฺธิยา ฯ จสทฺโท
สมุจฺจยตฺโถ ฯ อสฺสาสาทิวาตารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ปภาวนา
อุปฺปาทนา ปวตฺตนา น โหติ เต เจ เตน ปสฺสมฺเภตพฺพาติ อธิปฺ-
ปาโย ฯ อสฺสาสปฺปสฺสาสานญฺจ ปภาวนาติ โอฬาริเก อสฺสาสปฺ-
ปสฺสาเส ภาวนาย ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา สุขุมานํ เตสํ ปภาวนา จ
น โหติ อุภเยสํ เตสํ เตน ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพโต ฯ อานาปานสฺสติ-
ยาติ อานาปานารมฺมณาย สติยา จ ปวตฺตนํ น โหติ อานา-
ปานานํ อภาวโต ฯ ตโตเอว ตํสมฺปยุตฺตสฺส อานาปานสฺสติสมา-
[ ม. ป. 129 ส. ป. 506 ]

อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อุปฺปาทนาปิ น โหติ ฯ น หิ กทาจิ
อารมฺมเณน วินา สารมฺมณา ธมฺมา สมฺภวนฺติ ฯ น จ นนฺตนฺติ ¹
เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ ฯ ตํ วุตฺตวิธานํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา
ปญฺญวนฺโต น เจว สมาปชฺชนฺติปิ ตโต น วุฏฺฐหนฺติปีติ โยชนา ฯ
เอวํ โจทโก สพฺเพน สพฺพํ อภาวุปนยนํ ปสฺสมฺภนนฺติ อธิปฺปา-
เยน โจเทสิ ฯ ปุน อิติ กิราติอาทิ ยถาวุตฺตาย โจทนาย
วิสชฺชนา ฯ ตตฺถ กิราติ ยทีติ เอตสฺส อตฺเถ นิปาโต ฯ อิติ
กิร สิกฺขติ มยา วุตฺตากาเรน ยทิ สิกฺขตีติ อตฺโถ ฯ เอวํ สนฺเตติ
เอวํ ปสฺสมฺภเน สติ ฯ ปภาวนา โหตีติ ยทิปิ โอฬาริกา กาย-
สงฺขารา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ สุขุมา ปน อตฺเถวาติ อนุกฺกเมน
ปรมสุขุมภาวปฺปตฺตสฺส วเสน นิมิตฺตุปฺปตฺติยา อานาปานสฺสติยา
อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อิชฺฌเตวาติ อธิปฺปาโย ฯ
ยถา กถํ วิยาติ ยถาวุตฺตวิธานํ ตํ กถํ วิย ทฏฺฐพฺพํ ฯ อตฺถิ
กิญฺจิ ตทตฺถสมฺปฏิปาทเน โอปมฺมนฺติ อธิปฺปาโย ฯ อิทานิ โอปมฺมํ
ทสฺเสตุํ เสยฺยถาปีติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ เสยฺยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ
นิปาโต ฯ กํเสติ กํสภาชเน ฯ นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสฺส ฯ เตสํ
สทฺทานํ ปวตฺตาการสฺสาติ อตฺโถ ฯ สามิอตฺเถ หิ อิทํ อุปโยค-
วจนํ ฯ สุคฺคหิตตฺตาติ สุฏฺฐุ คหิตตฺตา ฯ สุมนสิกตตฺตาติ สุฏฺฐุ
จิตฺเต ฐปิตตฺตา ฯ สูปธาริตตฺตาติ สมฺมเทว อุปธาริตตฺตา

1. อฏฺฐกถายมฺปน น จ ตนฺติ เอตฺตกเมว ทิสฺสติ ฯ

สลฺลกฺขิตตฺตา ฯ สุขุมกา สทฺทาติ อนุรเว อาห เย อปฺปกา ฯ
อปฺปตฺโถ หิ อยํ กสทฺโท ฯ สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ สุขุโม
สทฺโทว นิมิตฺตํ สุขุมสทฺทนิมิตฺตํ ตทารมฺมณตายปิ ฯ กึ วุตฺตํ
โหติ ฯ กามํ ตทา สุขุมาปิ สทฺทา นิรุทฺธา สทฺทนิมิตฺตสฺส
ปน สุคฺคหิตตฺตา สุขุมตรสทฺทนิมิตฺตารมฺมณภาเวนาปิ จิตฺตํ ปวตฺ-
ตติ ฯ อาทิโต ปฏฺฐาย หิ ตสฺส นิรุทฺธสฺส สทฺทสฺส นิมิตฺตํ
อวิกฺขิตฺเตน จิตฺเตน อุปธาเรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ปริโยสาเน
อติสุขุมสทฺทนิมิตฺตมฺปิ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตเตว ฯ จิตฺตํ
น วิกฺเขปํ คจฺฉตีติ ตสฺมึ ยถาอุปฏฺฐิเต นิมิตฺเต สมาธานสพฺ-
ภาวโต ฯ เอวํ สนฺเตติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํ ฯ
ตตฺถ ยสฺส สุตฺตปทสฺส สทฺธึ โจทนาโสธนาหิ อตฺโถ วุตฺโต ตํ
อุทฺธริตฺวา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานานิ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ปสฺสมฺ-
ภยนฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ วุตฺต-
อสฺสาสปฺปสฺสาสา กาโยติ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อถวา ปสฺสมฺ-
ภยํ กายสงฺขารนฺติ เอตฺถ อสฺสาสปฺปสฺสาสา กาโยติ เอวมตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ ฯ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต กายานุปสฺสนํ กเถนฺเตน ปฐม-
จตุกฺกสฺเสว วุตฺตตฺตา อานาปานสฺสติสุตฺเตปิ ยสฺมึ สมเย ภิกฺขเว
ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาติ ฯเปฯ
ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ กาเย กายานุปสฺสี
[ ม. ป. 129 ส. ป. 507 ]

ภิกฺขเว ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรตีติ วุตฺตตฺตา จ กายานุปสฺสนา-
วเสน วุตฺตสฺส ปฐมจตุกฺกสฺสาติ วุตฺตํ ฯ อาทิกมฺมิกสฺส กมฺมฏฺ-
ฐานวเสนาติ สมถกมฺมฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ
ปน อิตรจตุกฺเกสุปิ ลพฺภเตว ฯ เอตฺถาติ ปฐมจตุกฺเก ฯ สห
ปฏิสมฺภิทาหีติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ ฯ ปญฺญวนฺตานํ ปน อุปนิสฺสย-
สมฺปนฺนานํ อภิญฺญาปิ สิชฺฌติเยว ฯ
[140] จตุพฺพิธนฺติ ปาฏิโมกฺขสํวราทิวเสน จตุพฺพิธํ ฯ อนา-
ปชฺชนนฺติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อญฺญตรสฺส อนาปชฺชนํ ฯ
อาปนฺนวุฏฺฐานนฺติ อาปนฺนสปฺปฏิกฺกมฺมาปตฺติโต ยถาธมฺมํ ปฏิกฺ-
กมฺมกรเณน วุฏฺฐานํ ฯ เทสนาคามินิโต เทสนาย วุฏฺฐานคามินิโต
ปริวาสาทิวินยกมฺมกรเณน วุฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ เทสนายปิ
หิ อาปนฺนาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหตีติ สาปิ วุฏฺฐาเนเนว สงฺคหิตา ฯ
กิเลเสหิ จ อปฺปฏิปีฬนนฺติ โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปลาโส อิสฺสา
มจฺฉริยํ มายา สาเถยฺยํ ถมฺโถ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท
ปมาโทติ เอวมาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อปฺปฏิปีฬนํ ฯ เตสํ อนุปฺ-
ปาทนนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ยมิทํ อภิสมาจาริกสีลํ วุจฺจตีติ
สมฺพนฺโธ ฯ เทฺวอสีติกฺขนฺธกวตฺตานิ จุทฺทสวิธํ มหาวตฺตนฺติ เอตฺถ
มหาวตฺตานิ นาม วตฺตกฺขนฺธเก วุตฺตานิ อาคนฺตุกวตฺตํ อาวาสิก-
คมิกอนุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริกอารญฺญกเสนาสนชนฺตาฆร วจฺจ-
[ ม. ป. 129 ส. ป. 508 ]

กุฏิอุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอาจริยอนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ จุทฺทส วตฺตา-
นิ ฯ ตโต อญฺญานิ ปน กทาจิ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเลเยว
จริตพฺพานิ ทฺวาสีติกฺขนฺธกวตฺตานิ น สพฺพาสุ อวตฺถาสุ จริตพฺพานิ
ตสฺมา มหาวตฺเตสุ อคณิตานิ ฯ ตตฺถ ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ
ปญฺญเปสฺสามีติ อารภิตฺวา น อุปสมฺปาเทตพฺพํ ฯเปฯ น ฉมายํ
จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพนฺติ วุตฺตวตฺตานิ ฉสฺสฏฺฐี ตโต
ปรํ น ภิกฺขเว ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิกวุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา
สทฺธึ มูลายปฏิกสฺสนารเหน มานตฺตารเหน มานตฺตจาริเกน
อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพนฺติ-
อาทินา วุตฺตานิ ปกตตฺเต จริตพฺเพหิ อนญฺญตฺตา วิสุํ ตานิ
อคเณตฺวา ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ จริตพฺพตฺตา เตสํ
วเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอเกกํ กตฺวา คณิตานิ ปญฺจาติ เอกสตฺตติ-
วตฺตานิ อุกฺเขปนียกมฺมกตวตฺเตสุ วตฺตปญฺญาปนวเสน วุตฺตํ น
ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ฯเปฯ นหาเน ปิฏฺฐิปริกมฺมํ สาทิ-
ตพฺพนฺติ อิทํ อภิวาทนาทีนํ อสาทิยนํ เอกํ น ปกตตฺโต ภิกฺขุ
สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพติอาทีนิ จ ทสาติ เอวเมตานิ ทฺวา-
สีติ ฯ เอเตเสฺวว ปน กานิจิ ตชฺชนียกมฺมาทิวตฺตานิ กานิจิ ปาริ-
วาสิกาทิวตฺตานีติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาสีติเอว ฯ อญฺญตฺถ ปน
อฏฺฐกถาปเทเส อปฺปกํ โอนมธิกํ วา คณนุปคํ น โหตีติ อสีติกฺ-
[ ม. ป. 132 ส. ป. 508 ]

ขนฺธกวตฺตานีติ วุจฺจติ ฯ อภิสมาจาริกสีลนฺติ เอตฺถ อภิสมาจาโรติ
อุตฺตมสมาจาโร ฯ อภิสมาจาโรว อภิสมาจาริกํ ฯ อภิสมาจารํ
วา อารพฺภ ปญฺญตฺตํ อภิสมาจาริกํ ฯ ตเทว สีลนฺติ อภิสมา-
จาริกสีลํ ฯ ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนสฺส สีลสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ อหํ
สีลํ รกฺขามิ กึ อภิสมาจาริเกนาติอาทีสุ สีลนฺติ อุภโตวิภงฺค-
ปริยาปนฺนเมว คเหตพฺพํ ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนสฺส อภิสมาจาริกคฺ-
คหเณน คหิตตฺตา ฯ ปริปูเรติ ปริปุณฺเณ ฯ ปริปูริเตติ วา
อตฺโถ ฯ
[141] ตโตติ ยถาวุตฺตสีลวิโสธนโต ปรํ ฯ อาวา-
โสติ อาวาสปลิโพโธ ฯ กุลนฺติ อาทีสุปิ เอเสว นโย ฯ ตตฺถ อาวาโสติ
เอโกปิ โอวรโก วุจฺจติ ฯ เอกมฺปิ ปริเวณํ สกโลปิ สงฺฆาราโม ฯ
สฺวายํ น สพฺพสฺเสว ปลิโพโธ โหติ ฯ โย ปเนตฺถ นวกมฺมา-
ทิอุสฺสุกํ วา อาปชฺชติ พหุภณฺฑสนฺนิจโย วา โหติ เยน เกนจิ วา
การเณน อเปกฺขวา ปฏิพทฺธจิตฺโต ตสฺเสว ปลิโพโธ โหติ น
อิตรสฺส ฯ กุลนฺติ ญาติกุลํ วา อุปฏฺฐากกุลํ วา ฯ เอกจฺจสฺส
หิ อุปฏฺฐากกุลมฺปิ สุขิเตสุ สุขิโตติอาทินา นเยน สํสฏฺฐสฺส
วิหรโต ปลิโพโธ โหติ ฯ โส กุลมานุสเกหิ วินา ธมฺมสฺสวนาย
สามนฺตวิหารมฺปิ น คจฺฉติ ฯ เอกจฺจสฺส มาตาปิตโรปิ ปลิโพธา
น โหนฺติ โกรณฺฑกวิหารวาสิกตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยทหรภิกฺขุโน วิย ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 508-9 ]

ลาโภติ จตฺตาโร ปจฺจยา ฯ เต กสฺสจิ ¹ ปลิโพธา โหนฺติ ฯ
ปุญฺญวนฺตสฺส หิ ภิกฺขุโน คตคตฏฺฐาเน มนุสฺสา มหาปริวาเร
ปจฺจเย เทนฺติ โส เตสํ อนุโมเทนฺโต ธมฺมํ เทเสนฺโต สมณ-
ธมฺมํ กาตุํ โอกาสํ น ลภติ ฯ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว
ปฐมยาโม ตาว มนุสฺสสํสคฺโค น อุปจฺฉิชฺชติ ฯ ปุน พลว-
ปจฺจูเสเยว พาหุลฺลิกปิณฺฑปาติกา อาคนฺตฺวา ภนฺเต อสุโก อุปา-
สโก อุปาสิกา อมจฺโจ อมจฺจธีตา ตุมฺหากํ ทสฺสนกามาติ วทนฺติ ฯ
โส คณฺหาวุโส ปตฺตจีวรนฺติ คมนสชฺโชว โหติ นิจฺจพฺยาวโฏ ฯ
ตสฺเสว เต ปจฺจยา ปลิโพธา โหนฺติ ฯ เตน คณํ ปหาย ยตฺถ
นํ น ชานนฺติ ตตฺถ เอกเกน จริตพฺพํ ฯ เอวํ โส ปลิโพโธ
อุปจฺฉิชฺชติ ฯ คโณติ สุตฺตนฺติกคโณ วา อาภิธมฺมิกคโณ วา ฯ
โย ตสฺส อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา เทนฺโต สมณธมฺมสฺส โอกาสํ
น ลภติ ตสฺส คโณ ปลิโพโธ โหติ ฯ เตน โส เอวํ อุปจฺ-
ฉินฺทิตพฺโพ ฯ สเจ เตสํ ภิกฺขูนํ พหุํ กตํ โหติ อปฺปํ อวสิฏฺฐํ ฯ
ตํ นิฏฺฐเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตพฺพํ ฯ สเจ อปฺปํ กตํ พหุํ
อวสิฏฺฐํ ฯ โยชนโต ปรํ อคนฺตฺวา อนฺโตโยชนปริจฺเฉเท อญฺญํ
คณวาจกํ อุปสงฺกมิตฺวา อิเม อายสฺมา อุทฺเทสาทีหิ สงฺคณฺหตูติ
วตฺตพฺพํ ฯ เอวมฺปิ อลภมาเนน มยฺหํ อาวุโส เอกํ กิจฺจํ

1. ม. กถํ ฯ
[ ม. ป. 132 ส.ป. 509 ]

อิตฺถิ ตุมฺเห ยถาผาสุกฏฺฐานานิ คจฺฉถาติ คณํ ปหาย อตฺตโน
กมฺมํ กาตพฺพํ ฯ กมฺเมนาติ กมฺมปลิโพเธน ฯ กมฺมญฺจ ปญฺจ-
มนฺติปิ ปาโฐ ฯ ตตฺถ กมฺมนฺติ นวกมฺมํ ฯ ตํ กโรนฺเตน วฑฺฒกี-
อาทีหิ ลทฺธาลทฺธํ ชานิตพฺพํ กตากเต อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพนฺติ
สพฺพถาปิ ปลิโพโธ โหติ ฯ โสปิ เอวํ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ ฯ สเจ
อปฺปํ อวสิฏฺฐํ โหติ นิฏฺฐเปตพฺพํ ฯ สเจ พหุํ สงฺฆิกญฺเจ
นวกมฺมํ สงฺฆสฺส วา ภารหารกภิกฺขูนํ วา นิยฺยาเทตพฺพํ ฯ
อตฺตโน สนฺตกญฺเจ อตฺตโน ภารหารกานํ นิยฺยาเทตพฺพํ ฯ
ตาทิเส อลภนฺเตน สงฺฆสฺส ปริจฺจชิตฺวา คนฺตพฺพํ ฯ อทฺธานนฺติ
มคฺคคมนํ ฯ ยสฺส หิ กตฺถจิ ปพฺพชฺชาเปกฺโข วา โหติ ปจฺจย-
ชาตํ วา กิญฺจิ ลทฺธพฺพํ โหติ ฯ สเจ ตํ อลภนฺโต น สกฺโกติ
อธิวาเสตุํ ฯ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺสาปิ คมิก-
จิตฺตํ นาม ทุปฺปฏิวิโนทยํ โหติ ฯ ตสฺมา คนฺตฺวา ตํ กิจฺจํ
ตีเรตฺวาว สมณธมฺเม อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพํ ฯ ญาตีติ วิหาเร
อาจริยุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกสมานาจริยกา
ฆเร มาตา ปิตา ภคินี ภาตาติ เอวมาทิกา เต คิลานา อิมสฺส
ปลิโพธา โหนฺติ ฯ ตสฺมา โส ปลิโพโธ อุปฏฺฐหิตฺวา เตสํ
ปากติกกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ ฯ ตตฺถ อุปชฺฌาโย ตาว คิลาโน
สเจ ลหุํ น วุฏฺฐาติ ยาวชีวํปิ ปฏิชคฺคิตพฺโพ ฯ ตถา ปพฺพชฺชา-
[ ม. ป. 132 ส. ป. 509 ]

จริโย อุปสมฺปทาจริโย สทฺธิวิหาริโก อุปสมฺปาทิตปพฺพาชิตอนฺเต-
วาสิกสมานุปชฺฌายกา จ ฯ นิสฺสยาจริยอุทฺเทสาจริยนิสฺสยนฺเต-
วาสิกอุทฺเทสนฺเตวาสิกสมานาจริยกา ปน ยาว นิสฺสยอุทฺเทสา
อนุปจฺฉินฺนา ตาว ปฏิชคฺคิตพฺพา ฯ ปโหนฺเตน ตโต อุทฺธมฺปิ
ปฏิชคฺคิตพฺพาเอว ฯ มาตาปิตูสุ อุปชฺฌาเย วิย ปฏิชคฺคิตพฺพํ ฯ
สเจปิ หิ เต รชฺเช ฐิตา โหนฺติ ปุตฺตโต จ อุปฏฺฐานํ ปจฺจา-
สึสนฺติ กาตพฺพเมว ฯ อถ เตสํ เภสชฺชํ นตฺถิ อตฺตโน สนฺตกํ
ทาตพฺพํ ฯ อสติ ภิกฺขาจริยาย ปริเยสิตฺวาปิ ทาตพฺพเมว ฯ
ภาตุภคินีนํ ปน เตสํ สนฺตกเมว โยเชตฺวา ทาตพฺพํ ฯ สเจ
นตฺถิ อตฺตโน สนฺตกํ ตาวกาลิกํ ทตฺวา ปจฺฉา ลภนฺเตน คณฺหิ-
ตพฺพํ ฯ อลภนฺเตน น โจเทตพฺพา ฯ อญฺญาตกสฺส ภคินิยา
สามิกสฺส เภสชฺชํ เนว กาตุํ น ทาตุํ วฏฺฏติ ฯ ตุยฺหํ สามิกสฺส
เทหีติ วตฺวา ภคินิยา ทาตพฺพํ ฯ ภาตุ ชายายปิ เอเสว นโย ฯ
เตสํ ปน ปุตฺตา อิมสฺส ญาตกาเยวาติ เตสํ กาตุํ วฏฺฏติ ฯ
อาพาโธติ โยโกจิ โรโค ฯ โส พาธมาโน ปลิโพโธ โหติ ฯ
ตสฺมา เภสชฺชกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ ฯ สเจ ปน กติปาหํ
เภสชฺชํ กโรนฺตสฺสาปิ น วูปสมติ ฯ นาหํ ตุยฺหํ ทาโส น
ภติโก ตํเยวมฺหิ โปเสนฺโต อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ทุกฺขํ ปตฺโตติ
อตฺตภาวํ ครหิตฺวา สมณธมฺโม กาตพฺโพ ฯ คนฺโถติ ปริยตฺติ-
[ ม. ป. 132 ส. ป. 509 ]

ปริยตฺติปริหรณํ ฯ ตํ สชฺฌายาทีหิ นิจฺจพฺยาวฏสฺเสว ปลิโพโธ โหติ
น อิตรสฺส ฯ อิทฺธิยาติ อิทฺธิปลิโพเธน ฯ อิทฺธีติ เต ทสาติปิ
ปาโฐ ฯ ตตฺถ อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกา อิทฺธิ ฯ สา หิ อุตฺตาน-
เสยฺยกทารโก วิย ตรุณสสฺสํ วิย จ ทุปฺปริหารา โหติ อปฺป-
มตฺตเกน จ ภิชฺชติ ฯ สา ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ น
สมาธิสฺส สมาธึ ปตฺวา ปตฺตพฺพโต ฯ ตสฺมา วิปสฺสนตฺถิเกน
อิทฺธิปลิโพโธ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ อิตเรน อวเสสาติ ฯ กมฺมฏฺฐาน-
ภาวนํ ปริพุทฺธติ อุปโรเธติ ปวตฺติตุํ น เทตีติ ปลิโพโธ รการสฺส
ลการํ กตฺวา วุตฺโต ฯ ปริปณฺโฐติ อตฺโถ ฯ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพติ
สมาปเนน สงฺคหเณน วา อุปรุนฺธิตพฺโพ ฯ อปลิโพโธ กาตพฺโพติ ฯ
อตฺโถ ฯ
[142] กมฺมฏฺฐาเน นิยุตฺโต กมฺมฏฺฐานิโก ภาวนมนุยุญฺชนฺโต ฯ
เตน กมฺมฏฺฐานิเกน ฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ อิมสฺมึ วิหาเร สพฺเพ
ภิกฺขูติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฯ สหวาสีนนฺติ สหวาสีนํ ภิกฺขูนํ ฯ
มุทุจิตฺตตํ ชเนตีติ อตฺตนิ มุทุจิตฺตตํ อุปฺปาเทติ ฯ อยญฺจ
สหวาสีนํ จิตฺตมทฺทวชนนาทิอตฺโถ มนุสฺสานํ ปิโย โหตีติอาทินยปฺ-
ปวตฺเตน เมตฺตานิสํสสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ ฯ อโนลีนวุตฺติโก โหตีติ
สมฺมาปฏิปตฺติยํ โอลีนวุตฺติโก หีนวีริโย น โหติ ฯ อารทฺธวีริโย
[ ม. ป. 132 ส. ป. 509 - 10 ]

โหตีติ อตฺโถ ฯ ทิพฺเพสุปิ อารมฺมเณสุ ปเคว อิตเรสูติ อธิปฺ-
ปาโย ฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สมณกรณีเย สพฺพสฺมึ วา กมฺมฏฺ-
ฐานานุโยเค ฯ อตฺถยิตพฺพนฺติ ปพฺพสฺเสว วเสน ¹ อตฺถยิตพฺพํ ฯ
โยคสฺส ภาวนาย อนุยุญฺชนํ โยคานุโยโค ฯ ตเทว กรณียฏฺเฐน
กมฺมํ ฯ ตสฺส โยคานุโยคกมฺมสฺส ฯ ปทฏฺฐานตฺตาติ นิปฺผตฺติ-
เหตุตฺตา ฯ โอทาตกสิเณ อาโลกกสิณํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสกสิเณ
ปริจฺฉินฺนากาสกสิณญฺจ อนฺโตคธํ กตฺวา ปาลิยํ ปฐวีกสิณาทีนํ
รูปชฺฌานารมฺมณานํ อฏฺฐนฺนํเยว กสิณานํ สรูปโต วุตฺตตฺตา
อากาสกสิณํ อาโลกกสิณญฺจ วชฺเชตฺวา อฏฺฐตฺตึสารมฺมเณสูติ
ปาลิยํ อาคตนเยเนว วุตฺตํ ฯ อฏฺฐกถานเยน ปน อากาสกสิเณ
อาโลกกสิเณ จ วิสุํ คหิเต จตฺตาฬีสํเยว กมฺมฏฺฐานานิ ฯ
[143] ตตฺริมานิ จตฺตาฬีส กมฺมฏฺฐานานิ ทส กสิณา ทส
อสุภา ทส อนุสฺสติโย จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาโร อารุปฺปา
เอกา สญฺญา เอกํ ววฏฺฐานนฺติ ฯ ตตฺถ ปฐวีกสิณํ อาโปกสิณํ
เตโชกสิณํ วาโยกสิณํ นีลกสิณํ ปีตกสิณํ โลหิตกสิณํ โอทาต-
กสิณํ อาโลกกสิณํ ปริจฺฉินฺนากาสกสิณนฺติ อิเม ทส กสิณา ฯ
อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ
หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬุวกํ อฏฺฐิกนฺติ อิเม ทส อสุภา ฯ พุทฺธา

1. ม. ปุพฺพาเสวนวเสน ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 510 ]

พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสติ
อานาปานสฺสติ อุปสมานุสฺสตีติ อิมา ทส อนุสฺสติโย ฯ เมตฺตา
กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ อิเม จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา ฯ อากาสา-
นญฺจายตนํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อากิญฺจญฺญายตนํ เนวสญฺญานา-
สญฺญายตนนฺติ อิเม จตฺตาโร อารุปฺปา ฯ อาหาเรปฏิกูลสญฺญา
เอกา สญฺญา ฯ จตุทฺธาตุววฏฺฐานํ เอกํ ววฏฺฐานนฺติ ฯ
[144] ยํ ยสฺส จริตานุกุลนฺติ เอตฺถ ราคจริตสฺส ตาว ทส
อสุภา กายคตาสตีติ เอกาทส กมฺมฏฺฐานานิ อนุกุลานิ ฯ โทส-
จริตสฺส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาริ วณฺณกสิณานีติ อฏฺฐ ฯ
โมหจริตสฺส จ วิตกฺกจริตสฺส จ เอกํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐาน-
เมว ฯ สทฺธาจริตสฺส ปุริมา ฉ อนุสฺสติโย ฯ พุทฺธิจริตสฺส
มรณสฺสติ อุปสมานุสฺสติ จตุทฺธาตุววฏฺฐานํ อาหาเรปฏิกูลสญฺญาติ
จตฺตาริ ฯ เสสกสิณานิ จตฺตาโร จ ปน อารุปฺปา สพฺพจริตานํ
อนุกุลานิ ฯ กสิเณสุ จ ยงฺกิญฺจิ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตสฺส อปฺปมาณํ
โมหจริตสฺส อนุกุลนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ ยถาวุตฺเตเนว นเยนาติ
โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺฐานตฺตาติ อิมมตฺถํ อติทิสฺสติ ฯ ยํ
กมฺมฏฺฐานํ คเหตุกาโม โหติ ตสฺเสว วเสน จตุกฺกปญฺจกชฺ-
ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อาสวกฺ-
ขยํ ปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส สนฺติเก คเหตพฺพนฺติ อาห อิมินาว
[ ม. ป. 132 ส. ป. 510 ]

กมฺมฏฺฐาเนน ฯเปฯ อุคฺคเหตพฺพนฺติ ฯ อรหนฺตาทโย หีติอาทิ
เอกจฺจขีณาสวโต พหุสฺสุโตว กมฺมฏฺฐานทาเน เสยฺโยติ ทสฺสนตฺถํ
อารทฺธํ ฯ มหาหตฺถิปถํ นีหรนฺโต วิยาติ กมฺมฏฺฐานวีถึ
มหาหตฺถิปถํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต วิย ฯ สปฺปายาสปฺปายํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ
ยสฺส กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขติ ตสฺส อุปการานุปการํ ยุตฺตึ มคฺค-
เนน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฯ
[145] อิทานิ กมฺมฏฺฐานทายกสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺเตน โธต-
มกฺขิเตหิ ปาเทหิ อุปาหนา อารูหิตฺวา ฉตฺตํ คเหตฺวา เตลนาฬิ-
มธุผาณิตาทีนิ คาหาเปตฺวา อนฺเตวาสิกปริวุเตน น คนฺตพฺพํ ฯ
คมิกวตฺตํ ปน ปูเรตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรํ สยเมว คเหตฺวา อนฺตรา-
มคฺเค ยํ ยํ วิหารํ ปวิสติ สพฺพตฺถ ปวิฏฺฐกาเล อาคนฺตุก-
วตฺตํ นิกฺขมนกาเล คมิกวตฺตนฺติ ยถารหํ ตํ ตํ วตฺตํ ปูเรนฺเตน
สลฺลหุกปริกฺขาเรน ปรมสลฺเลขวุตฺตินา หุตฺวา คนฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ
สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต สลฺลหุกวุตฺตินา วินยาจารสมฺปนฺเนนาติ
อาห ฯ เอวํ ปน คนฺตฺวา ตํ วิหารํ ปวิสนฺเตน อนฺตรามคฺเค-
เยว ทนฺตกฏฺฐํ กปฺปิยํ การาเปตฺวา คเหตฺวา ปวิสิตพฺพํ ฯ น จ
มุหุตฺตํ วิสฺสมิตฺวา ปาทโธวนมกฺขนาทีนิ กตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ
คมิสฺสามีติ อญฺญํ ปริเวณํ ปวิสิตพฺพํ ฯ กสฺมา ฯ สเจ หิสฺส
ตตฺร อาจริยสฺส วิสภาคา ภิกฺขู ภเวยฺยุํ เต อาคมนการณํ
[ ม. ป. 132 ส.ป. 510 - 1 ]

ปุจฺฉิตฺวา อาจริยสฺส อวณฺณํ ปกาเสตฺวา นฏฺโฐสิ สเจ ตสฺส
สนฺติกํ อาคโตติ วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทยฺยุํ เยน ตโตว ปฏินิวตฺ-
เตยฺย ฯ ตสฺมา อาจริยสฺส วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา อุชุกํ ตตฺเถว
คนฺตพฺพํ ฯ วุตฺตปฺปการมาจริยนฺติ
ปิโย ครุ ภาวนีโย วตฺวา จ วจนกฺขโม
คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺวา โน จฏฺฐาเน นิโยชเยติ
เอวมาทินา วุตฺตปฺปการํ สทฺธาทิคุณสมนฺนาคตํ เอกนฺตหิเตสึ วุฑฺฒิ-
ปกฺเข ฐิตํ กลฺยาณมิตฺตํ อาจริยํ ฯ วตฺตปฏิปตฺติยา อาราธิต-
จิตฺตสฺสาติ เอตฺถ สเจ อาจริโย ทหรตโร โหติ ปตฺตจีวร-
ปฏิคฺคหณาทีนิ น สาทิตพฺพานิ ฯ สเจ วุฑฺฒตโร คนฺตฺวา
อาจริยํ วนฺทิตฺวา ฐาตพฺพํ นิกฺขิปาวุโส ปตฺตจีวรนฺติ วุตฺเตน
นิกฺขิปิตพฺพํ ฯ ปานียํ ปิวาติ วุตฺเตน สเจ อิจฺฉติ ปาตพฺพํ ฯ
ปาเท โธวาติ วุตฺเตน น ตาว ปาทา โธวิตพฺพา ฯ สเจ หิ
อาจริเยน อาภตมุทกํ ภเวยฺย น สารุปฺปํ สิยา ฯ โธวาวุโส
น มยา อาภตํ อญฺเญหิ อาภตนฺติ วุตฺเตน ปน ยตฺถ อาจริโย
น ปสฺสติ เอวรูเป ปฏิจฺฉนฺเน วา โอกาเส อพฺโภกาสวิหารสฺสาปิ
วา เอกมนฺเต นิสีทิตฺวา ปาทา โธวิตพฺพา ฯ สเจ อาจริโย
เตลนาฬึ อาหรติ อุฏฺฐหิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตพฺพา ฯ
สเจ หิ นํ น คณฺเหยฺย อยํ ภิกฺขุ อิโตเอว ปฏฺฐาย สมฺโภคํ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 511 ]

โกเปตีติ อาจริยสฺส อญฺญถตฺตํ ภเวยฺย ฯ คเหตฺวา ปน น
อาทิโตว ปาทา มกฺเขตพฺพา ฯ สเจ หิ ตํ อาจริยสฺส หตฺถพฺ-
ภญฺชนเตลํ ภเวยฺย น สารุปฺปํ สิยา ฯ ตสฺมา ปฐมํ สีสํ
มกฺเขตฺวา ขนฺธาทีนิ มกฺเขตพฺพานิ ฯ สพฺพปาริหาริยเตลมิทํ อาวุโส
ปาเทปิ มกฺเขหีติ วุตฺเตน ปน ปาเท มกฺเขตฺวา อิมํ เตลนาฬึ
ฐเปมิ ภนฺเตติ วตฺวา อาจริเย คณฺหนฺเต ทาตพฺพา ฯ คตทิวสโต
ปฏฺฐาย กมฺมฏฺฐานํ เม ภนฺเต กเถุํ อิจฺเจว น วตฺตพฺพํ ฯ
ทุติยทิวสโต ปน ปฏฺฐาย สเจ อาจริยสฺส ปกติอุปฏฺฐาโก อตฺถิ
ตํ ยาจิตฺวา วตฺตํ กาตพฺพํ ฯ สเจ ยาจิโต น เทติ โอกาเส
ลทฺเธเยว กาตพฺพํ ฯ กโรนฺเตน จ ขุทฺทกมชฺฌิมมหนฺตานิ ตีณิ
ทนฺตกฏฺฐานิ อุปนาเมตพฺพานิ ฯ สีตํ อุณฺหนฺติ ทุวิธํ มุขโธวน-
อุทกญฺจ นหาโนทกญฺจ ปฏิยาเทตพฺพํ ฯ ตโต ยํ อาจริโย ตีณิ
ทิวสานิ ปริภุญฺชติ ตาทิสเมว นิจฺจํ อุปฏฺฐเปตพฺพํ ฯ นิยมํ
อกตฺวา ยํ วา ตํ วา ปริภุญฺชนฺตสฺส ยถาลทฺธํ อุปนาเมตพฺพํ ฯ
กึ พหุนา วุตฺเตน ฯ ยนฺตํ ภควตา อนฺเตวาสิเกน ภิกฺขเว
อาจริยมฺหิ สมฺมา วตฺติตพฺพํ ตตฺรายํ สมฺมา วตฺตนา กาลสฺเสว
วุฏฺฐาย อุปาหนา โอมุญฺจิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ทนฺต-
กฏฺฐํ ทาตพฺพํ มุโขทกํ ทาตพฺพํ อาสนํ ปญฺญเปตพฺพํ สเจ
ยาคุ โหติ ภาชนํ โธวิตฺวา ยาคุ อุปนาเมตพฺพาติอาทิกํ ขนฺธเก
[ ม. ป. 132 ส. ป. 511 ]

สมฺมาวตฺตํ ปญฺญตฺตํ ตํ สพฺพํปิ กาตพฺพํ ฯ อิติ อิมินา ยถา-
วุตฺเตน นเยน ปฏิปชฺชนฺโต วตฺตปฏิปตฺติยา จิตฺตํ อาราเธตีติ
ทฏฺฐพฺพํ ฯ ปญฺจสนฺธิกนฺติ ปญฺจปพฺพํ ฯ ปญฺจภาคนฺติ อตฺโถ ฯ
[146] กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนนฺติ กมฺมฏฺฐานคนฺถสฺส
อุคฺคณฺหนํ ฯ ตทตฺถปริปุจฺฉา กมฺมฏฺฐานปริปุจฺฉา ฯ อถวา คนฺถโต
อตฺถโต จ กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนํ อุคฺคโห ฯ ตตฺถ สํสย-
ปริปุจฺฉา ปริปุจฺฉนา ฯ กมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐานนฺติ นิมิตฺตุ-
ปฏฺฐานํ ฯ เอวํ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส เอวมิธ นิมิตฺตํ อุปติฏฺฐตีติ
อุปธารณํ ฯ ตถา กมฺมฏฺฐานปฺปนา เอวํ ฌานมปฺเปตีติ ฯ
กมฺมฏฺฐานสฺส ลกฺขณนฺติ คณนานุพนฺธนาผุสนานํ วเสน ภาวนํ
อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฐปนาย สมฺปตฺติ ตโต ปรมฺปิ วา สลฺลกฺขณา-
ทิวเสน มตฺถกปฺปตฺตีติ กมฺมฏฺฐานสภาวสฺส สลฺลกฺขณํ ฯ เตนาห
กมฺมฏฺฐานสภาวุปธารณนฺติ วุตฺตํ โหตีติ ฯ อตฺตนาปิ น กิลมติ
โอธิโส กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนโต ฯ ตโตเอว อาจริยมฺปิ น
วิเหเฐติ ธมฺมาธิกรณมฺปิ วา ภาวนาย มตฺถกํ ปาปนโต ฯ ตสฺมาติ
ตํนิมิตฺตํ อตฺตโนปิ อกิลมนาจริยาวิเหฐนเหตุ ฯ โถกนฺติ โถกํ
โถกํ ฯ ตตฺถาติ ยตฺถ อาจริโย วสติ ตตฺถ ฯ สปฺปายํ โหตีติ
อาวาสสปฺปายาทิลาเภน มนสิการผาสุตา ภาวนานุกุลตา โหติ ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 511 ]

โยชนปรมนฺติ อิมินา คาวุตอฑฺฒโยชนานิปิ สงฺคณฺหาติ ฯ ยสฺมา
ปน มนฺทปญฺโญ คาวุเต อฑฺฒโยชเน โยชนมตฺเต วา วสนฺโต
กมฺมฏฺฐานสฺส กิสฺมิญฺจิเทว ฐาเน สนฺเทเห สติ สมฺโมเส วา
ชาเต กาลสฺเสว วิหาเร วตฺตํ กตฺวา อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑาย
จริตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเนเยว อาจริยสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา
ตํทิวสํ อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ โสเธตฺวา ทุติยทิวเส อาจริยํ
วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑาย จริตฺวา อกิลมนฺโต-
เยว อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคนฺตุํ สกฺขิสฺสติ ฯ ตสฺมา วุตฺตํ
มนฺทปญฺโญ โยชนปรมํ คนฺตฺวาติ ฯ สเจ ภิกฺขุ ติกฺขปญฺโญ
โยชนปรเม ผาสุกฏฺฐานํ น ลภติ ฯ เตน กมฺมฏฺฐาเน สพฺพํ
คณฺฐิฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา สุวิสุทฺธํ อาวชฺชนปฏิพทฺธํ กมฺมฏฺฐานํ กตฺวา
โยชนปรมโต ทูรมฺปิ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อาห ติกฺขปญฺโญ ทูรมฺปิ
คนฺตฺวาติ ฯ
[147] อฏฺฐารสเสนาสนโทสวิวชฺชิตนฺติ มหตฺตํ นวตฺตํ ชิณฺ-
ณตฺตํ ปนฺถนิสฺสิตตฺตํ โสณฺฑิ ปณฺณํ ปุปฺผํ ผลํ ปฏฺฐนียตา
นครสนฺนิสฺสิตตา ทารุสนฺนิสฺสิตตา เขตฺตสนฺนิสฺสิตตา วิสภาคานํ
ปุคฺคลานํ อตฺถิตา ปฏฺฏนสนฺนิสฺสิตตา ปจฺจนฺตสนฺนิสฺสิตตา รชฺช-
สีมสนฺนิสฺสิตตา อสปฺปายตา กลฺยาณมิตฺตานํ อลาโภติ อิเมหิ
อฏฺฐารสหิ เสนาสนโทเสหิ วิวชฺชิตํ ฯ อิเมสํ หิ อฏฺฐารสนฺนํ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 511 ]

โทสานํ อญฺญตเรน สมนฺนาคตํ เสนาสนํ ภาวนาย อนนุรูปํ ฯ
กสฺมา ฯ มหาวิหาเร ตาว พหู นานาจฺฉนฺทา สนฺนิปตนฺติ ฯ
เต อญฺญมญฺญํ ปฏิวิรุทฺธตาย วตฺตํ น กโรนฺติ ฯ โพธิยงฺ-
คณาทีนิ อสมฺมฏฺฐาเนว โหนฺติ ฯ อนุปฏฺฐาปิตํ ปานียํ
ปริโภชนียํ ฯ ตตฺรายํ โคจรคาเม ปิณฺฑาย จริสฺสามีติ ปตฺตจีวร-
มาทาย นิกฺขนฺโตปิ สเจ ปสฺสติ วตฺตํ วา อกตํ ปานียฆฏํ วา
ริตฺตํ อถาเนน วตฺตํ กาตพฺพํ โหติ ปานียํ อุปฏฺฐเปตพฺพํ ฯ
อกโรนฺโต วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ ฯ กโรนฺตสฺส กาโล อติกฺ-
กมติ ฯ อติทิวา ปวิฏฺโฐ นิฏฺฐิตาย ภิกฺขาย กิญฺจิ น ลภติ ฯ
ปฏิสลฺลานคโตปิ สามเณรทหรภิกฺขูนํ อุจฺจาสทฺเทน สงฺฆกมฺเมหิ
จ วิกฺขิปติ ฯ ยตฺถ ปน สพฺพํ วตฺตํ กตเมว โหติ อวเสสาปิ
จ ฆฏฺฏนา นตฺถิ เอวรูเป มหาวิหาเรปิ วิหาตพฺพํ ฯ นววิหาเร
พหุํ นวกมฺมํ โหติ ฯ อกโรนฺตํ อุชฺฌายนฺติ ฯ ยตฺถ ปน ภิกฺขู
เอวํ วทนฺติ อายสฺมา ยถาสุขํ สมณธมฺมํ กโรตุ มยํ นวกมฺมํ
กริสฺสามาติ ฯ เอวรูเป วิหาเร วิหาตพฺพํ ฯ ชิณฺณวิหาเร ปน
พหุํ ปฏิชคฺคิตพฺพํ โหติ ฯ อนฺตมโส อตฺตโน เสนาสนมตฺตมฺปิ
อปฺปฏิชคฺคนฺตํ อุชฺฌายนฺติ ฯ ปฏิชคฺคนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ ปริ-
หายติ ฯ ปนฺถสนฺนิสฺสิเต มหาปถวิหาเร รตฺตินฺทิวํ อาคนฺตุกา สนฺนิ-
ปตนฺติ ฯ วิกาเล อาคตานํ อตฺตโน เสนาสนํ ทตฺวา รุกฺขมูเล
[ ม. ป. 132 ส. ป. 511 ]

ปาสาณปิฏฺเฐ วา วสิตพฺพํ โหติ ฯ ปุนทิวเสปิ เอวเมวาติ กมฺมฏฺ-
ฐานสฺส โอกาโส น โหติ ฯ ยตฺถ ปน เอวรูโป อาคนฺตุก-
สมฺพาโธ น โหติ ตตฺถ วิหาตพฺพํ ฯ โสณฺฑิ นาม ปาสาณ-
โปกฺขรณี โหติ ฯ ตตฺถ ปานียตฺถํ มหาชโน สโมสรติ ฯ นคร-
วาสีนํ ราชกุลุปกตฺเถรานํ อนฺเตวาสิกา รชนกมฺมตฺถาย อาคจฺ-
ฉนฺติ ฯ เตสํ ภาชนทารุโทณิกาทีนิ ปุจฺฉนฺตานํ อสุเก จ อสุเก
จ ฐาเนติ ทสฺเสตพฺพานิ โหนฺติ ฯ เอวํ สพฺพกาลํปิ นิจฺจพฺยาวโฏ
โหติ ฯ ยตฺถ นานาวิธํ สากปณฺณํ โหติ ฯ ตตฺถสฺส กมฺมฏฺฐานํ
คเหตฺวา ทิวาวิหารํ นิสนฺนสฺสาปิ สนฺติเก สากหาริกา คายมานา
ปณฺณํ อุจฺจินนฺติโย วิสภาคสทฺทสงฺฆฏฺฏเนน กมฺมฏฺฐานนฺตรายํ
กโรนฺติ ฯ ยตฺถ ปน นานาวิธา มาลาคจฺฉา สุปุปฺผิตา โหนฺติ ฯ
ตตฺราปิ ตาทิโสเยว อุปทฺทโว ฯ ยตฺถ นานาวิธํ อมฺพชมฺพูปนสาทิ-
ผลํ โหติ ฯ ตตฺถ ผลตฺถิกา อาคนฺตฺวา ยาจนฺติ ฯ อเทนฺตสฺส
กุชฺฌนฺติ พลกฺกาเรน วา คณฺหนฺติ ฯ สายณฺหสมเย วิหารมชฺเฌ
จงฺกมนฺเตน ทิสฺวา กึ อุปาสกา เอวํ กโรถาติ วุตฺตา ยถารุจึ
อกฺโกสนฺติ อวาสายปิสฺส ปรกฺกมนฺติ ฯ ปฏฺฐนีเย ปน โลกสมฺมเต
ทกฺขิณาคิริหตฺถิกุจฺฉิเจติยคิริจิตฺตลปพฺพตสทิเส วิหาเร วิหรนฺตํ
อยํ อรหาติ สมฺภาเวตฺวา วนฺทิตุกามา มนุสฺสา สมนฺตา
โอสรนฺติ ฯ เตนสฺส น ผาสุ โหติ ฯ ยตฺถ ปน ตํ สปฺปายํ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 511 ]

โหติ ฯ เตน ทิวา อญฺญตฺถ คนฺตฺวา รตฺตึ วสิตพฺพํ ฯ นคร-
สนฺนิสฺสิเต วิสภาคารมฺมณานิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ฯ กุมฺภทาสิโยปิ
ฆเฏหิ นิฆํสนฺติโย คจฺฉนฺติ โอกฺกมิตฺวา มคฺคํ น เทนฺติ ฯ อิสฺสร-
มนุสฺสาปิ วิหารมชฺเฌ สาณึ ปริกฺขิปิตฺวา นิสีทนฺติ ฯ ทารุ-
สนฺนิสฺสเย ปน ยตฺถ กฏฺฐานิ จ ทพฺพุปกรณรุกฺขา จ สนฺติ ฯ
ตตฺถ กฏฺฐหาริกา ปุพฺเพ วุตฺตสากปุปฺผหาริกา วิย อผาสุกํ กโรนฺติ ฯ
วิหาเร รุกฺขา สนฺติ ฯ เต ฉินฺทิตฺวา ฆรานิ กริสฺสามาติ
อาคนฺตฺวา มนุสฺสา ฉินฺทนฺติ ฯ สเจ สายณฺหสมยํ ปธานฆรา
นิกฺขมิตฺวา วิหารมชฺเฌ จงฺกมนฺโต เต ทิสฺวา กึ อุปาสกา เอวํ
กโรถาติ วทติ ฯ ยถารุจึ อกฺโกสนฺติ อวาสายปิสฺส ปรกฺกมนฺติ ฯ
โย ปน เขตฺตสนฺนิสฺสิโต โหติ สมนฺตา เขตฺเตหิ ปริวาริโต ฯ
ตตฺถ มนุสฺสา วิหารมชฺเฌเยว ขลํ กตฺวา ธญฺญํ มทฺทนฺติ ฯ
ปมุเขสุ สยนฺติ อญฺญํปิ พหุํ อผาสุํ กโรนฺติ ฯ ยตฺราปิ มหา-
สงฺฆโภโค โหติ ฯ อารามิกกุลานํ คาโว รุนฺธนฺติ อุทกวารํ
ปฏิเสเธนฺติ ฯ มนุสฺสา วีหิสีสํ คเหตฺวา ปสฺสถ ตุมฺหากํ อารามิ-
กานํ กมฺมนฺติ สงฺฆสฺส ทสฺเสนฺติ ฯ เตน เตน การเณน ราช-
ราชมหามตฺตานํ ฆรทฺวารํ คนฺตพฺพํ โหติ ฯ อยมฺปิ เขตฺต-
สนฺนิสฺสิเตเนว สงฺคหิโต ฯ ยตฺถ อญฺญมญฺญํ วิสภาคา เวริภิกฺขู
วิหรนฺติ ฯ เย จ กลหํ กโรนฺตา มา ภนฺเต เอวํ กโรถาติ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 511 ]

วาริยมานา เอตสฺส ปํสุกูลิกสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาย นฏฺฐมฺหาติ
วตฺตาโร ภวนฺติ ฯ โยปิ อุทกปฏฺฏนํ วา ถลปฏฺฏนํ วา
สนฺนิสฺสิโต โหติ ฯ ตตฺถ อภิณฺหํ นาวาหิ จ สตฺเถหิ จ อาคต-
มนุสฺสา โอกาสํ เทถ ปานียํ เทถ โลณํ เทถาติ ฆฏฺฏยนฺตา
อผาสุํ กโรนฺติ ฯ ปจฺจนฺตนิสฺสิเต ปน มนุสฺสา พุทฺธาทีสุ
อปฺปสนฺนา โหนฺติ ฯ รชฺชสีมสนฺนิสฺสิเต ราชภยํ โหติ ฯ ตํ หิ
ปเทสํ เอโก ราชา น มยฺหํ วเส วตฺตตีติ ปหรติ ฯ อิตโรปิ
น มยฺหํ วเส วตฺตตีติ ฯ ตตฺรายํ ภิกฺขุ กทาจิ อิมสฺส รญฺโญ
วิชิเต วิจรติ ฯ กทาจิ เอตสฺส ฯ อถ นํ จารปุริโส อยนฺติ
มญฺญมานา อนยพฺยสนํ ปาเปนฺติ ฯ อสปฺปายตาติ วิสภาครูปาทิ-
อารมฺมณสโมสรเณน วา อมนุสฺสปริคฺคหิตตาย วา อสปฺปาย-
ตา ฯ ตตฺริทํ วตฺถุ ฯ เอโก กิร เถโร อรญฺเญ วสติ ฯ
อถสฺส เอกา ยกฺขินี ปณฺณสาลทฺวาเร ฐตฺวา คายิ ฯ โส
นิกฺขมิตฺวา ทฺวาเร อฏฺฐาสิ ฯ สา คนฺตฺวา จงฺกมนสีเส คายิ ฯ
เถโร จงฺกมนสีสํ อคมาสิ ฯ สา สตโปริเส ปปาเต ฐตฺวา
คายิ ฯ เถโร ปฏินิวตฺติ ฯ อถ นํ สา เวเคน คเหตฺวา มยา
ภนฺเต น เอโก น เทฺว ตุมฺหาทิสา ขาทิตาติ อาห ฯ ยตฺถ
น สกฺกา โหติ อาจริยํ วา อาจริยสมํ วา อุปชฺฌายํ วา
อุปชฺฌายสมํ วา กลฺยาณมิตฺตํ ลทฺธุํ ฯ ตตฺถ โส กลฺยาณมิตฺตานํ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 511 ]

อลาโภ มหาโทโสเยว ฯ ตสฺมา อิเมสํ อฏฺฐารสนฺนํ โทสานํ
อญฺญตเรน สมนฺนาคตํ เสนาสนํ ภาวนาย อนนุรูปนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ
วุตฺตํปิ เจตํ อฏฺฐกถาสุ
มหาวาสํ นวาวาสํ ชราวาสญฺจ ปนฺถนึ
โสณฺฑึ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ ผลํ ปฏฺฐิตเมว จ
นครํ ทารุนา เขตฺตํ วิสภาเคน ปฏฺฏนํ
ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ
อฏฺฐารเสตานิ ฐานานิ อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต
อารกา ปริวชฺเชยฺย มคฺคํ ปฏิภยํ ยถาติ ฯ
[148] ปญฺจเสนาสนงฺคสมนฺนาคตนฺติ คามโต นาติทูรนาจฺจา-
สนฺนตาทีหิ ปญฺจหิ เสนาสนงฺเคหิ สมนฺนาคตํ ฯ วุตฺตํ เหตํ
ภควตา กถญฺจ ภิกฺขเว เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหติ
อิธ ภิกฺขเว เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมน-
สมฺปนฺนํ ทิวา อปฺปกิณฺณํ รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ
อปฺปฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสํ โหติ ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน
วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสน-
คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เถรา
ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกา-
ธรา เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปญฺหติ อิทํ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 511 ]

ภนฺเต กถํ อิมสฺส โก อตฺโถติ ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏญฺเจว
วิวรนฺติ อนุตฺตานีกตญฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ อเนกวิหิเตสุ จ
กงฺขฏฺฐานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ เอวํ โข ภิกฺขเว
เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตีติ ฯ เอตฺถ จ นาติทูรํ นาจฺจา-
สนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนนฺติ เอกํ องฺคํ ฯ ทิวา อปฺปกิณฺณํ รตฺตึ
อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอกํ ฯ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสิรึ-
สปสมฺผสฺสนฺติ เอกํ ฯ ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส ฯเปฯ
ปริกฺขาราติ เอกํ ฯ ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เถรา ฯเปฯ กงฺขํ
ปฏิวิโนเทนฺตีติ เอกํ ฯ เอวํ ปญฺจ องฺคานิ เวทิตพฺพานิ ฯ
[149] อุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธนาติ เอตฺถ ปน ฯ ขุทฺทก-
ปลิโพเธ อุปจฺฉินฺทนฺเตน ทีฆานิ เกสนขโลมานิ ฉินฺทิตพฺพานิ ฯ
ชิณฺณจีวเรสุ อคฺคฬอนุวาตปริภณฺฑทานาทินา ทฬฺหีกมฺมํ วา
ตนฺตุจฺเฉทาทีสุ ตุนฺนกมฺมํ วา กาตพฺพํ ฯ กิลิฏฺฐานิ วา
รชิตพฺพานิ ฯ สเจ ปตฺเต มลํ โหติ ปตฺโต ปจิตพฺโพ ฯ
มญฺจปีฐาทีนิ โสเธตพฺพานิ ฯ ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวาติ
โภชนนิมิตฺตํ ปริสฺสมํ วินิตฺวา ¹ ฯ อาหาเร หิ อาสยํ ปวิฏฺฐมตฺเต
ตสฺส อาคนฺตุกตาย เยภุยฺเยน สิยา สรีรสฺส โกจิ ปริสฺสโม ตํ
วูปสเมตฺวา ฯ ตสฺมึ หิ อวูปสนฺเต สรีรเขเทน จิตฺตํ เอกคฺคตํ

1. ม. วิโนเทตฺวา ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 511 ]

น ลเภยฺยาติ ฯ อุคฺคเหตพฺพโต อุคฺคโห สพฺโพปิ กมฺมฏฺฐานวิธิ
น ปุพฺเพ วุตฺตอุคฺคหมตฺตํ ฯ อาจริยโต อุคฺคโห อาจริยุคฺคโห
ตโต ฯ เอกปทมฺปีติ เอกโกฏฺฐาสมฺปิ ฯ
[150] อนุวหนาติ อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ อนุคมนวเสน สติยา
นิรนฺตรํ อนุปวตฺตนา ฯ ผุสนาติ อสฺสาสปฺปสฺสาเส คเณนฺตสฺส
คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺตสฺส ยถา อปฺปนา
โหติ ตถา จิตฺตํ ฐเปนฺตสฺส จ นาสิกคฺคาทิฏฺฐานสฺส เนสํ
ผุสนา ฯ ยสฺมา ปน คณนาทิวเสน วิย ผุสนาทิวเสน วิสุํ มนสิกาโร
นตฺถิ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คณนาทิ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ อิธ
ผุสนา คหณนฺติ ทีเปนฺโต ผุสนาติ ผุฏฺฐฏฺฐานนฺติ อาห ฯ ฐปนาติ
สมาธานํ ฯ ตํ หิ สมฺมเทว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อาธานํ ฐปนํ
โหติ ฯ ตถาหิ สมาธิ จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิตีติ นิทฺทิฏฺโฐ ฯ
สมาธิปฺปธานา ปน อปฺปนาติ อาห ฐปนาติ อปฺปนาติ ฯ อนิจฺจ-
ตาทีนํ สลฺลกฺขณโต สลฺลกฺขณา วิปสฺสนา ฯ ปวตฺตโต นิมิตฺตโต
จ วิวฏฺฏนโต วิวฏฺฏนา มคฺโค ฯ สกลสงฺกิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวโต
สพฺพโส สุทฺธีติ ปาริสุทฺธิ ผลํ ฯ เตสนฺติ วิวฏฺฏนาปาริสุทฺธีนํ ฯ
ปฏิปสฺสนาติ ปฏิ ปฏิ ทสฺสนํ เปกฺขนํ ฯ เตนาห ปจฺจเวกฺขณาติ ฯ
[151] ขณฺฑนฺติ เอกํ ตีณิ ปญฺจาติ เอวํ คณนาย ขณฺฑนํ ฯ
โอกาเสติ คณนวีถึ สนฺธายาห ฯ คณนนิสฺสิโตว น กมฺมฏฺฐาน-
[ ม.ป. 132 ส. ป. 512 ]

นิสฺสิโต ฯ สิขาปฺปตฺตํ นุโขติ อิทํ จิรตรํ คณนาย มนสิกโรนฺตสฺส
วเสน วุตฺตํ ฯ โส หิ ตถาลทฺธํ อวิกฺเขปมตฺตํ นิสฺสาย เอวํ
มญฺเญยฺย ฯ อสฺสาสปฺปสฺสาเสสุ โย อุปฏฺฐาติ ตํ คเหตฺวาติ
อิทํ อสฺสาสปฺปสฺสาเสสุ ยสฺส เอโกว ปฐมํ อุปฏฺฐาติ ตํ
สนฺธาย วุตฺตํ ฯ ยสฺส ปน อุโภปิ อุปฏฺฐหนฺติ เตน อุภยมฺปิ
คเหตฺวา คณิตพฺพํ ฯ โย อุปฏฺฐาตีติ อิมินาว ทฺวีสุ นาสาปูฏ-
วาเตสุ โย ปากฏตโร อุปฏฺฐาติ โส คเหตพฺโพติ อยมฺปิ
อตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ ปวตฺตมานํ ปวตฺตมานนฺติ อาเมฑิต-
วจเนน นิรนฺตรํ อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ อุปลกฺขณํ ทสฺเสติ ฯ เอวนฺติ
วุตฺตปฺปกาเรน อุปลกฺเขตฺวาวาติ อตฺโถ ฯ ปฐมํ เอเกกสฺมึ
อุปฏฺฐิเตปิ อุปลกฺเขตฺวาว คเณนฺตสฺส กเมน อุโภปิ ปากฏา โหนฺตีติ
อาห อสฺสาสปฺปสฺสาสา ปากฏา โหนฺตีติ ฯ เตน อุปลกฺเขตฺวาว
คเณตพฺพนฺติ อิมสฺส ตสฺส เอวํ คณยโต ฯเปฯ ปากฏา โหนฺตีติ
อิทํ การณวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ ตตฺถ ปากฏา โหนฺตีติ คณนา-
วเสน พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต วิภูตา โหนฺติ ฯ ¹ ติยามรตฺตินฺติ
อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ ฯ ปุริมนเยนาติ สีฆคณนาย โคปาลก-
คณนายาติ อตฺโถ ฯ เอโก เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจาติ คณนา-

1. ม. เอตฺถนฺตเร ปลิฆาย ปริวตฺตนกํ ยตฺถ นิกฺขิปนฺติ โส ปลิฆตฺถมฺโภติ อิทํ อตฺถิ ฯ
[ ม. ป. 132 ส.ป. 512-3 ]

วิธิทสฺสนํ ฯ ตสฺมา อฏฺฐาติอาทีสุปิ เอกโต ปฏฺฐาเยว ปจฺเจกํ
อฏฺฐาทีนิ ปาเปตพฺพานิ ฯ สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมวาติ วตฺวา
ตตฺถ การณํ นิทสฺสนญฺจ ทสฺเสติ คณนปฏิพทฺเธ หีติอาทินา ฯ
ตตฺถ อริยติ เตน นาวาติ อริตฺตํ ปาชนทณฺโฑ ฯ อริตฺเตน
อุปตฺถมฺภนํ อริตฺตุปตฺถมฺภนํ ฯ ตสฺส วเสน ฯ นิปฺปริยายโต
นิรนฺตรปฺปวตฺติ นาม ฐปนายเมวาติ อาห นิรนฺตรปฺปวตฺตํ วิยาติ ฯ
อนฺโต ปวิสนฺตํ วาตํ มนสิกโรนฺโต อนฺโต จิตฺตํ ปเวเสติ นาม ฯ
พหิ จิตฺตนีหรเณปิ เอเสว นโย ฯ วาตพฺภาหตนฺติ อพฺภนฺตรคตวาตํ
พหุลํ มนสิกโรนฺตสฺส วาเตน ตํ ฐานํ อพฺภาหตํ วิย เมเทน
ปูริตํ วิย จ โหติ ตถา อุปฏฺฐาติ ฯ นีหรโตติ ผุฏฺโฐกาสํ
มุญฺจิตฺวา นีหรโต ฯ ตถา ปน นีหรโต วาตสฺส คติสมนฺเวสน-
มุเขน นานารมฺมเณสุ จิตฺตํ วิธาวตีติ อาห ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ
วิกฺขิปตีติ ฯ เอตนฺติ เอตํ อสฺสาสปฺปสฺสาสชาตํ ฯ อนุคมนนฺติ
ปวตฺตปวตฺตานํ อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ อารมฺมณกรณวเสน สติยา
อนุปวตฺตนํ อนุคจฺฉนํ ฯ เตเนวาห ตญฺจ โข น อาทิมชฺฌ-
ปริโยสานานุคมนวเสนาติ ฯ นาภิ อาทิ ตตฺถ ปฐมํ อุปฺปชฺชนโต ฯ
ปฐมุปฺปตฺติวเสน หิ อิธ อาทิ จิตฺตานํ ¹ อุปฺปตฺติมตฺตวเสน ฯ
ตถาหิ เต นาภิโต ปฏฺฐาย ยาว นาสิกคฺคา สพฺพตฺถ อุปฺปช-

1. ม. จินฺตา น ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 513/4 ]

ชนฺเตว ฯ ยตฺถ ยตฺถ จ อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ
ธมฺมานํ คมนาภาวโต ฯ ยถาปจฺจยํ ปน เทสนฺตรุปฺปตฺติยํ
คติสมญฺญา ฯ หทยํ มชฺฌนฺติ หทยสมีปํ ตสฺส อุปริภาโค มชฺฌํ ฯ
นาสิกา ปริโยสานนฺติ นาสิกฏฺฐานํ ตสฺส ปริโยสานํ อสฺสาสปฺ-
ปสฺสาสสมญฺญาย ตทวธิภาวโต ฯ ตถาเหเต จิตฺตสมุฏฺฐานา
วุตฺตา ฯ น จ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ สมฺภโว อตฺถิ ฯ
เตนาห อพฺภนฺตรํ ปวิสนวาตสฺส นาสิกคฺคํ อาทีติ ฯ ปวิสน-
นิกฺขมนปริยาโย ปน ตํสทิสวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ ฯ วิกฺเขป-
คตนฺติ วิกฺเขปํ อุปคตํ วิกฺขิตฺตํ ฯ อสมาหิตนฺติ อตฺโถ ฯ
สารมฺภายาติ สทรถภาวาย ฯ อิญฺชนายาติ กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส
จลนาย ฯ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ อิตฺถมฺ-
ภูตลกฺขเณ วา ฯ สารทฺธาติ สทรถา ฯ อิญฺชิตาติ อิญฺชนกา
จลนกา ฯ ตถา ผนฺทิตา ฯ อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนาติ อาทิ-
มชฺฌปริโยสานานุคมนวเสน น มนสิกาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ อนุ-
พนฺธนาย มนสิกโรนฺเตน ผุสนาวเสน ฐปนาวเสน จ มนสิกาตพฺพนฺติ
เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ ตํ วิวริตุํ คณนานุพนฺธนาวเสน วิยาติ-
อาทิมาห ฯ ตตฺถ วิสุํ มนสิกาโร นตฺถีติ คณนาย อนุพนฺธนาย จ
วินา ยถากฺกมํ เกวลํ ผุสนาวเสน ฐปนาวเสน จ กมฺมฏฺฐาน-
มนสิกาโร นตฺถิ ฯ นนุ ผุสนาย วินา ฐปนาย วิย ผุสนาย
[ ม. ป. 132 ส.ป. 514-5 ]

วินา คณนายปิ มนสิกาโร นตฺถิเยว ฯ ยทิปิ นตฺถิ คณนา
ปน ยถา กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตพฺพา
เอวํ อนุพนฺธนา ฐปนาย ตาย วินา ฐปนาย อสมฺภวโต ฯ
ตสฺมา สติปิ ผุสนาย นานฺตริยกภาเวน ¹ คณนานุพนฺธนาเอว
มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตฺวา อิตราสํ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห
คณนานุพนฺธนาวเสน วิย หิ ผุสนาฐปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร
นตฺถีติ ฯ ยทิ เอวํ ตา กสฺมา อุทฺเทเส วิสุํ คหิตาติ อาห
ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยวาติอาทึ ฯ ตตฺถ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คเณนฺโตติ
อิมินา คณนาย ผุสนา องฺคนฺติ ทสฺเสติ ฯ เตนาห คณนาย
จ ผุสนาย จ มนสิกโรตีติ ฯ ตตฺเถวาติ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว ฯ
เตติ อสฺสาสปฺปสฺสาเส ฯ สติยา อนุพนฺธนฺโตติ คณนาวิธึ
อนุคนฺตฺวา สติยา นิพนฺธนฺโต ฯ ผุฏฺฐผุฏฺโฐกาเสเยว เต นิรนฺตรํ
อุปธาเรนฺโตติ อตฺโถ ฯ อปฺปนาวเสน จิตฺตํ ฐเปนฺโตติ ยถา
อปฺปนา โหติ เอวํ ยถาอุปฏฺฐิเต นิมิตฺเต จิตฺตํ ฐเปนฺโต
สมาทหนฺโต ฯ อนุพนฺธนาย จาติอาทีสุ อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย
จ ฐปนาย จ มนสิกโรตีติ วุจฺจตีติ โยชนา ฯ สฺวายมตฺโถติ
ยฺวายํ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คเณนฺโต ตตฺเถว คณนํ ปฏิสํหริตฺวา
เต สติยา อนุพนฺธนฺโตติ จ วุตฺโต โส อยมตฺโถ ฯ ยา อจฺจนฺตาย

1. ม. นานนฺตริกภาเว ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 515 ]

น มิโนติ น วินิจฺฉินติ ¹ สมา นสฺส สมีเปติ อุปมา ยถา โคโณ
วิย ควโยติ ฯ
[152] ปงฺคุโลติ ปีฐสปฺปิ ฯ โทลาติ เปโล ² ฯ กีฬตนฺติ
กีฬนฺตานํ ฯ มาตาปุตฺตานนฺติ อตฺตโน ภริยาย ปุตฺตสฺส จ ฯ
อุโภ โกฏิโยติ อาคจฺฉนฺตสฺส ปุริมโกฏึ คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉิมโกฏินฺติ
เทฺวปิ โกฏิโย ฯ มชฺฌญฺจาติ โทลาผลกสฺเสว มชฺฌํ ฯ
อุปนิพนฺธนตฺถมฺภมูเลติ อุปนิพนฺธนตฺถมฺโภ นาสิกคฺคํ มุขนิมิตฺตํ วา
ตสฺส มูเล สมีเป ฐตฺวา ฯ กถํ ฐตฺวา ฯ สติยา วเสน ฯ
สตึ หิ ตตฺถ สุปฺปติฏฺฐิตํ กโรนฺโต โยคาวจโร ตตฺถ ฐิโต นาม
โหติ อวยวธมฺเมน สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโต ฯ นิมิตฺเตติ นาสิ-
กคฺคาทินิมิตฺเต ฯ สติยา นิสินฺโนติ สติวเสน นิสีทนฺโต ฯ สติญฺหิ
ตตฺถาติอาทินา ฐาเน วิย วตฺตพฺพํ ฯ ตตฺถาติ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเน ฯ
เตติ นครสฺส อนฺโต พหิ จ คตา มนุสฺสา เตสํ สงฺคหา จ
หตฺถคตา ฯ อาทิโต ปภูตีติ อุปเมยฺยตฺถทสฺสนโต ปฏฺฐาย ฯ
[153] คาถายํ ฯ นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนนิมิตฺตํ ฯ อนา-
รมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส น อารมฺมณํ อารมฺมณํ
น โหตีติ อตฺโถ ฯ อชานโต จ ตโย ธมฺเมติ นิมิตฺตํ อสฺสาโส
ปสฺสาโสติ อิเม นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺเม อารมฺมณกรณวเสน

1. สา มานสฺส สมีเปติ อุปมาติปิ ทิสฺสติ ฯ สา มาณาย สมีเปติ อุปมาติปิ ฯ อยํ
อุปมาสทฺทวิคฺคโห ฯ 2. ม. เปงฺโขโล ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 515-6 ]

อวินฺทนฺตสฺส ฯ จสทฺโท พฺยติเรเก ฯ ภาวนาติ อานาปานสฺสติ-
สมาธิภาวนา ฯ นุปลพฺภตีติ น อุปลพฺภติ น สิชฺฌตีติ อยํ โจทนา-
คาถาย อตฺโถ ฯ ทุติยา ปน ปริหารคาถา สุวิญฺเญยฺยาว ฯ
กถนฺติ ตาสํ โจทนาปริหารคาถานํ อตฺถํ วิวริตุํ กเถตุกมฺยตา-
ปุจฺฉา ฯ อิเม ตโย ธมฺมาติอาทีสุ ปทโยชนาย สทฺธึ อยมตฺถ-
นิทฺเทโส ฯ อิเม นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส กถํ
อารมฺมณํ น โหนฺติ อสติปิ อารมฺมณภาเว นจิเม น จ อิเม
ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ ฯ กถญฺจ น โหนฺติ อวิทิตา ฯ
เตสญฺหิ อวิทิตตฺเต จิตฺตญฺจ กถํ วิกฺเขปํ น คจฺฉติ ฯ ปธานญฺจ
ภาวนาย นิปฺผาทกํ วีริยญฺจ กถํ ปญฺญายติ ฯ นีวรณานํ
วิกฺขมฺภกํ สมฺมเทว สมาธานาวหํ ภาวนานุโยคสงฺขาตํ ปโยคญฺจ
โยคี กถํ สาเธติ ฯ อุปรูปริ โลกิยํ โลกุตฺตรญฺจ วิเสสํ กถมธิ-
คจฺฉตีติ ฯ อิทานิ ตมตฺถํ กกโจปมาย สาเธตุํ เสยฺยถาปีติอาทิ
วุตฺตํ ฯ ภูมิภาคสฺส วิสมตาย จญฺจเล รุกฺเข เฉทนกิริยา น สุกรา
สิยา ฯ ตถา จ สติ กกจทนฺตคติ ทูวิญฺเญยฺยาติ อาห สเม
ภูมิภาเคติ ฯ กกเจนาติ ขุทฺทเกน ขรปตฺเตน ฯ เตนาห ปุริโสติ ฯ
ผุฏฺฐกกจทนฺตานนฺติ ผุฏฺฐผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสน ฯ เตน กกจ-
ทนฺเตหิ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว ปุริสสฺส สติยา อุปฏฺฐานํ ทสฺเสติ ฯ
เตนาห น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิกโรตีติ ฯ กกจสฺส
[ ม. ป. 132 ส.ป. 516 ]

อากฑฺฒนกาเล ปุริสาภิมุขํ ปวตฺตา อาคตา เปลฺลนกาเล ตโต
วิคตา คตาติ วุตฺตา น จ อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา
อวิทิตา โหนฺติ สพฺพตฺถ สติยา อุปฏฺฐิตตฺตา ฉินฺทิตพฺพฏฺฐานํ
อผุสิตฺวา คจฺฉนฺตานํ อาคจฺฉนฺตานญฺจ กกจทนฺตานํ อภาวโต ฯ
ปธานนฺติ รุกฺขสฺส เฉทนวีริยํ ฯ ปโยคนฺติ ตสฺเสว เฉทนกิริยํ ฯ
อุปมายํ วิเสสมธิคจฺฉตีติ ปทํ ปาลิยํ นตฺถิ โยเชตฺวา ปน
ทสฺเสตพฺพํ ฯ เตเนว วิสุทฺธิมคฺเค อุปมายมฺปิ วิเสสมธิคจฺฉตีติ ปทํ
โยเชตฺวาว วุตฺตํ ฯ ตํสํวณฺณนายญฺจ วิเสสนฺติ อเนกภาวาปาทนํ ฯ
เตน จ สาเธตพฺพํ ปโยชนวิเสสนฺติ อตฺโถ วุตฺโต ฯ ยถา รุกฺโขติ
อาทิ อุปมาสํสนฺทนํ ฯ อุปนิพนฺธติ อารมฺมเณ จิตฺตํ เอตายาติ สติ
อุปนิพนฺธนา นาม ฯ ตสฺสา อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ สลฺลกฺขณสฺส
นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตํ ฯ นาสิกคฺคํ มุขนิมิตฺตํ วา ฯ เอวเม-
วนฺติ ยถา โส ปุริโส กกเจน รุกฺขํ ฉินฺทนฺโต อาคตคเต กกจทนฺเต
อมนสิกโรนฺโตปิ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว สติยา อุปฏฺฐปเนน อาคต-
คเต กกจทนฺเต ชานาติ สุตฺตปทญฺจ อวิรชฺฌนฺโต ตตฺถ กิจฺจํ
สาเธติ เอวเมว ฯ นาสิกคฺเค มุขนิมิตฺเตติ ทีฆนาสิโก นาสิกคฺเค
อิตโร มุเข ¹ อสฺสาสํ นิมิยติ อาทิยติ ² เอเตนาติ มุขนิมิตฺตนฺติ
ลทฺธนาเม อุตฺตโรฏฺเฐ ฯ อิทํ ปธานนฺติ เยน วีริยารมฺเภน
อารทฺธวีริยสฺส โยคิโน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนียํ ภาวนากมฺมกฺขมํ

1. ม. มุขํ อสนํ ฯ 2. ม. ฉาทิยติ ฯ

ภาวนากมฺมโยคฺคํ โหติ อิทํ วีริยํ ปธานนฺติ ผเลน เหตุํ
ทสฺเสติ ฯ อุปกฺกิเลสา ปหียนฺตีติ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสภูตานิ
นีวรณานิ วิกฺขมฺภนวเสน ปหียนฺติ ฯ วิตกฺกา วูปสมนฺตีติ ตโตเอว
กามวิตกฺกาทโย มิจฺฉาวิตกฺกา อุปสมํ คจฺฉนฺติ ฯ นีวรณปฺปหา-
เนน วา ปฐมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา วิตกฺกวูปสมาปเทเสน
ทุติยชฺฌานาทีนมธิคมมาห ฯ อยํ ปโยโคติ อยํ ฌานาธิคมสฺส
เหตุภูโต กมฺมฏฺฐานานุโยโค ปโยโค ฯ สญฺโญชนา ปหียนฺตีติ ทสปิ
สญฺโญชนานิ มคฺคปฏิปาฏิยา สมุจฺเฉทวเสน ปหียนฺติ ฯ อนุสยา
พฺยนฺตีโหนฺตีติ ตถา สตฺตปิ อนุสยา อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน
ภงฺคมตฺตสฺสปิ อนวเสสโต วิคตนฺตา โหนฺติ ฯ เอตฺถ จ สญฺ-
โญชนปฺปหานํ นาม อนุสยนิโรเธเนว โหติ ปหีเนสุ จ สญฺโญชเนสุ
อนุสยานํ เสโสปิ น ภวิสฺสตีติ จ ทสฺสนตฺถํ สญฺโญชนา ปหียนฺติ
อนุสยา พยนฺตีโหนฺตีติ วุตฺตํ ฯ อยํ วิเสโสติ อิมํ สมาธึ นิสฺสาย
อนุกฺกเมน ลพฺภมาโน อยํ สญฺโญชนปฺปหานาทิโก อิมสฺส สมาธิสฺส
วิเสโสติ อตฺโถ ฯ ยสฺสาติ เยน ฯ อนุปุพฺพนฺติ อนุกฺกเมน ฯ
ปริจิตาติ ปริจิณฺณา ฯ อยํ เหตฺถ สงฺเขปตฺโถ อานาปานสฺสติ
ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตา ตเถว เยน ทีฆรสฺสปชานนาทิ-
วิธินา อนุปุพฺพํ ปริจิตา สุฏฺฐุ ภาวิตา ตโตเอว ปริปุณฺณา
โสฬสนฺนํ วตฺถูนิ ปาริปูริยา สพฺพโส ปริปุณฺณา โส ภิกฺขุ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 517 ]

อิมํ อตฺตโน ขนฺธาทิโลกํ ปญฺญาวภาเสน ปภาเสติ ยถา กึ
อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา อพฺภาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺโต จนฺทิมา ตารก-
ราชา วิยาติ ฯ อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ หิ ปทสฺส นิทฺเทเส
มหิกาทีนมฺปิ วุตฺตตฺตา เอตฺถ อาทิสทฺทโลโป กโตติ เวทิตพฺโพ ฯ
[154] อิธาติ กกจุปมายํ ฯ อสฺสาติ โยคิโน ฯ อิธาติ วา
อิมสฺมึ ฐาเน ฯ อสฺสาติ อุปมาภูตสฺส กกจสฺส ฯ อาคตคตวเสน
ยถา ตสฺส ปุริสสฺส อมนสิกาโร เอวํ อสฺสาสปฺปสฺสาสานํย
อาคตคตวเสน อมนสิการมตฺตเมว อานยนปฺปโยชนํ ฯ นจิเรเนวาติ
อิทํ กตาธิการํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ นิมิตฺตนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ฯ
อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วิตกฺกาทิอวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ
วทนฺติ ฯ วิจาราทีนีติ ¹ ปน วตฺตพฺพํ นิปฺปริยาเยน วิตกฺกสฺส
อปฺปนาภาวโต ฯ โส หิ ปาลิยํ อปฺปนาพฺยปนาติ นิทฺทิฏฺโฐ ฯ
ตํสมฺปโยคโต วา ยสฺมา ฌานํ อปฺปนาติ อฏฺฐกถาโวหาโร
ฌานงฺเคสุ จ สมาธิ ปธานํ ตสฺมา ตํ อปฺปนาติ ทสฺเสนฺโต
อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ฐปนา จ สมฺปชฺชตีติ
อาห ฯ กสฺสจิ ปน คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภูตีติ เอตฺถ
อนุกฺกมโต ฯเปฯ ปตฺตํ วิย โหตีติ เอตฺตโกว คนฺโถ ปริหีโน ฯ
ปุราณโปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ โส คนฺโถ ลิขิโตเยว ติฏฺฐติ ฯ

1. ม. วิจาราทีติ ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 517-8 ]

สารทฺธกายสฺส กสฺสจิ ปุคฺคลสฺส โอณมติ ปฏิกาทีนํ ¹ จ ลมฺพเนน ฯ
วิกุชฺชตีติ ² สทฺทํ กโรติ ฯ วลึ คณฺหาตีติ ตตฺถ ตตฺถ
วลฺลิตํ ³ โหติ ฯ กสฺมา ฯ ยสฺมา สารทฺธกาโย ครุโก โหตีติ ฯ
กายทรถวูปสเมน สทฺธึ สิชฺฌมาโน โอฬาริกอสฺสาสปฺปสฺสาสนิโรโธ
พฺยติเรกมุเขน ตสฺส สาธนํ วิย วุตฺโต ฯ โอฬาริกอสฺสาสปฺ-
ปสฺสาสนิโรธวเสนาติ อนฺวยวเสน ตทตฺถสาธนํ ฯ กายทรเถ วูป-
สนฺเตติ จิตฺตชรูปานํ ลหุมุทุกมฺมญฺญภาเวน โย เสสสนฺตติรูปานมฺปิ
ลหุอาทิภาโว โส อิธ กายสฺส ลหุภาโวติ อธิปฺเปโต ฯ สฺวายํ
ยสฺมา จิตฺตสฺส ลหุอาทิภาเวน วินา นตฺถิ ตสฺมา วุตฺตํ กาโยปิ
จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหตีติ ฯ โอฬาริเก อสฺสาสปฺปสฺสาเส นิรุทฺเธติ
อาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยมฺปิ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตสฺส กายสงฺขารสฺส
วิจยวิธึ ทสฺเสตุํ อานีตํ ฯ
[155] อุปรูปริ วิภูตานีติ ภาวนาพเลน อุทฺธํ อุทฺธํ ปากฏานิ
โหนฺติ ฯ เทสโตติ ปกติยา ผุสนเทสโต ปุพฺเพ อตฺตโน ผุสน-
วเสน อุปธาริตฏฺฐานโต ฯ กตฺถ นตฺถีติ ฐานวเสน ฯ กสฺส
นตฺถีติ ปุคฺคลวเสน จ ฯ วีมํสิยมานมตฺถํ เอกชฺฌํ กตฺวา
วิภาเวตุํ อนฺโตมาตุกุจฺฉิยนฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ ยถา อุทเก
นิมุคฺคสฺส นิรุทฺโธกาสตาย อสฺสาสปฺปสฺสาสา นปฺปวตฺตนฺติ เอวํ

1. ม. วตฺถิกาทิ ฯ 2. ม. ปาลิยํ วิกุฏฺฏตีติ ฯ 3. ม. วลินํ ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 518-9 ]

อนฺโตมาตุกุจฺฉิยํ ยถา มตานํ สมุฏฺฐาปกจิตฺตาภาวโต เอวํ
อสญฺญีภูตานํ มุจฺฉาปเรตานํ อสญฺญีสุ วา ชาตานํ ตถา นิโรธ-
สมาปนฺนานนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ฯ มหาคณฺฐีปเท
ปน มุจฺฉาปเรตานํ จิตฺตปฺปวตฺติยา ทุพฺพลภาวโตติ การณํ วุตฺตํ ฯ
จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนานํ ธมฺมตาวเสเนว เนสํ อนุปชฺชนํ ฯ ตถา
รูปารูปภวสมงฺคีนํ ฯ เกจิ ปน อนุปุพฺพโต สุขุมภาวปฺปตฺติยา
จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนสฺส รูปภเว รูปานํ ภวงฺคสฺส จ สุขุมภาวโต
รูปภวสมงฺคีนํ นตฺถีติ การณํ วทนฺติ ฯ อตฺถิเยว เต อสฺสาสปฺ-
ปสฺสาสา ปริเสสโตติ อธิปฺปาโย ยถาวุตฺตสตฺตฏฺฐานวินิมุตฺตสฺส
อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ อนุปฺปชฺชนฏฺฐานสฺส อภาวโต ฯ ปกติผุฏฺฐ-
วเสนาติ ปกติยา ผุสนฏฺฐานวเสน ฯ นิมิตฺตํ ฐเปตพฺพนฺติ สติยา
ตตฺถ สุขปฺปวตฺตนตฺถํ ถิรตรสญฺชานนํ ปวตฺเตตพฺพํ ฯ ถิรสญฺญา-
ปทฏฺฐานา หิ สติ ฯ อิมเมวาติ อิมํเอว อนุปฏฺฐหนฺตสฺส กาย-
สงฺขารสฺส กณฺฏกุฏฺฐาปนญฺญาเยน อุปฏฺฐาปนวิธิเมว ฯ อตฺถ-
วสนฺติ เหตุํ ฯ อตฺโถ ผลํ ฯ โส ยสฺส วเสน ปวตฺตติ โส
อตฺถวโสติ ฯ มุฏฺฐสฺสติสฺสาติ วินฏฺฐสฺสติสฺส ฯ อสมฺปชานสฺสาติ
สมฺปชญฺญา รหิตสฺส ฯ ภาเวนฺตสฺส อนุกฺกเมน อนุปฏฺฐหนฺเต
อสฺสาสปฺปสฺสาเส วีมํสิตฺวา อิเม เตติ อุปธาเรตุํ สมฺมเทว ปชานิ-
ตุญฺจ สมตฺถาหิ สติปญฺญาหิ วิรหิตสฺสาติ อธิปฺปาโย ฯ อิโต
[ ม. ป. 132 ส. ป. 519-20 ]

อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํ ฯ ครุกนฺติ ภาริยํ ฯ สา จสฺส ครุกตา ภาวนาย
สุทุกฺกรภาเวนาติ อาห ครุกภาวนนฺติ ฯ อุปรูปริ สนฺตสุขุมภาวา-
ปตฺติโต พลวตี สุวิสทา สูรา จ สติ จ ปญฺญา จ อิจฺฉิตพฺพาติ
วตฺวา สุขุมสฺส นาม อตฺถสฺส สาธเนนาปิ สุขุเมเนว ภวิตพฺพนฺติ
ทสฺเสตุํ ยถา หีติอาทิ วุตฺตํ ฯ
[156] อิทานิ อนุปฏฺฐหนฺตานํ อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ ปริเยส-
นุปายํ ทสฺเสนฺโต ตาหิ จ ปนาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อนุปทนฺติ
ปทานุปทํ ฯ จริตฺวาติ โคจรํ คเหตฺวาติ ฯ ตสฺมึเยว ฐาเนติ
อุปนิพนฺธนานิมิตฺตสญฺญิเต ฐาเน ฯ โยเชตฺวาติ มนสิกาเรน
โยเชตฺวา ฯ สติรสฺมิยา พนฺธิตฺวาติ วา วุตฺตเมวตฺถมาห ตสฺมึเยว
ฐาเน โยเชตฺวาติ ฯ น หิ อุปเมยฺเย พนฺธนโยชนฏฺฐานานิ วิสุํ
ลพฺภนฺติ ฯ นิมิตฺตนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ วา ฯ อุภยมฺปิ
หิ อิธ เอกชฺฌํ วุตฺตํ ฯ ตถาหิ ตูลปิจุอาทิอุปมตฺตยํ อุคฺคเห
ยุชฺชติ ฯ เสสํ อุภยตฺถ ฯ เอกจฺเจติ เอเก อาจริยา ฯ ตารกรูปํ
วิยาติ ตารกาย ปภารูปํ วิย ฯ มณิคุฬิกาทิอุปมา ปฏิภาเค
วฏฺฏนฺติ ฯ กถํ ปเนตํ เอกํเยว กมฺมฏฺฐานํ อเนกาการโต
อุปฏฺฐาตีติ อาห ตญฺจ ปเนตนฺติอาทึ ฯ สุตฺตนฺตนฺติ เอกํ สุตฺตํ ฯ
ปคุณปฺปวตฺติภาเวน อวิจฺเฉทํ มหาวิสยตญฺจ สนฺธายาห มหตี
ปพฺพเตยฺยา นที วิยาติ ฯ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สมนฺตภทฺทกํ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 520 - 1 ]

สุตฺตํ สพฺพภาคมโนหรา สพฺพปาลิผุลฺลวนฆฏา วิยาติ อาห เอกา
วนราชิ วิยาติ ฯ เตนาห ภควา วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเคติ ฯ
นานานุสนฺธิกํ นานาเปยฺยาลํ วิวิธนยนิปุณํ พหุวิธกมฺมฏฺฐานมุขํ
สุตฺตนฺตํ อตฺถิเกหิ สกฺกจฺจํ สมุปชีวิตพฺพนฺติ ¹ อาห สีตจฺฉาโย
ฯเปฯ รุกฺโข วิยาติ ฯ สญฺญานานตายาติ นิมิตฺตุปฏฺฐานโต
ปุพฺเพ ปวตฺตสญฺญานํ นานาวิธภาวโต ฯ สญฺญาชนฺติ ภาวนา-
สญฺญาชนิตํ ภาวนาสญฺญาย สญฺชานนมตฺตํ ฯ น หิ อสภาวสฺส
กุโตจิ สมุฏฺฐานํ อตฺถิ ฯ เตนาห นานโต อุปฏฺฐาตีติ ฯ อุปฏฺ-
ฐานาการมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิเม ตโย ธมฺมาติ อสฺสาโส
ปสฺสาโส นิมิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา ฯ นตฺถีติ กมฺมฏฺฐานวเสน
มนสิกาตพฺพภาเวน นตฺถิ น อุปลพฺภติ ฯ อุปจารนฺติ อุป-
จารมฺปิ น ปาปุณาติ ฯ ปเคว อปฺปนนฺติ อธิปฺปาโย ฯ ยสฺส
ปนาติ วิชฺชมานปกฺโข วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ ฯ
[157] อิทานิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สมตฺถนตฺถํ กกจุปมายํ
อาคตา นิมิตฺตนฺติอาทิกา คาถา ปจฺจานีตา ฯ นิมิตฺเตติ ยถา-
วุตฺเต ปฏิภาคนิมิตฺเต ฯ เอวํ โหตีติ ภาวนมนุยุตฺตสฺส เอวํ โหติ ฯ
ตสฺมา ปุนปฺปุนํ เอวํ มนสิกโรหีติ วตฺตพฺโพ ฯ โวสานํ อาปชฺ-
เชยฺยาติ นิมิตฺตํ นาม ทุกฺกรํ อุปฺปาเทตุํ ตยิทํ ลทฺธํ หนฺทา-
หนฺทานิ ยทา วา ตทา วา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามีติ สงฺโกจํ

1. ม. สมุปปชฺชิตพฺพนฺติ.
[ ม. ป. 132 ส. ป. 522 ]

อาปชฺเชยฺย ฯ วิสีเทยฺยาติ เอตฺตกํ กาลํ ภาวนมนุยุตฺตสฺส นิมิตฺ-
ตมฺปิ น อุปฺปนฺนํ อภพฺโพ มญฺเญ วิเสสสฺสาติ วิสาทํ อาปชฺ-
เชยฺย ฯ อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส
นิมิตฺตนฺติ วุตฺเต กถํ สงฺโกจาปตฺติ ภิยฺโยโส มตฺตาย อุสฺสาห-
เมว กเรยฺยาติ นิมิตฺตมิทํ ฯเปฯ วตฺตพฺโพติ มชฺฌิมภาณกา
อาหุ ฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ภาวนาจิตฺตสฺส
ฐปเนน ฯ อิโต ปภูตีติ อิโต ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ฯ
ปุพฺเพ ยํ วุตฺตํ อนุพนฺธนาย ผุสนาย ฐปนาย จ มนสิกโรตีติ
ตตฺถ อนุพนฺธนํ ผุสนญฺจ วิสชฺเชตฺวา ฐปนาวเสเนว ภาเวตพฺพนฺติ
อาห ฐปนาวเสน ภาวนา โหตีติ ฯ โปราเณหิ วุตฺโต วายมตฺโถติ
ทสฺเสนฺโต นิมิตฺเตติ คาถมาห ฯ ตตฺถ นิมิตฺเตติ ปฏิภาคนิมิตฺเต ฯ
ฐปยํ จิตฺตนฺติ ภาวนาจิตฺตํ ฐเปนฺโต ฯ ฐปนาวเสน มนสิกโรนฺ-
โตติ อตฺโถ ฯ นานาการนฺติ จตฺตาโร วณฺณาติ เอวํ วุตฺตํ
นานาการํ ฯ อาการสามญฺญวเสน เหตํ เอกวจนํ ฯ วิภาวยนฺติ
วิภาเวนฺโต อนฺตรธาเปนฺโต ฯ นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย หิ เต
อาการา อมนสิการโต อนฺตรหิตา วิย โหนฺติ ฯ อสฺสาสปฺปสฺสาเสติ
อสฺสาสปฺปสฺสาเส โย นานากาโร ตํ วิภาวยํ อสฺสาสปฺปสฺสา-
สมฺภูเต วา นิมิตฺเต ฯ สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตีติ ตายเอว ฐปนาย
อตฺตโน จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ อปฺเปตีติ อตฺโถ ฯ เกจิ ปน วิภาว-
[ ม. ป. 132 ส. ป. 522-3 ]

ยนฺติ วิภาเวนฺโต วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺโตติ อตฺถํ วทนฺติ ฯ ตํ
ปุพฺพภาควเสน ยุชฺเชยฺย ฯ อยํ เหตฺถ อตฺโถ ธิติสมฺปนฺนตฺตา
ธีโร โยคี อสฺสาสปฺปสฺสาเส นานาการํ วิภาเวนฺโต นานาการโต
เต ปชานนฺโต วิทิเต ปากเฏ กโรนฺโต นานาการํ วา โอฬาริโก-
ฬาริเก ปสฺสมฺเภนฺโต วูปสเมนฺโต ตตฺถ ยํ ลทฺธํ นิมิตฺตํ ตสฺมึ
จิตฺตํ ฐเปนฺโต อนุกฺกเมน สกํ จิตฺตํ นิพนฺธติ อปฺเปตีติ ฯ ยทา
สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ สุวิสทานิ ติกฺขานิ จ ปวตฺตนฺติ ตทา
อสฺสทฺธิยาทีนํ ทูรีภาเวน สาติสยํ ถามปฺปตฺเตหิ สตฺตหิ พเลหิ
ลทฺธุปตฺถมฺภานิ วิตกฺกาทีนิ กามาวจราเนว ฌานงฺคานิ พหูนิ
หุตฺวา ปาตุภวนฺติ ฯ ตโตเอว เตสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา กามจฺ-
ฉนฺทาทโย สทฺธึ ตเทกฏฺเฐหิ ปาปธมฺเมหิ วิทูรีภวนฺติ ฯ ปฏิภาค-
นิมิตฺตุปฺปตฺติยา สทฺธึ ตํ อารพฺภ อุปจารชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ ฯ เตน
วุตฺตํ นิมิตฺตุปฏฺฐานโต ปภูติ นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺตีติ-
อาทิ ฯ ตตฺถ สนฺนิสินฺนาเยวาติ สมฺมเทว นิสีทึสุ ฯ อุปสนฺตา-
เยวาติ อตฺโถ ฯ วิกฺขมฺภิตาเนว สนฺนิสินฺนาเยวาติ อวธารเณน ปน
ตทตฺถํ อุสฺสาโห กาตพฺโพติ ทสฺเสติ ฯ ทฺวีหากาเรหีติ ฌานธมฺมานํ
ปฏิปกฺขทูรีภาโว ถิรภาวปฺปตฺติ จาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ ฯ
[158] อิทานิ ตานิ การณานิ อวตฺถามุเขน ทสฺเสตุํ อุปจาร-
ภูมิยํ วาติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ อุปจารภูมิยนฺติ อุปจาราวตฺถายํ ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 523 ]

ยทิปิ หิ ตทา ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ มหคฺคตภาวปฺปตฺตานิ
อุปฺปชฺชนฺติ ฯ เตสํ ปน ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน จิตฺตํ สมา-
ธิยติ ฯ เตนาห นีวรณปฺปหาเนนาติ ฯ ปฏิลาภภูมิยนฺติ ฌานสฺส
อธิคมาวตฺถายํ ฯ ตทา หิ อปฺปนาปตฺตานํ ฌานธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา
จิตฺตํ สมาธิยติ ฯ เตนาห องฺคปาตุภาเวนาติ ฯ อุปจาเร องฺคานิ
น ถามชาตานิ โหนฺติ องฺคานํ อถามชาตตฺตา ฯ ยถา นาม
ทหโร กุมารโก อุกฺขิปิตฺวา ฐปิยมาโน ปุนปฺปุนํ ภูมิยํ ปตติ
เอวเมว อุปจาเร อุปฺปนฺเน จิตฺตํ กาเลน นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กโรติ
กาเลน ภวงฺคํ โอตรติ ฯ เตน วุตฺตํ อุปจารสมาธิ กุสลวีถิยํ
ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรตีติ ฯ อปฺปนายํ ปน องฺคานิ ถามชาตานิ
โหนฺติ เตสํ ถามชาตตฺตา ฯ ยถา นาม พลวา ปุริโส อาสนา
วุฏฺฐาย ทิวสมฺปิ ติฏฺเฐยฺย เอวเมว อปฺปนาสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน
จิตฺตํ สกึ ภวงฺควารํ ฉินฺทิตฺวา เกวลมฺปิ รตฺตึ เกวลมฺปิ ทิวสํ
ติฏฺฐติ กุสลชวนปฏิปาฏิวเสเนว ปวตฺตติ ฯ เตนาห อปฺปนาสมาธิ
ฯเปฯ ภวงฺคํ น โอตรตีติ ฯ วณฺณโตติ ปิจุปิณฺฑตารกรูปาทีสุ
วิย อุปฏฺฐิตวณฺณโต ฯ ลกฺขณโตติ ขรภาวาทิสภาวโต อนิจฺจา-
ทิสภาวโต วา ฯ รกฺขิตพฺพํ ตํ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ ลทฺธ-
ปริหานีติ ลทฺธอุปจารชฺฌานปริหานิ ฯ นิมิตฺเต อวินสฺสนฺเต
ตทารมฺมณํ ฌานํ อปริหีนเมว โหติ ฯ นิมิตฺเต ปน อารกฺขาภาเวน
[ ม. ป. 132 ส.ป. 523 ]

วินฏฺเฐ ลทฺธํ ลทฺธํ ฌานมฺปิ วินสฺสติ ตทายตฺตวุตฺติโต ฯ เตนาห
อารกฺขมฺหีติอาทึ ฯ
[159] อิทานิ ตตฺรายํ รกฺขณุปาโยติอาทินา
อาวาโส โคจโร ภสฺสํ ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ
อิริยาปโถติ สตฺเตเต อสปฺปาเย วิวชฺชเย
สปฺปาเย สตฺต เสเวถ เอวํ หิ ปฏิปชฺชโต
นจิเรเนว กาเลน โหติ กสฺสจิ อปฺปนาติ
เอวํ วุตฺตํ รกฺขณวิธึ สงฺเขปโต วิภาเวติ ฯ ตตฺรายํ วิตฺถาโร ฯ
ยสฺมึ อาวาเส วสนฺตสฺส อนุปฺปนฺนํ วา นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺนํ
วา วินสฺสติ อนุปฏฺฐิตา จ สติ น อุปฏฺฐาติ อสมาหิตญฺจ จิตฺตํ
น สมาธิยติ อยํ อสปฺปาโย ฯ ยตฺถ นิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ เจว
ถาวรญฺจ โหติ สติ อุปฏฺฐาติ จิตฺตํ สมาธิยติ อยํ สปฺปาโย ฯ
ตสฺมา ยสฺมึ วิหาเร พหู อาวาสา โหนฺติ ตตฺถ เอกเมกสฺมึ
ตีณิ ตีณิ ทิวสานิ วสิตฺวา ยตฺถสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ ตตฺถ
วสิตพฺพํ ฯ โคจรคาโม ปน โย เสนาสนโต อุตฺตเรน วา ทกฺขิเณน
วา นาติทูเร ทิยฑฺฒโกสพฺภนฺตเร โหติ สุลภสมฺปนฺนภิกฺโข โส
สปฺปาโย ฯ วิปรีโต อสปฺปาโย ฯ ภสฺสนฺติ ทฺวตฺตึสติรจฺฉานกถา-
ปริยาปนฺนํ วจนํ อสปฺปายํ ฯ ตํ หิสฺส นิมิตฺตนฺตรธานาย
สํวตฺตติ ฯ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ สปฺปายํ ฯ ตมฺปิ มตฺตาย ภาสิตพฺพํ ฯ
[ ม.ป . 132 ส.ป. 524 ]

ปุคฺคโลปิ อติรจฺฉานกถิโก สีลาทิคุณสมฺปนฺโน ยํ นิสฺสาย อสมา-
หิตํ วา จิตฺตํ สมาธิยติ สมาหิตํ วา จิตฺตํ ถิรตรํ โหติ เอวรูโป
สปฺปาโย ฯ กายทฬฺหิพหุโล ปน ติรจฺฉานกถิโก อสปฺปาโย ฯ
โส หิ ตํ กทฺทโมทกมิว อจฺฉํ อุทกํ มลีนเมว กโรติ ฯ ตาทิสญฺจ
อาคมฺม โกนฺตปพฺพตวาสิทหรสฺเสว สมาปตฺติ วินสฺสติ ปเคว
นิมิตฺตํ ฯ โภชนํ ปน กสฺสจิ มธุรํ กสฺสจิ อมฺพิลํ สปฺปายํ
โหติ ฯ อุตุปิ กสฺสจิ สีโต กสฺสจิ อุณฺโห สปฺปาโย โหติ ฯ
ตสฺมา ยํ โภชนํ วา อุตุํ วา เสวนฺตสฺส ผาสุ โหติ อสมาหิตํ วา
จิตฺตํ สมาธิยติ สมาหิตํ วา ถิรตรํ โหติ ตํ โภชนํ โส จ
อุตุ สปฺปาโย ฯ อิตรํ โภชนํ อิตโร จ อุตุ อสปฺปาโย ฯ อิริยา-
ปเถสุปิ กสฺสจิ จงฺกโม สปฺปาโย โหติ กสฺสจิ สยนฏฺฐานนิสชฺชานํ
อญฺญตโร ฯ ตสฺมา ตํ อาวาสํ วิย ตีณิ ทิวสานิ อุปปริกฺขิตฺวา
ยสฺมึ อิริยาปเถ อสมาหิตํ จิตฺตํ สมาธิยติ สมาหิตํ วา ถิรตรํ
โหติ โส สปฺปาโย อิตโร อสปฺปาโยติ เวทิตพฺโพ ฯ อิติ อิมํ
สตฺตวิธํ อสปฺปายํ วชฺเชตฺวา สปฺปายํ เสวิตพฺพํ ฯ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส
หิ นิมิตฺตาเสวนาพหุลสฺส นจิเรเนว กาเลน โหติ กสฺสจิ อปฺปนา ฯ
ยสฺส ปน เอวมฺปิ ปฏิปชฺชโต น โหติ เตน ทสวิธํ อปฺปนา-
โกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วตฺถุวิสทกิริยาติอาทิมาห ฯ
[160] ตตฺถ วตุถุวิสทกิริยา นาม อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 524 ]

วิสทภาวกรณํ ฯ ยทา หิสฺส เกสนขโลมานิ ทีฆานิ โหนฺติ สรีรํ
วา เสทมลคฺคหิตํ ตทา อชฺฌตฺติกํ วุตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริ-
สุทฺธํ ฯ ยทา ปน จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺฐํ ทุคฺคนฺธํ โหติ เสนาสนํ
วา อุกฺลาปํ ตทา พาหิรํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ ฯ
อชฺฌตฺติกพาหิเร จ วตฺถุมฺหิ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ
ญาณมฺปิ อปริสุทฺธํ โหติ อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ
นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย ฯ อปริสุทฺเธน จ ญาเณน
สงฺขาเร สมฺมสโต สงฺขาราปิ อวิภูตา โหนฺติ กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺ-
ชโต กมฺมฏฺฐานํปิ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ น คจฺฉติ ฯ วิสเท
ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณมฺปิ
วิสทํ โหติ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺน-
ทีปสิขาย โอภาโส วิย ฯ ปริสุทฺเธน จ ญาเณน สงฺขาเร สมฺมสโต
สงฺขาราปิ วิภูตา โหนฺติ กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชโต กมฺมฏฺฐานํปิ
วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ คจฺฉติ ฯ
[161] อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ
สมภาวกรณํ ฯ สเจ หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ อิตรานิ
มนฺทานิ ฯ ตโต วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐาน-
กิจฺจํ สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ
น สกฺโกติ ฯ ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา
[ ม. ป. 132 ส. ป. 524 ]

วา มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํ ฯ
วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสนํ ฯ สเจ ปน วีริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ
อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกติ น อิตรานิ
อิตรกิจฺจเภทํ ฯ ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํ ฯ ตตฺราปิ
โสณตฺเถรสฺส วตฺถุ ทสฺเสตพฺพํ ฯ เอวํ เสเสสุปิ ฯ เอกสฺส
พลวภาเว สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา ฯ
วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺญานํ สมาธิวิริยานญฺจ สมตํ ปสํสนฺติ ฯ
พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโญ มุทุปฺปสนฺโน ¹ โหติ อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ ฯ
พลวปญฺโญ มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ เภสชฺชสมุฏฺฐิโต วิย
โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ ฯ อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ ฯ
พลวสมาธึ ปน มนฺทวีริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ
อธิภวติ ฯ พลววีริยํ มนฺทสมาธึ วีริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ
อธิภวติ ฯ สมาธิ ปน วีริเยน สํโยชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ ฯ
วีริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ ฯ ตสฺมา ตทุภยํ
สมํ กาตพฺพํ ฯ อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ ฯ อปิจ สมาธิ-
กมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ ฯ เอวํ หิ สทฺทหนฺโต
โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ ฯ สมาธิปญฺญาสุ ปน สมาธิ-
กมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ ฯ เอวํ หิ โส อปฺปนํ

1. ม. มุธปฺปสนฺโน ฯ มุทฺธปฺปสนฺโนติปิ ทิสฺสติ ฯ
[ ม.ป. 132 ส.ป. 524 ]

ปาปุณาติ ฯ วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺญา พลวตี วฏฺฏติ ฯ เอวํ
หิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ ฯ อุภินฺนํ ปน สมตฺตาปิ อปฺปนา
โหติเยว ฯ สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ ฯ สติ หิ จิตฺตํ
อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวีริยปญฺญานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต โกสชฺช-
ปกฺเขน จ สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติ ฯ ตสฺมา สา โลณธูปนํ
วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ
สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา ฯ
[162] นิมิตฺตกุสลตา นาม ปฐวีกสิณาทิกสฺส จิตฺเตกคฺคตา-
นิมิตฺตสฺส อกตสฺส กรณโกสลฺลํ กตสฺส ภาวนาโกสลฺลํ ภาวนาย
ลทฺธสฺส รกฺขณโกสลฺลญฺจ ตํ อิธ อธิปฺเปตํ ฯ
[163] กถํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ ตสฺมึ สมเย
จิตฺตนิคฺคณฺหนา ฯ ยทาสฺส อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ
โหติ ตทา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ปสฺสทฺธิ-
สมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา เสยฺยถาปิ
ภิกฺขเว ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส โส
ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย สุกฺขานิ จ โคมยานิ
ปกฺขิเปยฺย สุกฺขานิ จ กฏฺฐานิ ปกฺขิเปยฺย มุขวาตญฺจ ทเทยฺย
น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย ภพฺโพ นุโข โส ปุริโส มหนฺตํ
อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุนฺติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เอวเมว โข
[ ม. ป. 132 ส.ป. 524 ]

ภิกฺขเว ยสฺมึ สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ อกาโล ตสฺมึ สมเย
ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย อกาโล วีริย ฯเปฯ อกาโล
ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ อุทฺธตํ ภิกฺขเว
จิตฺตํ ตํ หิ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุวูปสมยํ โหติ ฯ ยสฺมึ โข
ภิกฺขเว สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิ-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย กาโล สมาธิ ฯเปฯ กาโล อุเปกฺขา-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ อุทฺธตํ ภิกฺขเว
จิตฺตํ ตํ หิ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติ ฯ เสยฺยถาปิ
ภิกฺขเว ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส โส
ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย อลฺลานิ จ โคมยานิ
ปกฺขิเปยฺย อลฺลานิ จ กฏฺฐานิ ปกฺขิเปยฺย อุทกวาตญฺจ ทเทยฺย
ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย ภพฺโพ นุโข โส ปุริโส ตํ มหนฺตํ
อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุนฺติ ฯ เอวํ ภนฺเตติ ฯ เอตฺถ จ ยถาสกํ
อาหารวเสน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนา เวทิตพฺพา ฯ วุตฺตํ
เหตํ ภควตา อตฺถิ ภิกฺขเว กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺ-
โพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา
[ ม. ป. 132 ส.ป . 524 ]

สํวตฺตติ ตถา อตฺถิ ภิกฺขเว สมถนิมิตฺตํ อพฺยตฺตนิมิตฺตํ ¹ ตตฺถ
โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิ-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ ตถา
อตฺถิ ภิกฺขเว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา ธมฺมา ตตฺถ โยนิโส-
มนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺ-
โพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวานาย ปาริปูริยา สํวตฺตตีติ ฯ ตตฺถ
ยถาสฺส ปสฺสทฺธิอาทโย อุปฺปนฺนปุพฺพา ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา
เตสํ อุปฺปาทนวเสน ปวตฺติตมนสิกาโร ตีสุปิ ปเทสุ โยนิโส-
มนสิกาโร นาม ฯ สมถนิมิตฺตนฺติ จ สมถสฺเสเวตํ อธิวจนํ ฯ
อวิกฺเขปฏฺเฐน จ ตสฺเสว อพฺยตฺตนิมิตฺตนฺติ¹ ฯ อปิจ สตฺต ธมฺมา
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ปณีตโภชนเสวนตา
อุตุสุขเสวนตา อิริยาปถสุขเสวนตา มชฺฌตฺตปฺปโยคตา สารทฺธ-
ปุคฺคลปริวชฺชนตา ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ ฯ
เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ วตฺถุ-
วิสทตา นิมิตฺตกุสลตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา สมเย จิตฺตสฺส
นิคฺคหณตา สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคหณตา นิรสฺสาทสฺส จิตฺตสฺส

1. ม. อพฺยคฺคนิมิตฺตํ ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 524 ]

สทฺธาสํเวควเสน สมฺปหํสนตา สมปฺปวตฺตสฺส อชฺฌุเปกฺขนตา
อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา สมาหิตปุคฺคลเสวนตา ฌานวิโมกฺขปจฺจ-
เวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ ฯ ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สตฺตมชฺฌตฺตตา สงฺขารมชฺฌตฺตตา สตฺต-
สงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา
ตทธิมุตฺตตาติ ฯ อิติ อิเมหิ อากาเรหิ เอเต ธมฺเม อุปฺปาเทนฺโต
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ นาม ฯ เอวํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ
นิคฺคเหตพฺพํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ ฯ
[164] กถญฺจ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ ตสฺมึ สมเย
จิตฺตปฺปคฺคณฺหนา ฯ ยทาสฺส อติสิถิลวีริยตาทีหิ จิตฺตํ ลีนํ โหติ
ตทา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ธมฺมวิจยสมฺ-
โพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา เสยฺยถาปิ
ภิกฺขเว ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส โส ตตฺถ
อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย ฯเปฯ ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย
ภพฺโพ นุโข โส ภิกฺขเว ปุริโส ตํ ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุนฺติ ฯ
โน เหตํ ภนฺเต ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ยสฺมึ สมเย ลีนํ จิตฺตํ
โหติ อกาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย
อกาโล สมาธิ ฯเปฯ อกาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ฯ
ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ลีนํ ภิกฺขเว จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 523 ]

ทุสฺสมุฏฺฐาปยํ โหติ ฯ ยสฺมิญฺจ โข ภิกฺขเว สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ
กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย กาโล
วีริย ฯเปฯ กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ฯ ตํ กิสฺส
เหตุ ฯ ลีนํ ภิกฺขเว จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺฐาปยํ
โหติ ฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุกาโม
อสฺส โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย ฯเปฯ น
จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย ภพฺโพ นุโข โส ภิกฺขเว ปุริโส ตํ
ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุนฺติ ฯ เอวมฺภนฺเตติ ฯ เอตฺถาปิ ยถาสกํ
อาหารวเสน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนา เวทิตพฺพา ฯ วุตฺตํ
เหตํ ภควตา อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา
ธมฺมา หีนปฺปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา ตตฺถ
โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺม-
วิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺ-
โพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา
สํวตฺตติ ตถา อตฺถิ ภิกฺขเว อารพฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกม-
ธาตุ ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส
วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺ-
โพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา
สํวตฺตติ ตถา อตฺถิ ภิกฺขเว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา ธมฺมา
[ ม. ป. 132 ส. ป. 524 ]

ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติ-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตีติ ฯ ตตฺถ
สภาวสามญฺญลกฺขณปฏิเวธวเสน ปวตฺตมนสิกาโร กุสลาทีสุ
โยนิโสมนสิกาโร นาม ฯ อารพฺภธาตุอาทีนํ อุปฺปาทนวเสน ปวตฺต-
มนสิกาโร อารพฺภธาตุอาทีสุ โยนิโสมนสิกาโร นาม ฯ ตตฺถ
อารพฺภธาตูติ ปฐมํ วีริยํ วุจฺจติ ฯ นิกฺกมธาตูติ โกสชฺชโต
นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตรํ ฯ ปรกฺกมธาตูติ ปรมฺปรํ ฐานํ อกฺก-
มนโต ตโตปิ พลวตรํ ฯ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา ธมฺมาติ ปน
ปีติยาเอเวตํ นาม ฯ ตสฺสาปิ อุปฺปาทนวเสน มนสิกาโร โยนิโส-
มนสิกาโร นาม ฯ อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพขฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺต-
ปฏิปาทนา ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺ-
ภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ ฯ เอกาทส ธมฺมา วีริย-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ อปายาทิภยปจฺจเวกฺขณตา
วีริยายตฺตโลกิยโลกุตฺตรวิเสสาธิคมานิสํสทสฺสิตา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธ-
มหาสาวเกหิ คตมคฺโค มยา คนฺตพฺโพ โส จ น สกฺกา กุสีเตน
คนฺตุนฺติ เอวํ คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา ทายกานํ มหปฺผลตากรเณน
ปิณฺฑาปจายนตา วีริยารมฺภสฺส วณฺณวาที เม สตฺถา โส จ
[ ม. ป. 132 ส.ป. 524 ]

อนติกฺกมนียสาสโน อมฺหากํ จ พหุกาโร ปฏิปตฺติยา จ ปูชิยมาโน
ปูชิโต โหติ น อิตรถาติ เอวํ สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สทฺธมฺม-
สงฺขาตํ เม มหาทายชฺชํ คเหตพฺพํ ตญฺจ น สกฺกา กุสีเตน คเหตุนฺติ
เอวํ ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา อาโลกสญฺญามนสิการอิริยาปถ-
ปริวฏฺฏนอพฺโภกาสเสวนาทีหิ ถีนมิทฺธวิโนทนตา กุสีตปุคฺคลปริวชฺ-
ชนตา อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนตา สมฺมปฺปธานปจฺจเวกฺขณตา ตทธิ-
มุตฺตตาติ ฯ เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย
สํวตฺตนฺติ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ อุปสมา-
นุสฺสติ ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนิยสุตฺตนฺต-
ปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ ฯ อิติ อิเมหิ อากาเรหิ เอเต
ธมฺเม อุปฺปาเทนฺโต ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ นาม ฯ
เอวํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ
ปคฺคณฺหาติ ฯ
[165] กถํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสตพฺพํ ตสฺมึ สมเย
จิตฺตสมฺปหํสนา ฯ ยทาสฺส ปญฺญาปโยคมนฺทตาย อุปสมสุขาน-
ธิคเมน วา นิรสฺสาทํ จิตฺตํ โหติ ตทา นํ อฏฺฐสํเวควตฺถุ-
ปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ ฯ อฏฺฐ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชรา-
พฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ อตีเต วฏฺฏมูลกํ
ทุกฺขํ อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ
[ ม. ป. 132 ส.ป. 524 ]

ทุกฺขนฺติ ฯ พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานุสฺสรเณน จสฺส ปสาทํ ชเนติ ฯ
เอวํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสตพฺพํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ
สมฺปหํเสติ ฯ
[166] กถํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ ตสฺมึ สมเย
จิตฺตอชฺฌุเปกฺขนา ฯ ยทาสฺส เอวํ ปฏิปชฺชโต อลีนํ อนุทฺธตํ
อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ
ตทาสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ
วิย สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ ฯ เอวํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ
อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ ฯ
[167] อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนา นาม เนกฺขมฺมปฏิปทํ
อนารูฬฺหปุพฺพานํ เนกฺขมฺมกิจฺจาปสุตานํ ¹ วิกฺขิตฺตหทยานํ ปุคฺคลานํ
อารกา ปริจฺจาโค ฯ สมาหิตปุคฺคลเสวนา นาม เนกฺขมฺมปฏิปทํ
ปฏิปนฺนานํ สมาธิลาภีนํ ปุคฺคลานํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํ ฯ
ตทธิมุตฺตตา นาม สมาธิอธิมุตฺตตา ฯ สมาธิครุตา สมาธินินฺนตา
สมาธิโปณตา สมาธิปพฺภารตาติ อตฺโถ ฯ เอวเมตํ ทสวิธํ
อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพํ ฯ เตนาห อิมานิ ทส อปฺปนา-
โกสลฺลานิ อวิชหนฺเตนาติ ฯ ตตฺถ เยน วิธินา อปฺปนายํ กุสโล
โหติ ฯ โส ทสวิโธปิ วิธิ อปฺปนาโกสลฺลํ ตนฺนิพฺพตฺตํ วา

1. ม. อเนกกิจฺจปฺปสุตานํ ฯ
[ ม. ป. 13- ส. ป. 524 ]

ญาณํ ฯ เอวเมตํ ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทนฺตสฺส ปฏิ-
ลทฺธนิมิตฺตสฺมึ อปฺปนา อุปฺปชฺชติ ฯ วุตฺตํ เหตํ
เอวํ หิ สมฺปาทยโต อปฺปนาโกสลํ อิมํ
ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมึ อปฺปนา สมฺปวตฺตตีติ ฯ
[168] โยโค กรณีโยติ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทนฺตสฺสาปิ
ยทิ อปฺปนา น โหติ เตน กมฺมฏฺฐานานุโยคํ อวิชหิตฺวา
เรณุอาทีสุ มธุกราทีนํ ปวตฺติอาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ลีนุทฺธตภาเวหิ
มานสํ โมเจตฺวา วีริยสมตํ โยเชนฺเตน ปุนปฺปุนํ โยโค กตฺตพฺโพ ฯ
วุตฺตํ เหตํ
เอวมฺปิ ปฏิปนฺนสฺส สเจ สา นปฺปวตฺตติ
ตถาปิ น ชเห โยคํ วายเมเถว ปณฺฑิโต
หิตฺวา หิ สมฺมาวายามํ วิเสสํ นาม มาณโว
อธิคจฺเฉ ปริตฺตมฺปิ ฐานเมตํ น วิชฺชติ
จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ ตสฺมา สลฺลกฺขยํ พุโธ
สมตํ วีริยสฺเสว โยชเยถ ปุนปฺปุนํ
อีสกมฺปิ ลยํ ยนฺตํ ปคฺคณฺเหเถว มานสํ
อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา สมเมว ปวตฺตเย
เรณุมฺหิ อุปฺปลทเล สุตฺเต นาวาย นาฬิยา
ยถา มธุกราทีนํ ปวตฺติ สมฺปวณฺณิตา

ลีนอุทฺธตภาเวหิ โมจยิตฺวาน สพฺพโส
เอวํ นิมิตฺตาภิมุขํ มานสํ ปฏิปาทเยติ ฯ
[169] อยํ ปเนตฺถ อตฺถปฺปกาสนา ฯ ยถา หิ อติจฺเฉโก
มธุกโร อสุกสฺมึ รุกฺเข ปุปฺผํ ปุปฺผิตนฺติ ญตฺวา ติกฺเขน เวเคน
ปกฺขนฺโน ตํ อติกฺกมิตฺวา ปฏินิวตฺตนฺโต ขีเณ เรณุมฺหิ สมฺ-
ปาปุณาติ ฯ อปโร อจฺเฉโก มนฺเทน ชเวน ปกฺขนฺโน ขีเณเยว
สมฺปาปุณาติ ฯ เฉโก ปน สเมน ชเวน ปกฺขนฺโน สุเขน
ปุปฺผราสึ สมฺปตฺวา ยาวติจฺฉกํ เรณณ อาทาย มธุํ สมฺปาเทตฺวา มธุํ
อนุภวติ ฯ ยถา จ สลฺลกตฺตอนฺเตวาสิเกสุ อุทกถาลคเต อุปฺปล-
ปตฺเต สตฺถกมฺมํ สิกฺขนฺเตสุ เอโก อติจฺเฉโก เวเคน สตฺถํ ปาเตนฺโต
อุปฺปลปตฺตํ ทฺวิธา ฉินฺทติ อุทเก วา ปเวเสติ ฯ อปโร อจฺเฉโก
ฉิชฺชนปเวสนภยา สตฺถเกน ผุสิตุมฺปิ น วิสหติ ฯ เฉโก ปน
สเมน ปโยเคน ตตฺถ สตฺถปทํ ทสฺเสตฺวา ปริโยทาตสิปฺโป หุตฺวา
ตถารูเปสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กตฺวา ลาภํ ลภติ ฯ ยถา จ โย
จตุพฺยามปฺปมาณํ มกฺกฏกสุตฺตํ อาหรติ โส จตฺตาริ สหสฺสานิ
ลภตีติ รญฺญา วุตฺเต เอโก อติจฺเฉกปุริโส เวเคน มกฺกฏกสุตฺตํ
อากฑฺฒนฺโต ตหึ ตหึ ฉินฺทติเยว ฯ อปโร อจฺเฉโก เฉทนภยา
หตฺเถน ผุสิตุมฺปิ น วิสหติ ฯ เฉโก ปน โกฏิโต ปฏฺฐาย สเมน
ปโยเคน ทณฺฑเกน เวเฐตฺวา อาหริตฺวา ลาภํ ลภติ ฯ ยถา จ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 524 ]

อติจฺเฉโก นิยามโก พลววาเต ลการํ ปูเรนฺโต นาวํ วิเทสํ ปกฺขนฺ-
ทาเปติ ฯ อปโร อจฺเฉโก มนฺทวาเต ลการํ โอโรเปนฺโต นาวํ
ตตฺเถว ฐเปติ ฯ เฉโก ปน มนฺทวาเต ปูเรตฺวา พลววาเต
อฑฺฒลการํ กตฺวา โสตฺถินา อิจฺฉิตฏฺฐานํ ปาปุณาติ ฯ ยถา จ
โย เตลํ อจฺฉฑฺเฑนฺโต นาฬิยํ ปูเรติ โส ลาภํ ลภตีติ อาจริเยน
อนฺเตวาสิกานํ วุตฺเต เอโก อติจฺเฉโก ลาลลุทฺโธ เวเคน ปูเรนฺโต
เตลํ ฉฑฺเฑติ ฯ อปโร อจฺเฉโก เตลฉฑฺฑนภยา อาสิญฺจิตุมฺปิ
น วิสหติ ฯ เฉโก ปน สเมน ปโยเคน ปูเรตฺวา ลาภํ ลภติ ฯ
เอวเมว เอโก ภิกฺขุ อุปฺปนฺเน นิมิตฺเต สีฆเมว อปฺปนํ ปาปุณิสฺ-
สามีติ คาฬฺหํ วีริยํ กโรติ ฯ ตสฺส จิตฺตํ อจฺจารทฺธวิริยตฺตา
อุทฺธจฺเจ ปตติ โส น สกฺโกติ อปฺปนํ ปาปุณิตุํ ฯ เอโก
อจฺจารทฺธวิริยตาย โทสํ ทิสฺวา กินฺทานิ เม อปฺปนายาติ วีริยํ
หาเปติ ฯ ตสฺส จิตฺตํ อติลีนวิริยตฺตา โกสชฺเช ปตติ โสปิ
น สกฺโกติ อปฺปนํ ปาปุณิตุํ ฯ โย ปน อีสกมฺปิ ลีนํ ลีนภาวโต
อุทฺธตํ อุทฺธจฺจโต โมเจตฺวา สเมน ปโยเคน นิมิตฺตาภิมุขํ
ปวตฺเตติ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ ฯ ตาทิเสน ภวิตพฺพํ ฯ
[170] อิทานิ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อปฺปนาปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต
ตสฺเสวมนุยุตฺตสฺสาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ปฐมํ ปริกมฺมนฺติอาทิ
อคฺคหิตคฺคหเณน วุตฺตํ ฯ คหิตคฺคหเณน ปน อวิเสเสน สพฺเพสํ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 524 ]

สพฺพา สมญฺญา ฯ สพฺพานิปิ หิ อปฺปนาย ปริกมฺมตฺตา
ปฏิสงฺขารกตฺตา ปริกมฺมานีติปิ ฯ ยถา คามาทีนํ อาสนฺนเทโส
คามุปจาโร นครุปจาโรติ วุจฺจติ เอวํ อปฺปนาย อาสนฺนตฺตา
สมีปจารตฺตา วา อุปจารานีติปิ ฯ อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมานํ อุปริ
อปฺปนาย จ อนุโลมนโต อนุโลมานีติปิ วุจฺจนฺติ ฯ ยญฺเจตฺถ
สพฺพนฺติมํ ตํ ปริตฺตโคตฺราภิภวนโต มหคฺคตโคตฺรภาวนโต จ
โคตฺรภูติปิ วุจฺจติ ฯ คํ ตายตีติ หิ โคตฺตํ ฯ ปริตฺตนฺติ ปวตฺตมานํ
อภิธานํ พุทฺธิญฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ ปริตฺตโคตฺตํ ฯ
ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ เอวํ
อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน ฯ ตสฺมา โส ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติ ฯ
ตํ ปน มหคฺคตานุตฺตรวิธูรํ กามตณฺหาย โคจรภูตํ กามาวจร-
ธมฺมานํ อาเวณิกํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ มหคฺคตโคตฺเตปิ อิมินา นเยน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ อิติ เอวรูปสฺส ปริตฺตโคตฺตสฺส อภิภวนโต
มหคฺคตโคตฺตสฺส จ ภาวนโต อุปฺปาทนโต อนฺติมํ โคตฺรภูติปิ
วุจฺจติ ฯ จตุตฺถเมว หิ ปญฺจมํ วาติ ขิปฺปาภิญฺญทนฺธาภิญฺญานํ
วเสน วุตฺตํ ฯ ขิปฺปาภิญฺญสฺส หิ จตุตฺถํ อปฺเปติ ฯ ทนฺธา-
ภิญฺญสฺส ปญฺจมํ ฯ กสฺมา ปน จตุตฺถํ ปญฺจมํ วา อปฺเปติ
น ฉฏฺฐํ วา สตฺตมํ วาติ อาห อาสนฺนภวงฺคปาตตฺตาติ ฯ ยถา
หิ ปุริโส ฉินฺนปปาตาภิมุโข ธาวนฺโต ฐาตุกาโมปิ ปริยนฺเต ปาทํ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 524 ]

กตฺวา ฐาตุํ น สกฺโกติ ปปาเตเอว ปตติ เอวํ ฉฏฺเฐ วา
สตฺตเม วา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ ภวงฺคสฺส อาสนฺนตฺตา ตสฺมา
จตุตฺถปญฺจเมสุเยว อปฺปนา โหตีติ เวทิตพฺพา ฯ ปุริมา ปุริมา
กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวน-
ปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตตฺตา อาเสวนปจฺจเยน กุสลา ธมฺมา พลวนฺโต
โหนฺตีติ อาห ฯ ยถา อลทฺธาเสวนํ ปฐมชวนํ ทุพฺพลตฺตา โคตฺรภุํ
น อุปฺปาเทติ ลทฺธาเสวนํ ปน พลวภาวโต ทุติยํ ตติยํ วา
โคตฺรภุํ อุปฺปาเทติ เอวํ ลทฺธาเสวนตาย พลวภาวโต ฉฏฺฐมฺปิ
สตฺตมมฺปิ อปฺเปตีติ เถรสฺส อธิปฺปาโย ฯ เตนาห ตสฺมา ฉฏฺฐํ
สตฺตมํ วา อปฺเปตีติ ฯ ตนฺติ เถรสฺส วจนํ ฯ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ
สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาเทหิ อนุปตฺถมฺภิตตฺตา อตฺตโน มติมตฺตํ
เถรสฺเสตนฺติ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํ ฯ ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมาติ
ปน สุตฺตปทมการณํ อาเสวนปจฺจยลาภสฺส พลวภาเว อเนกนฺติ-
กตฺตา ฯ ตถา หิ อลทฺธาเสวนาปิ ปฐมเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียา
โหติ ลทฺธาเสวนา ทุติยเจตนา ยาว ฉฏฺฐา เจตนา อปราปริย-
เวทนียา ฯ ยทิ ฉฏฺฐํ สตฺตมญฺจ ปริกฺขีณชวตฺตา ทุพฺพลํ น
อาเสวนปจฺจเยน พลวํ กถํ สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา
อานนฺตริยา จ โหตีติ ฯ นายํ วิเสโส อาเสวนปจฺจยลาเภน
[ ม. ป. 132 ส.ป. 524-5 ]

พลปฺปตฺติยา ¹ กิญฺจรหิ กิริยาวตฺถาวิเสสโต ฯ กิริยาวตฺถา หิ
อารมฺภมชฺฌปริโยสานวเสน ติวิธา ฯ ตตฺถ ปริโยสานาวตฺถาย
สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาภาเวน อุปปชฺชเวทนียาทิตา โหติ น พลว-
ภาเวนาติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภาวิโน วิปาก-
สนฺตานสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน ตถา อภิสงฺขตตฺตาติ จ วทนฺติ ฯ
ตสฺมา ฉฏฺฐสตฺตมานํ ปาตาภิมุขตาย ปริกฺขีณชวตา น สกฺกา
นิวาเรตุํ ฯ ปุพฺพภาคจิตฺตานีติ ตีณิ จตฺตาริ วา จิตฺตานิ ฯ
เอตฺถาติ เอติสฺสํ กายานุปสฺสนายํ ฯ
[171] ปาริสุทฺธึ ปตฺตุกาโมติ อธิคนฺตุกาโม สมาปชฺชิตุกาโม
จ ฯ ตตฺถ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน อธิคนฺตุกาโม สลฺลกฺขณา-
วเสน สมาปชฺชิตุกาโมติ โยเชตพฺพํ ฯ อาวชฺชนสมาปชฺชน ฯเปฯ
วสิปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ เอวํ ตาว ปญฺจ วสิโย เวทิตพฺพา ฯ ปฐมชฺ-
ฌานโต วุฏฺฐาย ปฐมํ วิตกฺกํ อาวชฺชยโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา
อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺการมฺมณาเนว จตฺตาริ ปญฺจ ชวนานิ
ชวนฺติ ฯ ตโต เทฺว ภวงฺคานิ ตโต ปน วิจารารมฺมณํ
อาวชฺชนํ วุตฺตนเยเนว จ ชวนานีติ เอวํ ปญฺจสุ ฌานงฺเคสุ ยทา
นิรนฺตรํ จิตฺตํ เปเสตุํ สกฺโกติ อถสฺส อาวชฺชนวสี สิทฺธา
โหติ ฯ อยํ ปน ภวงฺคทฺวยนฺตริตา มตฺถกปฺปตฺตา วสี ภควโต

1. ม. พลวปฺปตฺติยา ฯ
[ ม. ป. 132 ส.ป. 525 ]

ยมกปาฏิหาริเย ลพฺภติ อญฺเญสํ วา ธมฺมเสนาปติอาทีนํ เอวรูเป
อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ลหุตรํ อาวชฺชนวสีนิพฺพตฺตนกาเล ฯ สา จ
โข อิตฺตรา ปริตฺตกาลา น สตฺถุ ยมกปาฏิหาริเย วิย จิรตรปฺ-
ปพนฺธวตี ฯ ตถาหิ ตํ สาวเกหิ อสาธารณํ วุตฺตํ ฯ อิโต ปรํ
สีฆตรา อาวชฺชนวสี นาม นตฺถิ ฯ อายสฺมโต ปน มหาโมคฺคลฺลานสฺส
นนฺโทปนนฺทนาคราชทมเน วิย สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมา-
ปชฺชนวสี นาม ฯ เอตฺถ จ สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ ทฺวีสุ ภวงฺเคสุ
อุปฺปนฺเนสุ ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ สมา-
ปชฺชนํ สีฆสมาปชฺชนสมตฺถตา ฯ อยญฺจ มตฺถกปฺปตฺตา สมา-
ปชฺชนวสี สตฺถุ ธมฺมเทสนายํ ลพฺภติ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ โส
โข อหํ อคฺคิเวสฺสน ตสฺสาเอว กถาย ปริโยสาเน ตสฺมึเยว
ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปมิ สนฺนิสีทามิ
เอโกทึ กโรมิ สมาทหามิ เยนสฺสุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามีติ ฯ อิโต
สีฆตรา หิ สมาปชฺชนวสี นาม นตฺถิ ฯ อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺ-
ฉรามตฺตํ วา ขณํ ฌานํ ฐเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสี นาม ฯ
ตเถว อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ลหุํ ขณํ ฌานสมงฺคี
หุตฺวา ฌานโต วุฏฺฐาตุํ สมตฺถตา วุฏฺฐานวสี นาม ฯ ภวงฺค-
จิตฺตปฺปวตฺติเยว เหตฺถ ฌานโต วุฏฺฐานํ นาม ฯ เอตฺถ จ ยถา
เอตฺตกเมว ขณํ ฌานํ ฐเปสฺสามีติ ปุพฺพปริกมฺมวเสน อธิฏฺฐาน-
[ ม. ป. 132 ส. ป. 525 ]

สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสี เอวํ เอตฺตกเมว ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา
ฌานโต วุฏฺฐหิสฺสามีติ ปุพฺพปริกมฺมวเสน วุฏฺฐานสมตฺถตา
วุฏฺฐานวสีติ เวทิตพฺพา ยา สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาติ วุจฺจติ ฯ
ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยาเอว วุตฺตา ฯ ปจฺจเวกฺขณ-
ชวนาเนว หิ ตตฺถ อาวชฺชนานนฺตรานิ ฯ ยทคฺเคน หิ อาวชฺชน-
วสี สิทฺธิ ตทคฺเคน ปจฺจเวกฺขณวสี สิทฺธิ เวทิตพฺพา ฯ อรูป-
ปุพฺพงฺคมํ วา ฯเปฯ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ
วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ กถนฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ
[172] ตตฺถ ฌานงฺคานิ ปริคฺคเหตฺวาติ วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ
ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม ลกฺขณรสาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวา ฯ ฌานงฺ-
คานีติ หิ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ฯ ฌานงฺคานิ ปน ปสฺสนฺโต
ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม ปสฺสติ ฯ เตสํ นิสฺสยํ หทยวตฺถุนฺติ ยถา
นาม ปุริโส อนฺโตเคเห สปฺปํ ทิสฺวา อนุพนฺธมาโน ตสฺส อาสยํ
ปสฺสติ เอวเมว อยมฺปิ โข โยคาวจโร เต อรูปธมฺเม อุป-
ปริกฺขนฺโต อิเม ธมฺมา กึ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตีติ ปริเยสมาโน
เตสํ นิสฺสยํ หทยวตฺถุํ ปสฺสติ ฯ ฌานงฺคานิ อรูปนฺติ เอตฺถ
ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํ ฯ อรูปปุพฺพงฺคมํ รูป-
ปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปปุพฺพงฺคมํ อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสนฺโต
อถวาติอาทิมาห ฯ เกสาทีสุ โกฏฺฐาเสสุ ฯเปฯ ตนฺนิสฺสิตรูปานิ
[ ม.ป . 132 ส. ป. 524 ]

จ ปริคฺคเหตฺวาติ เอตฺถ ปน เกสมฺหิ ตาว ถทฺธลกฺขณํ ปฐวี-
ธาตูติ ปริคฺคเหตพฺพํ ฯ ตตฺเถว อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติ ฯ
ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติ ฯ วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติ ฯ
เอวํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ เอเกกสฺมึ โกฏฺฐาเส จตฺตาริ จตฺตาริ ภูตานิ
ปริคฺคเหตพฺพานิ ฯ อถาเนน ยาถาวสรสลกฺขณโต อาวิภูตาสุ
ธาตูสุ กมฺมสมุฏฺฐานมฺหิ ตาว เกเส วุตฺตลกฺขณา จตสฺโส ธาตุโย
ตํนิสฺสิโต จ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา ชีวิตํ กายปฺปสาโทติ
เอวํ กายทสกวเสน ทส รูปานิ ตตฺเถว ภาวสฺส อตฺถิตาย
ภาวทสกวเสน ทส รูปานิ อาหารสมุฏฺฐานํ โอชฏฺฐมกํ อุตุสมุฏฺฐานํ
จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ อปรานิปิ จตุวีสตีติ เอวํ จตุสฺสมุฏฺฐาเนสุ
จตุวีสติโกฏฺฐาเสสุ จตุจฺจตฺตาฬีสรูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิ ฯ เสโท
อสฺสุ เขโฬ สิงฺฆาณิกาติ อิเมสุ ปน จตูสุ อุตุจิตฺตสมุฏฺฐาเนสุ
ทฺวินฺนํ โอชฏฺฐมกานํ วเสน โสฬส โสฬส รูปานิ ฯ อุทริยํ กรีสํ
ปุพฺพํ มุตฺตนฺติ อิเมสุ จตูสุ อุตุสมุฏฺฐาเนสุ อุตุสมุฏฺฐานสฺเสว
โอชฏฺฐมกสฺส วเสน อฏฺฐ อฏฺฐ รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิ ฯ เอส
ตาว ทฺวตฺตึสากาเร นโย ฯ เย ปน อิมสฺมึ ทฺวตฺตึสากาเร
อาวิภูเต อปเร จตฺตาโร เตโชโกฏฺฐาสา ฉ วาโยโกฏฺฐาสาติ ทส
อาการา อาวิภวนฺติ ฯ ตตฺถ อสิตาทิปริปาจเก ตาว กมฺมเช
เตโชโกฏฺฐาสมฺหิ โอชฏฺฐมกญฺเจว ชีวิตญฺจาติ นว รูปานิ ฯ
[ ม. ป. 132 ส.ป. 525 ]

ตถา จิตฺตเช อสฺสาสปฺปสฺสาสโกฏฺฐาสมฺหิ โอชฏฺฐมกญฺเจว สทฺโท
จาติ นว ฯ เสเสสุ จตุสฺสมุฏฺฐาเนสุ อฏฺฐสุ ชีวิตนวกญฺเจว ตีณิ
จ โอชฏฺฐมกานีติ เตตฺตึส เตตฺตึส รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิ ฯ
เอวํ วิตฺถารโต ทฺวาจตฺตาฬีสาการวเสน อิเมสุ ภูตุปาทายรูเปสุ
ปากเฏสุ ชาเตสุ วตฺถุทฺวารวเสน ปญฺจ จกฺขุทสกาทโย หทย-
วตฺถุทสกญฺจาติ อปรานิปิ สฏฺฐี รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิ ฯ สเจ
ปนสฺส เตน เตน มุเขน รูปํ ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ปริคฺคณฺหโต
สุขุมตฺตา อรูปํ น อุปฏฺฐาติ ฯ เตน ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว
ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ ววฏฺฐเปตพฺพํ ฯ
ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ ตถา
ตถา ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา โหนฺติ ฯ ยถา
หิ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อปริสุทฺเธ อาทาเส มุขนิมิตฺตํ โอโลเกนฺตสฺส
นิมิตฺตํ น ปญฺญายติ โส นิมิตฺตํ น ปญฺญายตีติ น อาทาสํ
ฉฑฺเฑติ อถโข นํ ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชติ ตสฺส วิสุทฺเธ อาทาเส
นิมิตฺตํ สยเมว ปากฏํ โหติ ฯ เอวเมว เตน ภิกฺขุนา ธุรนิกฺเขปํ
อกตฺวา รูปเมว ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ
ววฏฺฐเปตพฺพํ ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ
สุปริสุทฺธํ ตถา ตถา ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา
โหนฺติ ฯ เอวํ สุปริสุทฺธรูปปริคฺคหสฺส ปนสฺส อรูปธมฺมา ตีหากาเรหิ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 525 ]

อุปฏฺฐหนฺติ ผสฺสวเสน วา เวทนาวเสน วา วิญฺญาณวเสน วา ฯ
กถํ ฯ เอกสฺส ตาว เกเส ปฐวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา ฯเปฯ
อสฺสาสปฺปสฺสาเส ปฐวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณาติอาทินา นเยน
ธาตุโย ปริคฺคหนฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา
เวทนากฺขนฺโธ สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ สทฺธึ ผสฺเสน เจตนา
สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺฐาติ ฯ เอวํ อรูป-
ธมฺมา ผสฺสวเสน อุปฏฺฐหนฺติ ฯ เอกสฺส เกเส ปฐวีธาตุ
กกฺขฬลกฺขณา ฯเปฯ อสฺสาสปฺปสฺสาเส ปฐวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณาติ
ตทารมฺมณรสานุภวนกเวทนา เวทนากฺขนฺโธ ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญา
สญฺญากฺขนฺโธ ตํสมฺปยุตฺโต ผสฺโส จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธ
ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺฐาติ ฯ เอวํ เวทนา-
วเสน อรูปธมฺมา อุปฏฺฐหนฺติ ฯ อปรสฺส เกเส ปฐวีธาตุ กกฺขฬ-
ลกฺขณา ฯเปฯ อสฺสาสปฺปสฺสาเส ปฐวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณาติ
อารมฺมณปฏิวิชานนํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตํสมฺปยุตฺตา
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ ผสฺโส จ เจตนา
จ สงฺขารกฺขนฺโธติ อุปฏฺฐาติ ฯ เอวํ วิญฺญาณวเสน อรูปธมฺมา
อุปฏฺฐหนฺติ ฯ เอเตเนว อุปาเยน กมฺมสมุฏฺฐาเน เกเส ปฐวีธาตุ
กกฺขฬลกฺขณาติอาทินา นเยน ทฺวาจตฺตาฬีสาย ธาตุโกฏฺฐาเสสุ
จตุนฺนํ จตุนฺนํ ธาตูนํ วเสน ฯ เสเสสุปิ วตฺถุจกฺขฺวาทีสุ ทสเกสุ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 525 ]

มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ รูปา-
ภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ จกฺขูติอาทินา วตฺถุทฺวารวเสน ปริคฺ-
คณฺหนฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺ-
ขนฺโธติอาทินา ผสฺสาทิวเสน ตีหิ อากาเรหิ อรูปธมฺมา อุปฏฺ-
ฐหนฺติ ฯ เตน วุตฺตํ ยถาปริคฺคหิตรูปารมฺมณํ ยถาปริคฺคหิตรูป-
วตฺถุทฺวารารมฺมณํ วา สสมฺปยุตฺตธมฺมํ วิญฺญาณํ ปสฺสตีติ ฯ
[173] อิทานิ อญฺญถาปิ รูปปุพฺพงฺคมํ อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสนฺโต
อถวาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ยถา หีติอาทิ กายสฺส จิตฺตสฺส จ
อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ สมุทยภาวทสฺสนํ ฯ กมฺมารคคฺครีติ กมฺมารานํ
อุกฺกายํ อคฺคิธมนภสฺตา ฯ ธมมานายาติ ธูมายนฺติยา ฯ วาตํ
คาหาเปนฺติยาติ อตฺโถ ฯ ตชฺชนฺติ ตทนุรูปํ ฯ เอวเมวนฺติ เอตฺถ
กมฺมารคคฺครี วิย กรชกาโย วายาโม วิย จิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ
กิญฺจาปิ อสฺสาสปฺปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานา กรชกายํ ปน วินา
เตสํ อปฺปวตฺตนโต กายญฺจ จิตฺตญฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปฺปสฺสาสาติ
วุตฺตํ ฯ ตสฺสาติ นามรูปสฺส ฯ ปจฺจยํ ปริเยสตีติ อวิชฺชาสมุทยา
รูปสมุทโยติอาทินา อวิชฺชาทิกํ ปจฺจยํ ปริเยสติ วีมํสติ ปริคฺ-
คณฺหาติ ฯ กงฺขํ วิตรตีติ อโหสึ นุโข อหํ อตีตมทฺธานนฺติ-
อาทินยปฺปวตฺตํ โสฬสวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมติ ปชหติ ฯ ยงฺกิญฺจิ
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติอาทินยปฺปวตฺตํ กลาปสมฺมสนํ ฯ
[ ม. ป. 132 ส.ป. 525 - 6 ]

ปุพฺพภาเคติ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิปริยาปนฺนาย อุทยพฺพยญาณา-
นุปสฺสนาย ปุพฺพภาเค ฯ อุปฺปนฺเน โอภาสาทโยติ โอภาโส ญาณํ
ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุเปกฺขา อุปฏฺฐานํ นิกนฺตีติ
อิเม โอภาสาทโย ทส ฯ
[174] ตตฺถ โอภาโสติ วิปสฺสโนภาโส ฯ โส จ วิปสฺสนา-
จิตฺตสมุฏฺฐิตํ สนฺตติปติตํ อุตุสมุฏฺฐานญฺจ ปภสฺสรรูปํ ฯ ตตฺถ
วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺฐิตํ โยคิโน สรีรฏฺฐเมว ปภสฺสรํ หุตฺวา ติฏฺฐติ
จิตฺตชรูปานํ สรีรํ มุญฺจิตฺวา พหิ อปฺปวตฺตนโต ฯ อิตรํ สรีรํ
มุญฺจิตฺวา ญาณานุภาวานุรูปํ สมนฺตโต ปตฺถรติ ฯ ตํ ตสฺเสว
ปญฺญายติ ฯ เตน ผุฏฺโฐกาเส รูปคตมฺปิ ปสฺสติ ฯ ปสฺสนฺโต จ
จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสติ อุทาหุ มโนวิญฺญาเณนาติ วีมํสิตพฺพนฺติ
วทนฺติ ฯ ทิพฺพจกฺขุลาภิโน วิย ตํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยเมวาติ
วุตฺตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ ฯ โส โข ปนายํ โอกาโส กสฺสจิ ภิกฺขุโน
ปลฺลงฺกฏฺฐานมตฺตเมว โอภาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ กสฺสจิ อนฺโตคพฺภํ
กสฺสจิ พหิคพฺภมฺปิ กสฺสจิ สกลวิหารํ คาวุตํ อฑฺฒโยชนํ
โยชนํ ทฺวิโยชนํ ติโยชนํ กสฺสจิ ปฐวีตลโต ยาว อกนิฏฺฐ-
พฺรหฺมโลกา เอกาโลกํ กุรุมาโน ฯ ภควโต ปน ทสสหสฺสีโลกธาตุํ
โอภาเสนฺโต อุทปาทิ ฯ ตสฺมึ ปน อุปฺปนฺเน โยคาวจโร น วต
เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ อทฺธา มคฺคปฺ-
[ ม. ป. 132 ส.ป. 526 ]

ปตฺโตสฺมิ ผลปฺปตฺโตสฺมีติ อมคฺคเมว มคฺโคติ อผลเมว จ ผลนฺติ
คณฺหาติ ฯ ตสฺส อมคฺคํ มคฺโคติ อผลํ วา ผลนฺติ คณฺหโต
วิปสฺสนา วีถึ โอกฺกนฺตา นาม โหติ ฯ โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺฐานํ
วิสชฺเชตฺวา โอภาสเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ ฯ ญาณนฺติ วิปสฺสนา-
ญาณํ ฯ ตสฺส กิร รูปารูปธมฺเมสุ ตุลยนฺตสฺส ตีรยนฺตสฺส วิสฺสฏฺฐ-
อินฺทวชิรมิว อวิหตเวคํ ติขิณํ สูรํ อติวิสทํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ ฯ
ปีตีติ วิปสฺสนาปีติ ฯ ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย ขุทฺทกาปีติ ขณิกา-
ปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ อุพฺเพงฺคาปีติ ผรณาปีตีติ อยํ ปญฺจวิธา ปีติ
สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชติ ฯ ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาปสฺสทฺธิ ฯ
ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย รตฺติฏฺฐาเน วา ทิวาฏฺฐาเน วา นิสินฺนสฺส
กายจิตฺตานํ เนว ทรโถ น คารวํ น กกฺขฬตา นากมฺมญฺญตา
น เคลญฺญํ น วงฺกตา โหติ ฯ อถ โข ปนสฺส กายจิตฺตานิ
ปสฺสทฺธานิ ลหูนิ มุทูนิ กมฺมญฺญานิ สุวิสทานิ อุชุกานิเยว โหนฺติ ฯ
โส อิเมหิ ปสฺสทฺธาทีหิ อนุคฺคหิตกายจิตฺโต ตสฺมึ สมเย อมานุสึ
นาม รตึ อนุภวติ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ
สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน
อมานุสี รตี โหติ สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต
ยโต ยโต สมฺมสติ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ
ลภติ ปีติปาโมชฺชํ อมตํ ตํ วิชานตนฺติ ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 526 ]

เอวมสฺส อิมํ อมานุสึ รตึ สาธยมานา ลหุตาทิสมฺปยุตฺตา ปสฺสทฺธิ
อุปฺปชฺชติ ฯ สุขนฺติ วิปสฺสนาสุขํ ฯ ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย
สกลสรีรํ อภิสนฺทยมานํ อติปฺปณีตํ สุขมุปฺปชฺชติ ฯ อธิโมกฺโขติ
สทฺธา ฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา หิสฺส จิตฺตเจตสิกานํ อติสยปฺปสาท-
ภูตา ลวตี สทฺธา อุปฺปชฺชติ ฯ ปคฺคโหติ วิริยํ ฯ วิปสฺสนา-
สมฺปยุตฺตเมว หิสฺส อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ วิริยํ อุปฺปชฺชติ ฯ
อุปฏฺฐานนฺติ สติ ฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาเยว หิสฺส สุปฺปติฏฺฐิตา
นิขาตา อจลา ปพฺพตราชสทิสา สติ อุปฺปชฺชติ ฯ โส ยํ ยํ ฐานํ
อาวชฺชติ สมนฺนาหรติ มนสิกโรติ ปจฺจเวกฺขติ ตํ ตํ ฐานมสฺส
โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิย สติยา
อุปฏฺฐาติ ฯ อุเปกฺขาติ วิปสฺสนูเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จ ฯ
ตสฺมึ หิสฺส สมเย สพฺพสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนูเปกฺขา
พลวตี อุปฺปชฺชติ ฯ มโนทฺวาเร อาวชฺชนุเปกฺขาปิ ฯ สา หิสฺส
ตํ ตํ ฐานํ อาวชฺชนฺตสฺส วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรมิว ปตฺตปูเฏ ปกฺขนฺต-
ตตฺตนาราโจ วิย จ สูรา ติขิณา หุตฺวา วหติ ฯ นิกนฺตีติ
วิปสฺสนานิกนฺติ ฯ เอวํ โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตาย หิสฺส วิปสฺสนาย
อาลยํ กุรุมานา สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ ยา
กิเลโสติ ปริคฺคเหตุมฺปิ น สกฺกา โหติ ฯ ยถา จ โอภาเส เอวํ
เอเตสุปิ อญฺญตรสฺมึ อุปฺปนฺเน โยคาวจโร น วต เม อิโต ปุพฺเพ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 526 ]

เอวรูปํ ญาณํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ เอวรูปา ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข
ปคฺคโห อุปฏฺฐานํ อุเปกฺขา นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา อทฺธา
มคฺคํ ปตฺโตสฺมิ ผลํ ปตฺโตสฺมีติ อมคฺคเมว มคฺโคติ อผลเมว
จ ผลนฺติ คณฺหาติ ฯ ตสฺส อมคฺคํ มคฺโคติ อผลํ ผลนฺติ คณฺหโต
วิปสฺสนา วีถึ โอกฺกนฺตา นาม โหติ ฯ โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺฐานํ
วิสชฺเชตฺวา นิกนฺติเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ ฯ เอตฺถ จ โอภา-
สาทโย อุปกฺกิเลสวตฺถุตาย อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา น อกุสลตฺตา ฯ
นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลโส เจว อุปกฺกิเลสวตฺถุ จ ฯ วตฺถุวเสเนว
เจเต ทส คาหวเสน ปน สมตฺตึส โหนฺติ ฯ กถํ ฯ มม โอภาโส
อุปฺปนฺโนติ คณฺหโต หิ ทิฏฺฐิคฺคาโห โหติ ฯ มนาโป วต เม
โอภาโส อุปฺปนฺโนติ คณฺหโต มานคฺคาโห ฯ โอภาสํ อสฺสาทยโต
ตณฺหาคาโห ฯ อิติ โอภาเส ทิฏฺฐิมานตณฺหาวเสน ตโย คาหา
ตถา เสเสสุปีติ เอวํ คาหวเสน สมตฺตึส อุปกฺกิเลสา โหนฺติ ฯ
เตสํ วเสน อกุสโล อพฺยตฺโต โยคาวจโร โอภาสาทีสุ กมฺปติ
วิกฺขิปติ ฯ โอภาสาทีสุ เอเกกํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม
อตฺตาติ สมนุปสฺสติ ฯ เตนาหุ โปราณา
โอภาเส เจว ญาเณ จ ปีติยา จ วิกมฺปติ
ปสฺสทฺธิยา สุเข เจว เยหิ จิตฺตํ ปเวธติ
อธิโมกฺเข จ ปคฺคาเห อุปฏฺฐาเน จ กมฺปติ
[ ม.ป. 132 ส.ป. 526 ]

อุเปกฺขาวชฺชนายญฺจ อุเปกฺขาย นิกนฺติยาติ ฯ
กุสโล ปณฺฑิโต พฺยตฺโต พุทฺธิสมฺปนฺโน โยคาวจโร โอภาสาทีสุ
อุปฺปนฺเนสุ อยํ โข โส โอภาโส อุปฺปนฺโน โส โข ปนายํ
อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม
นิโรธธมฺโมติ อิติ วา ตํ ตํ ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทติ อุปปริกฺขติ ฯ
อถวา ปนสฺส เอวํ โหติ สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺย อตฺตาติ
คเหตุํ วฏฺเฏยฺย อนตฺตาว ปนายํ อตฺตาติ น คหิโต ตสฺมา
โส อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺโจ อุปฺปาท-
วยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺโขติ ฯ ยถา จ โอภาเส เอวํ เสเสสุปิ ฯ
โส เอวํ อุปปริกฺขิตฺวา โอภาสํปิ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เม
โส อตฺตาติ สมนุปสฺสติ ฯ ญาณํ ฯเปฯ นิกนฺตึ เนตํ มม
เนโสหมสฺมิ น เม โส อตฺตาติ สมนุปสฺสติ ฯ เอวํ สมนุปสฺสนฺโต
โอภาสาทีสุ น กมฺปติ น เวธติ ฯ เตนาหุ โปราณา
อิมานิ ทส ฐานานิ ปญฺญายสฺส ปรีจิตา
ธมฺมสฺส กุสโล โหติ น จ วิกฺเขป คจฺฉตีติ ฯ
โส เอวํ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต ตํ สมตฺตึสวิธํ อุปกฺกิเลสชฏํ
วิชเฏตฺวา โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโค อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน
วีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาญาณํ มคฺโคติ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ววฏฺ-
ฐเปติ ฯ ยํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ โอภาสาทโย ทส วิปสฺสนูปกฺกิเลเส
[ ม. ป. 132 ส.ป. 526 ]

ปหาย อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปฏิปทาญาณํ มคฺโคติ ววฏฺฐเปตฺวาติ ฯ
[175] อุทยํ ปหายาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย คหิตํ สงฺขารานํ
อุทยํ วิสชฺเชตฺวา เตสํ ภงฺคสฺเสว อนุปสฺสนโต ภงฺคา-
นุปสฺสนาญาณํ ปตฺวา อาทีนวานุปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย นิพฺพิทา-
นุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโต มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุ-
เปกฺขานุโลมญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อุปฺปนฺนโคตฺรภูญาณานนฺตรํ
อุปฺปนฺเนน มคฺคญาเณน สพฺพสงฺขาเรสุ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต ฯ
มคฺคกฺขเณ หิ อริโย วิรชฺชติ วิมุจฺจจีติ จ วุจฺจติ ฯ เตนาห
ยถากฺกเมน จตฺตาโร อริยมคฺเค ปาปุณิตฺวาติ ฯ มคฺคผลนิพฺพาน-
ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสสงฺขาตสฺส ปจฺจเวกฺขิตพฺพสฺส ปเภเทน เอกูน-
วีสติปฺปเภทสฺส ฯ อรหโต หิ อวสิฏฺฐกิเลสาภาเวน เอกูนวีสติตา ¹ ฯ
อสฺสาติ อานาปานกมฺมฏฺฐานิกสฺส ฯ
[176] วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาวนานโย นาม นตฺถีติ ปฐมจตุกฺก-
วเสน อธิคตชฺฌานสฺส เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาวเสน เทสิตตฺตา
วุตฺตํ ฯ เตสนฺติ ติณฺณํ จตุกฺกานํ ฯ ปีติปฏิสํเวทีติ ปีติยา ปฏิปฏิ
สมฺมเทว เวทนสีโล ฯ ตสฺสา วา ปฏิปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส
อตฺถิ ตํ วา ปฏิปฏิ สมฺมเทว เวทยมาโน ฯ ตตฺถ กามํ
สํเวทนคฺคหเณเนว ปีติยา สกฺกจฺจํ วิทิตภาโว โพธิโต โหติ ฯ

1. ม. เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 526 - 7 ]

เยหิ ปน ปกาเรหิ ตสฺส สํเวทนํ อิจฺฉิตํ ตํ ทสฺเสตุํ ปฏิ-
สทฺทคฺคหณํ ปฏิสํเวทีติ ฯ เตนาห ทฺวีหากาเรหีติอาทึ ฯ ตตฺถ
กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ ปุจฺฉาวจนํ ฯ สปฺปีติเก
เทฺว ฌาเน สมาปชฺชตีติ ปีติสหคตานิ เทฺว ปฐมทุติยชฺฌานานิ
ปฏิปาฏิยา สมาปชฺชติ ฯ ตสฺสาติ เตน ฯ ปฏิสํวิทิตาติ หิ ปทํ
อเปกฺขิตฺวา กตฺตุอตฺเถ เอตํ สามิวจนํ ฯ สมาปตฺติกฺขเณติ สมา-
ปนฺนกฺขเณ ฯ ฌานปฏิลาเภนาติ ฌาเนน สมงฺคีภาเวน ฯ
อารมฺมณโตติ อารมฺมณมุเขน ฯ ตทารมฺมณชฺฌานปริยาปนฺนา ปีติ
ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตา ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ
ยถา นาม สปฺปปริเยสนํ จรนฺเตน ตสฺส อาสเย ปฏิสํวิทิเต โสปิ
ปฏิสํวิทิโต คหิโตเอว โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส
สุกรตฺตา เอวํ ปีติยา อาสยภูเต อารมฺมเณ ปฏิสํวิทิเต สา ปีติ
ปฏิสํวิทิตาเอว โหติ สลกฺขณโต จ สามญฺญลกฺขณโต จ ตสฺสา
คหณสฺส สุกรตฺตาติ ฯ กถํ อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ
อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ฯ วิปสฺสนากฺขเณติ วิปสฺสนาปญฺญาย
ติกฺขวิสทปฺปวตฺตาย วิสยโต ทสฺสนกฺขเณ ฯ ลกฺขณปฏิเวเธนาติ
ปีติยา สลกฺขณสฺส สามญฺญลกฺขณสฺส จ ปฏิวิชฺฌเนน ฯ ยํ หิ
ยสฺส วิเสสโต สามญฺญโต จ ลกฺขณํ ตสฺมึ วิทิเต โส ยาถาวโต
วิทิโตเอว โหติ ฯ เตนาห อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ ฯ
[ ม. ป. 132 ส. ป. 527 ]

อิทานิ ตมตฺถํ ปาลิยาเอว วิภาเวตุํ วุตฺตํ เจตนฺติอาทิมาห ฯ
ตตฺถ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ เหฏฺฐา
วุตฺตเมว ฯ ตตฺถ ปน สโตการิตาทสฺสนวเสน ปาลิ อาคตา อิธ
ปีติปฏิสํเวทิตาวเสน ฯ ปีติปฏิสํเวทิตา จ อตฺถโต วิภตฺตาเอว ฯ
อปิจ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ ฯ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส
อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสน ฯ ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา
โหตีติ สมฺพนฺโธ ฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌาน-
ปริยาปนฺนํ อวิกฺเขปาคมํ ¹ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย
ปชานโต ฯ ยเถว หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ
เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณมุเขน ปฏิสํวิทิตาเอว โหนฺตีติ ฯ
สติ อุปฏฺฐิตา โหตีติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ
ตสฺส อารมฺมเณ อุปฏฺฐิตา อารมฺมณมุเขน ฌาเนปิ อุปฏฺฐิตา
นาม โหติ ฯ ตาย สติยาติ เอวํ อุปฏฺฐิตาย สติยา ยถา-
วุตฺเตน เตน ญาเณน สุปฏิวิทิตตฺตา อารมฺมณสฺส ตสฺส วเสน
ตทารมฺมณา สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ ฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสนาติ-
อาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ ปฐมจตุกฺก-
วเสน ทสฺสิตํ ปีติปฏิสํเวทนํ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จ วิภาคโส
ทสฺเสตุํ อาวชฺชโตติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ อาวชฺชโตติ ฌานํ

1. ม. อวิกฺเขโปติ ลทฺธนามํ ฯ
[ ม. ป. 132 ส.ป. 527 ]

อาวชฺชนฺตสฺส ฯ สา ปีตีติ สา ฌานปริยาปนฺนา ปีติ ฯ ชานโตติ
สมาปนฺนกฺขเณ อารมฺมณมุเขน ชานโต ฯ ตสฺส สา ปีติ
ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ ฯ ปสฺสโตติ ทสฺสนภูเตน ญาเณน
ฌานโต วุฏฺฐาย ปสฺสนฺตสฺส ฯ ปจฺจเวกฺขณโตติ ฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺ-
ตสฺส ฯ จิตฺตํ อธิฏฺฐหโตติ เอตฺตกํ เวลํ ฌานสมงฺคี ภวิสฺสามีติ
ฌานจิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส ฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ วสิภาวานํ วเสน
ฌานสฺส ปชานนมุเขน อารมฺมณโต ปีติยา ปฏิสํเวทนา ทสฺสิตา ฯ
อิทานิ เยหิ ธมฺเมหิ ฌานํ วิปสฺสนา จ สิชฺฌนฺติ เตสํ ฌาน-
ปริยาปนฺนานํ วิปสฺสนามคฺคปริยาปนฺนานญฺจ สทฺธาทีนํ วเสน
ปีติปฏิสํเวทนํ ทสฺเสตุํ สทฺธาย อธิมุจฺจโตติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ
อธิมุจฺจโตติ สทฺทหนฺตสฺส ฯ สมถวิปสฺสนาวเสนาติ อธิปฺปาโย ฯ
วีริยํ ปคฺคณฺหโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย ฯ อภิญฺเญยฺยนฺติ
อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ชานิตพฺพํ ฯ อภิชานโตติ วิปสฺสนาญาณ-
ปุพฺพงฺคมาย มคฺคปญฺญาย ชานโต ฯ ปริญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ
ตีรณปริญฺญาย มคฺคปญฺญาย จ ปริชานโต ฯ ปหาตพฺพนฺติ
สมุทยสจฺจํ ปหานปริญฺญาย มคฺคปญฺญาย จ ปชหโต ฯ ภาวยโต
สจฺฉิกโรโต ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพํ นิโรธสจฺจํ ฯ
เกจิ ปเนตฺถ ปีติยาเอว วเสน อภิญฺเญยฺยาทึ อุทฺธรนฺติ ฯ ตํ
อยุตฺตํ ฌานาทิสมุทายํ อุทฺธริตฺวา ตโต ปีติยา นิทฺธารณสฺส
[ ม.ป. 132 ส.ป. 527 ]

อธิปฺเปตตฺตา ฯ เอตฺถ จ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติอาทินา ปฐม-
จตุกฺกวเสน อารมฺมณโต ปีติปฏิสํเวทนํ วุตฺตํ ฯ ตถา อาวชฺชโตติ-
อาทีหิ ปญฺจหิ ปเทหิ ฯ อภิญฺเญยฺยํ อภิชานโตติอาทีหิ ปน
อสมฺโมหโต ฯ สทฺธาย อธิมุจฺจโตติอาทีหิ อุภยถาปิ สงฺเขปโต
สมถวเสน อารมฺมณโต วิปสฺสนาวเสน อสมฺโมหโต ปีติปฏิสํเวทนํ
วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ กสฺมา ปเนตฺถ เวทนานุปสฺสนายํ ปีติสีเสน
เวทนา คหิตา น สรูปโตเอวาติ ฯ ภูมิวิภาคาทิวเสน เวทนํ
ภินฺทิตฺวา จตุทฺธา เวทนานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํ ฯ อปิจ เวทนา-
กมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต ภควา ปีติยา โอฬาริกตฺตา ตํสมฺปยุตฺตํ
สุขํ สุขคฺคหณตฺถํ ปีติสีเสน ทสฺเสติ ฯ เอเตเนว นเยน อวเสส-
ปทานีติ สุขปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทีติ ปทานิ ปีติปฏิสํเวที-
ปเท อาคตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพาติ ฯ สกฺกา หิ ทฺวีหากาเรหิ
สุขปฏิสํเวทิตา โหติ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทิตา โหติ อารมฺมณโตติ-
อาทินา ปีติฏฺฐาเน สุขาทิปทานิ ปกฺขิปิตฺวา สุขสหคตานิ ตีณิ
ฌานานิ จตฺตาริ วา ฌานานิ สมาปชฺชตีติอาทินา อตฺถํ
วิญฺญาตุํ ฯ เตนาห ติณฺณํ ฌานานํ วเสนาติอาทึ ฯ เวทนาท-
โยติ อาทิสทฺเทน สญฺญา คหิตา ฯ เตนาห เทฺว ขนฺธาติ ฯ
วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถนฺติ ปกิณฺณกสงฺขารสมฺมสนวเสน วิปสฺสนาย
ภูมิทสฺสนตฺถํ ฯ สุขนฺติ เทฺว สุขานีติอาทิ วุตฺตํ สมเถ กายิก-
[ ม. ป. 132-3 ป. ป. 527-8 ]

สุขาภาวโต ฯ โสติ โส ปสฺสมฺภนปริยาเยน วุตฺโต นิโรโธ ฯ
อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน อปริคฺคหิตกาเลติอาทินา วิตฺถารโต กาย-
สงฺขาเร วุตฺโต ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺถ
กายสงฺขารวเสน อาคโต อิธ จิตฺตสงฺขารวเสนาติ อยเมตฺถ
วิเสโส ฯ เอวํ จิตฺตสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ อติเทเสน ทสฺเสตฺวา
ยทญฺญํ อิมสฺมึ จตุกฺเก วตฺตพฺพํ ตํ ทสฺเสตุํ อปิจาติอาทิ
วุตฺตํ ฯ ตตฺถ ปีติปเทติ ปีติปฏิสํเวทีติอาทินา เทสิตโกฏฺฐาเส ฯ
ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตาติ ปีติอปเทเสน ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา วุตฺตา
น ปีตีติ อธิปฺปาโย ฯ ตตฺถ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว ฯ ทฺวีสุ
จิตฺตสงฺขารปเทสูติ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารนฺติ
จิตฺตสงฺขารปฏิสํยุตฺเตสุ ทฺวีสุ ปเทสุ ฯ วิญฺญาณปจฺจยา นาม-
รูปนฺติ วจนโต จิตฺเตน ปฏิพทฺธาติ จิตฺตปฏิพทฺธา ฯ ตโตเอว
กามํ จิตฺเตน สงฺขริยนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา สญฺญาเวทนา ฯ อิธ
ปน อุปลกฺขณมตฺตํ ฯ สญฺญาเวทนาว อธิปฺเปตาติ อาห สญฺญา-
สมฺปยุตฺตา เวทนาติ ฯ
[177] จิตฺตปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ จิตฺตปฏิสํเวทิตา
โหติ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จ ฯ กถํ อารมฺมณโต ฯ จตฺตาริ
ฌานานิ สมาปชฺชติ ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภนาติ
อาทินา วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยนฺติ อาห จตุนฺนํ
[ ม.ป. 133 ส.ป. 528 ]

ฌานานํ วเสน จิตฺตปฏิสํเวทิตา เวทิตพฺพาติ ฯ จิตฺตํ โมเทนฺโตติ
ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สมฺปยุตฺตาย ปีติยา โมทยมาโน ตํ วา
ปีตึ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตายเอว อารมฺมณ-
ภูตาย ปีติยา โมทยมาโน ฯ ปโมเทนฺโตติอาทีนิ ตสฺเสว
เววจนานิ ปีติปริยายภาวโต ฯ สมฺปยุตฺตาย ปีติยา จิตฺตํ
อาโมเทตีติ ฌานจิตฺตสมฺปยุตฺตาย ปีติสมฺโพชฺฌงฺคภูตาย โอทคฺย-
ลกฺขณาย ฌานปีติยา ตเมว ฌานจิตฺตํ สหชาตาทิปจฺจยวเสน
เจว ฌานปจฺจยวเสน จ ปริพฺรูเหนฺโต หฏฺฐปฺปหฏฺฐาการํ ปาเปนฺโต
อาโมเทติ ปโมเทติ จ ฯ อารมฺมณํ กตฺวาติ อุฬารํ ฌาน-
สมฺปยุตฺตํ ปีตึ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานํ วิปสฺสนาจิตฺตํ
ตายเอว อารมฺมณภูตาย ปีติยา โยคาวจโร หฏฺฐปฺปหฏฺฐาการํ
ปาเปนฺโต อาโมเทติ ปโมเทตีติ วุจฺจติ ฯ สมํ ฐเปนฺโตติ ยถา
อีสกมฺปิ ลีนปกฺขํ อุทฺธจฺจปกฺขญฺจ อนุปคมฺม อโนณตํ อนุณฺณตํ
ยถา อินฺทฺริยานํ สมตฺตปฏิปตฺติยา อวิสมํ สมาธิสฺส วา อุกฺกํส-
คมเนน อาเนญฺชปฺปตฺติยา สมฺมเทว ฐิตํ โหติ เอวํ อปฺปนา-
วเสน ฐเปนฺโต ฯ ลกฺขณปฏิเวเธนาติ อนิจฺจาทิกสฺส ลกฺขณสฺส
ปฏิวิชฺฌเนน ขเณ อวโพเธน ฯ ขณิกจิตฺเตกคฺคตาติ ขณมตฺตฏฺ-
ฐิติโก สมาธิ ฯ โสปิ หิ อารมฺมเณ นิรนฺตรํ เอกากาเรน ปวตฺต-
มาโน ปฏิปกฺเขน อนภิภูโต อปฺปิโต วิย จิตฺตํ นิจฺจลํ ฐเปติ ฯ
[ ม. ป. 133 ส.ป. 528-9 ]

เตน วุตฺตํ เอวํ อุปฺปนฺนายาติอาทิ ฯ โมเจนฺโตติ วิกฺขมฺภน-
วิมุตฺติวเสน วิเวเจนฺโต วิสุํ กโรนฺโต นีวรณานิ ปชหนฺโตติ
อตฺโถ ฯ วิปสฺสนากฺขเณติ ภงฺคานุปสฺสนากฺขเณ ฯ ภงฺโค หิ
นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏิ ฯ ตสฺมา ตาย ภงฺคานุปสฺสโก
โยคาวจโร จิตฺตมุเขน สพฺพํ สงฺขารคตํ อนิจฺจโต ปสฺสติ โน
นิจฺจโต ฯ อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา ทุกฺขสฺส จ อนตฺตตฺตา ตเทว
ทุกฺขโต อนุปสฺสติ โน สุขโต อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโต ฯ
ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา น ตํ อภินนฺทิตพฺพํ ยญฺจ
น อภินนฺทิตพฺพํ น ตํ รญฺชิตพฺพํ ตสฺมา ภงฺคทสฺสนานุสาเรน
อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ สงฺขารคเต ทิฏฺเฐ ตสฺมึ นิพฺพินฺทติ โน
นนฺทติ วิรชฺชติ โน รชฺชติ ฯ โส เอวํ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต
โลกิเยเนว ตาว ญาเณน ราคํ นิโรเธติ โน สมุเทติ ฯ นาสฺส
สมุทยํ กโรตีติ อตฺโถ ฯ อถวา โส เอวํ วิรตฺโต ยถา
ทิฏฺฐํ สงฺขารคตํ ตํ ตถา ทิฏฺฐํ อตฺตโน ญาเณน นิโรเธติ
โน สมุเทติ ฯ นิโรธเมวสฺส มนสิกโรติ โน สมุทยนฺติ อตฺโถ ฯ
โส เอวํ ปฏิปนฺโน ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ
อยํ หิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ
ปริจฺจชนโต สงฺขตโทสทสฺสเนน ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย
ปกฺขนฺทนโต จ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค
[ ม. ป. 133 ส. ป. 529 ]

จาติ วุจฺจติ ฯ ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต โยคาวจโร วุตฺตนเยน
กิเลเส จ ปริจฺจชติ นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติ ฯ เตน วุตฺตํ โส
วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาโต จิตฺตํ โมเจนฺโต
วิโมเจนฺโต ฯเปฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานโต จิตฺตํ โมเจนฺโต
วิโมเจนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จาติ ฯ ตตฺถ อนิจฺจสฺส
อนิจฺจนฺติ วา อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนา ฯ เตภูมิกธมฺมานํ
อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาย เอตํ นามํ ฯ นิจฺจ-
สญฺญาโตติ สงฺขตธมฺเม นิจฺจา สสฺสตาติ ปวตฺตาย มิจฺฉา-
สญฺญาย ฯ สญฺญาสีเสน จิตฺตทิฏฺฐีนมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ
เอส นโย สุขสญฺญาทีสุปิ ฯ นิพฺพิทานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ
นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนาย ฯ นนฺทิโตติ สปฺปีติก-
ตณฺหาโต ฯ วิราคานุปสฺสนายาติ ตถา วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตาย
อนุปสฺสนาย ฯ เตน วุตฺตํ ราคโต โมเจนฺโตติ ฯ นิโรธา-
นุปสฺสนายาติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนาย ฯ ยถา สงฺขารา
นิรุชฺฌนฺติเยว อายตึ ปุนพฺภววเสน น อุปฺปชฺชนฺติ เอวํ วา
อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนา ฯ มุญฺจิตุกมฺยตา หิ อยํ พลปฺ-
ปตฺตา ฯ เตนาห สมุทยโต โมเจนฺโตติ ฯ ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน
ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ฯ อาทานโตติ นิจฺจาทิ-
วเสน คหนโต ปฏิสนฺธิคฺคหณโต วาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ
[ ม. ป. 133 ส. ป. 529 ]

[178] อนิจฺจนฺติ อนุปสฺสี อนิจฺจสฺส วา อนุปสฺสนสีโล
อนิจฺจานุปสฺสีติ ฯ เอตฺถ กึ ปน ตํ อนิจฺจํ กถํ วา อนิจฺจํ กา
วา อนิจฺจานุปสฺสนา กสฺส วา อนิจฺจานุปสฺสนาติ จตุกฺกํ วิภาเว-
ตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต อนิจฺจํ เวทิตพฺพนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ
นิจฺจํ นาม ธุวํ สสฺสตํ ยถา ตํ นิพฺพานํ ฯ น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ
อุทยพฺพยวนฺตํ อตฺถโต สงฺขตา ธมฺมาติ อาห อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺ-
ขนฺธา กสฺมา อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวาติ ฯ อุปฺปาทวยญฺญถตฺต-
สภาวาติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ สงฺขตธมฺมานํ เหตุปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนํ
อหุตฺวา สมฺภโว อตฺตลาโภ อุปฺปาโท ฯ อุปฺปนฺนานํ เตสํŽ ขณ-
นิโรโธ วินาโส วโย ฯ ชราย อญฺญถาภาโว อญฺญถตฺตํ ฯ
ยถา หิ อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนาย ภงฺคาวตฺถายํ วตฺถุเภโท นตฺถิ
เอวํ ฐิติสงฺขาตาย ภงฺคาภิมุขาวตฺถายมฺปิ วตฺถุเภโท นตฺถิ ยตฺถ
ชราโวหาโร ฯ ตสฺมา เอกสฺสาปิ ธมฺมสฺส ชรา ยุชฺชติ ยา
ขณิกชราติ วุจฺจติ ฯ เอกํเสน จ อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาสุ วตฺถุโน
อเภโท อิจฺฉตพฺโพ ฯ อญฺญถา อญฺโญ อุปฺปชฺชติ อญฺโญ ภิชฺชตีติ
อาปชฺเชยฺย ฯ ตยิมํ ขณิกชรํ สนฺธายาห อญฺญถตฺตนฺติ ฯ ยสฺส
ลกฺขณตฺตยสฺส ภาวา ขนฺเธสุ อนิจฺจสมญฺญา ตสฺมึ ลกฺขณตฺตเย
อนิจฺจตาสมญฺญาติ อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยญฺญถตฺตนฺติ
วตฺวา วิเสสโต ธมฺมานํ ขณิกนิโรเธ อนิจฺจตาโวหาโรติ ทสฺเสนฺโต
[ ม. ป. 133 ส. ป. 530 ]

หุตฺวา อภาโว วาติอาทิมาห ฯ ตฺตถ อุปฺปาทปุพฺพกตฺตา อภาวสฺส
หุตฺวาคหณํ ฯ เตน ปากฏภาวปุพฺพกตฺตํ วินาสภาวสฺส ทสฺเสติ ฯ
เตเนวากาเรนาติ นิพฺพตฺตนากาเรน นิพฺพตฺตากาเรน จ ฯ ขณภงฺเค-
นาติ ขณิกนิโรเธน ฯ ตสฺสา อนิจฺจตายาติ ขณภงฺคสงฺขาตาย
อนิจฺจตาย ฯ ตาย อนุปสฺสนายาติ ยถาวุตฺตาย อนิจฺจานุปสฺ-
สนาย ฯ สมนฺนาคโตติ สมงฺคีภูโต โยคาวจโร ฯ ขโย
สงฺขารานํ วินาโส ฯ วิรชฺชนํ เตสํเยว วิลุชฺชนํ วิราโค ฯ ขโยเอว
วิราโค ขยวิราโค ขณิกนิโรโธ ฯ อจฺจนฺตเมตฺถ เอตสฺมึ อธิคเต
สงฺขารา วิรชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อจฺจนฺตวิราโค นิพฺพานํ ฯ เตนาห
ขยวิราโค สงฺขารานํ ขณภงฺโค อจฺจนฺตวิราโค นิพฺพานนฺติ ฯ
ตทุภยทสฺสนวเสน ปวตฺตาติ ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาย
อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน มคฺคสฺส ปวตฺติ โยเชตพฺพา ฯ
อารมฺมณโต วา วิปสฺสนาย ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ ตนฺ-
นินฺนภาวโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน ฯ มคฺคสฺส ปน อสมฺ-
โมหโต ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน อารมฺมณโต อจฺจนฺตวิราคา-
นุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา ฯ เอเสว นโยติ อิมินา ยสฺมา
วิราคานุปสฺสีปเท วุตฺตนยานุสาเรน เทฺว นิโรธา ขยนิโรโธ จ
อจฺจนฺตนิโรโธ จาติ เอวมาทิอตฺถวณฺณนํ อติทิสฺสติ ตสฺมา
วิราคฏฺฐาเน นิโรธปทํ ปกฺขิปิตฺวา ขโย สงฺขารานํ วินาโสติอาทินา
[ ม. ป. 133 ส. ป. 530 ]

อิธ วุตฺตนเยน ตสฺส อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพา ฯ ปฏินิสฺสชฺชนํ
ปหาตพฺพสฺส ตทงฺควเสน วา สมุจฺเฉทวเสน วา ปริจฺจชนํ ปริจฺ-
จาคปฏินิสฺสคฺโค ฯ ตถา สพฺพุปธีนํ ปฏินิสฺสคฺคภูเต วิสงฺขาเร
อตฺตโน นิสฺสชฺชนํ ฯ ตนฺนินฺนตาย วา ตทารมฺมณตาย วา ตตฺถ
ปกฺขนฺทนํ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค ฯ ตทงฺควเสนาติ เอตฺถ อนิจฺจา-
นุปสฺสนา ตาว ตทงฺคปฺปหานวเสน นิจฺจสญฺญํ ปริจฺจชติ ฯ ปริจฺ-
จชนฺตี จ ตสฺสา ตถา อปฺปวตฺติยํ ฯ เย นิจฺจนฺติ คหณวเสน
กิเลสา ตมฺมูลกา จ อภิสงฺขารา ตทุภยมูลกา จ วิปากกฺขนฺธา
อนาคเต อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต สพฺเพปิ อปฺปวตฺติกรณวเสน ปริจฺ-
จชติ ฯ ตถา ทุกฺขสญฺญาทโย ฯ เตนาห วิปสฺสนา หิ ตทงฺค-
วเสน สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตีติ ฯ สงฺขตโทส-
ทสฺสเนนาติ สงฺขเต เตภูมิเก สงฺขารคเต อนิจฺจตาทิโทสทสฺสเนน ฯ
นิจฺจาทิภาเวน ตพฺพิปรีเต ฯ ตนฺนินฺนตายาติ ตทธิมุตฺตตาย ฯ
ปกฺขนฺทตีติ อนุปวิสติ ฯ อนุปวิสนฺตํ วิย โหติ ฯ สทฺธึ ขนฺธา-
ภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตีติ มคฺเคน กิเลเสสุ ปริจฺจตฺเตสุ
อวิปากธมฺมตาปาทเนน อภิสงฺขารา ตมฺมูลกา จ ขนฺธา อนุปฺปตฺติ-
รหภาเวน ปริจฺจตฺตา นาม โหนฺตีติ สพฺเพปิ เต มคฺโค ปริจฺ-
จชตีติ วุตฺตํ ฯ อุภยนฺติ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคญาณญฺจ ฯ มคฺค-
ญาณมฺปิ หิ โคตฺรภูญาณสฺส อนุ ปจฺฉา นิพฺพานทสฺสนโต
[ ม. ป. 133 ส. ป. 530 - 1 ]

อนุปสฺสนาติ วุจฺจติ ฯ อิทญฺจ จตุตฺถจตุกฺกํ สุทฺธวิปสฺสนาวเสเนว
วุตฺตํ ฯ ปุริมานิ ปน ตีณิ สมถวิปสฺสนาวเสน ฯ เอวํ จตุนฺนํ
จตุกฺกานํ วเสน โสฬสวตฺถุกาย อานาปานสฺสติยา ภาวนา เวทิ-
ตพฺพา ฯ เอวํ โสฬสวตฺถุวเสน จ อยํ อานาปานสฺสติ ภาวิตา
มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ เวทิตพฺพา ฯ เอวํ ภาวิโต โข
ภิกฺขเว อานาปานสฺสติสมาธีติอาทินา ปน สนฺตภาวาทิวเสน มหา-
นิสํสตา ทสฺสิตา ฯ วิตกฺกุปจฺเฉทสมตฺถตายปิจสฺสา มหานิสํสตา
ทฏฺฐพฺพา ฯ อยํ หิ สนฺตปณีตอเสจนกสุขวิหารตฺตา สมาธิอนฺตราย-
กรานํ วิตกฺกานํ วเสน อิโต จิโต จ จิตฺตสฺส วิธาวนํ วิจฺฉินฺ-
ทิตฺวา อานาปานารมฺมณาภิมุขเมว จิตฺตํ กโรติ ฯ เตเนว วุตฺตํ
อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ ฯ วิชฺชาวิมุตฺติ-
ปาริปูริยา มูลภาเวนาปิจสฺสา มหานิสํสตา เวทิตพฺพา ฯ วุตฺตํ เหตํ
ภควตา อานาปานสฺสติ ภิกฺขเว ภาวิตา พหุลีกตา จตฺตาโร
สติปฏฺฐาเน ปริปูเรติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา
สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลี-
กตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตีติ ฯ อปิจ จริมกานํ อสฺสาสปฺ-
ปสฺสาสานํ วิทิตภาวกรณโตปิสฺสา มหานิสํสตา เวทิตพฺพา ฯ วุตฺตํ
เหตํ ภควตา เอวํ ภาวิตาย โข ราหุล อานาปานสฺสติยา เอวํ
พหุลีกตาย เยปิ เต จริมกา อสฺสาสปฺปสฺสาสา เตปิ วิทิตาว
[ ม. ป. 133 ส. ป. 531 ]

นิรุชฺฌนฺติ โน อวิทิตาติ ฯ
[179] ตตฺถ นิโรธวเสน ตโย จริมกา ภวจริมกา ฌานจริมกา
จุติจริมกาติ ฯ ภเวสุ หิ กามภาเว อสฺสาสปฺปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ
รูปารูปภเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ ตสฺมา เต ภวจริมกา ฯ ฌาเนสุ
ปุริเม ฌานตฺตเย ปวตฺตนฺติ จตุตฺเถ นปฺปวตฺตนฺติ ตสฺมา เต
ฌานจริมกา ฯ เย ปน จุติจิตฺตสฺส ปุรโต โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธึ
อุปฺปชฺชิตฺวา จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนฺติ อิเม จุติจริมกา นาม ฯ
อิเม อิธ จริมกาติ อธิปฺเปตา ฯ อิเม กิร อิมํ กมฺมฏฺฐาน-
มนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปากฏา โหนฺติ อานาปานารมฺมณสฺส สุฏฺฐุ
ปริคฺคหิตตฺตา ฯ จุติจิตฺตสฺส หิ ปุรโต โสฬสมสฺส จิตฺตสฺส
อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทํ อาวชฺชยโต อุปฺปาโทปิ เนสํ ปากโฏ
โหติ ฯ ฐิตึ อาวชฺชยโต ฐิติปิ เนสํ ปากฏา โหติ ฯ ภงฺคํ
อาวชฺชยโต ภงฺโคปิ เนสํ ปากโฏ โหติ ฯ อิโต อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํ
ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตภิกฺขุโน หิ อายุอนฺตรํ ปริจฺฉินฺนํ วา
โหติ อปริจฺฉินฺนํ วา ฯ อิมํ ปน โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสตึ
ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส อายุอนฺตรํ ปริจฺฉินฺนเมว โหติ ฯ
โส เอตฺตกํ ทานิ เม อายุสงฺขารา ปวตฺติสฺสนฺติ น อิโต ปรนฺติ
ญตฺวา อตฺตโน ธมฺมตายเอว สรีรปฏิชคฺคนนิวาสนปารุปนาทีนิ
สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา อกฺขีนิ นิมฺมิเลติ โกฏปพฺพตวิหารวาสีติสฺสตฺ-
[ ม. ป. 133 ส. ป. 531 ]

เถโร วิย มหากรญฺชิยวิหารวาสีมหาติสฺสตฺเถโร วิย เทวปุตฺตรฏฺเฐ
ปิณฺฑปาติยตฺเถโร วิย จิตฺตลปพฺพตวิหารวาสิโน เทฺว ภาติกตฺเถรา
วิย จ ฯ ตตฺริทํ เอกวตฺถุปริทีปนํ ฯ
[180] เทฺวภาติกตฺเถรานํ กิเรโก ปุณฺณมุโปสถทิวเส ปาฏิ-
โมกฺขํ โอสาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา
จงฺกมเน ฐิโต ชุณฺหปกฺเข ปโทสเวลายํ จนฺทาโลเกน สมนฺตโต
อาสิญฺจมานขีรธารํ วิย คคนตลํ รชตปฏฺฏสทิสํ วาลิกาสนฺถตญฺจ
ภูมิภาคํ ทิสฺวา รมณีโย วตายํ กาโล เทโส จ มม อชฺฌา-
สยสทิโส กีวจิรํ นุ โข อยํ ทุกฺขภาโร วหิตพฺโพติ อตฺตโน
อายุสงฺขาเร อุปธาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อาห ตุมฺเหหิ กถํ ปรินิพฺพา-
ยนฺตา ภิกฺขู ทิฏฺฐปุพฺพาติ ฯ ตตฺร เกจิ อาหํสุ อมฺเหหิ อาสเน
นิสินฺนกาว ปรินิพฺพายนฺตา ทิฏฺฐปุพฺพาติ เกจิ อมฺเหหิ อากาเส
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนกาติ ฯ เถโร อาห อหํ ทานิ โว
จงฺกมนฺตเมว ปรินิพฺพายมานํ ทสฺเสสฺสามีติ ฯ ตโต จงฺกเม ติริยํ
เลขํ กตฺวา อหํ อิโต จงฺกมนโกฏิโต ปรโกฏึ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน
อิมํ เลขํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามีติ กตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห ปรภาคํ
คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน เอเกน ปาเทน เลขํ อกฺกนฺตกฺขเณเยว
ปรินิพฺพายีติ ฯ
อานาปานสฺสติสมาธิกถา นิฏฺฐิตา ฯ
[ ม. ป. 133 ส. ป. 531 ]

[181] ยทิปิ อริยา เนวตฺตนาว อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปสุํ
นาญฺญมญฺญมฺปิ ชีวิตา โวโรเปสุํ นาปิ มิคลณฺฑิกํ สมณกุตฺตกํ
อุปสงฺกมิตฺวา สมาทเปสุํ ฯ ตถาปิ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ ปกาเรหิ มตานํ
อนฺตเร อริยานมฺปิ สพฺภาวโต อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตาติ วุตฺตํ ฯ
น หิ อริยา ปาณาติปาตํ กรึสุ น สมาทเปสุํ นาปิ สมนุญฺญา
อเหสุํ ฯ อถวา ปุถุชฺชนกาเล อตฺตนาว อตฺตานํ ฆาเตตฺวา
มรณสมเย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา มตานมฺปิ
อริยานํ สพฺภาวโต อิมินาว นเยน อตฺตนาว อตฺตานํ ชีวิตา
โวโรปนสฺส อริยานมฺปิ สพฺภาวโต อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา โมฆปุริสาติ
น วุตฺตํ เต ภิกฺขูติ วุตฺตนฺติ ฯ กถํ หิ นาม เต ภิกฺขเว
ภิกฺขู อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺตีติ เอตฺถ โมฆปุริสาติ
อวตฺวา เต ภิกฺขูติ วุตฺตํ ฯ
[182] อิตฺถีสุ ปฏิพทฺธจิตฺตตา นาม ฉนฺทราเคน สารตฺตตา
สาเปกฺขภาโวติ อาห สารตฺตา อเปกฺขวนฺโตติ ฯ มรณสฺส
คุณกิตฺตนํ ชีวิเต อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมนฺติ อาห ชีวิเต อาทีนวํ
ทสฺเสตฺวาติ ฯ กึ ตุยฺหิมินา ปาปเกน ทุชฺชีวิเตนาติ อิทํ หิ ชีวิเต
อาทีนวทสฺสนํ ฯ มตนฺเต ชีวิตา เสยฺโยติอาทิ ปน มรณคุณ-
กิตฺตนนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ โลภาทีนํ อติวิย อุสฺสนฺนตฺตา อนุปปริกฺขิตฺวา
กตํ สาหสิยกมฺมํ กิพฺพิสนฺติ วุจฺจตีติ อาห กิพฺพิสํ สาหสิยกมฺมํ
[ ม. ป. 134 ส. ป. 532 ]

โลภาทิกฺกิเลสุสฺสทนฺติ ฯ กสฺมา อิทํ วุจฺจตีติ ฉพฺพคฺคิยานํเยเวทํ
วจนํ ฯ มตสทฺโท คตนฺติอาทีสุ วิย ภาววจโนติ อาห ตว
มรณนฺติ ฯ กตกาโลติ กตมรณกาโล ฯ อถวา กาโลติ มรณสฺเสตํ
อธิวจนํ ฯ ตสฺมา กตกาโล กตมรโณติ อตฺโถ ฯ เตเนวาห
กาลํ กตฺวา มริตฺวาติ ฯ ทิวิ ภวา ทิพฺพาติ อาห เทวโลเก
อุปฺปนฺเนหีติ ฯ สมปฺปิโตติ ยุตฺโต ฯ สมงฺคีภูโตติ สมฺมเทว
เอกีภาวํ คโต ฯ
[183] อุสฺสุกฺกวจนนฺติ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํ ฯ อยํ หิ
สมานกตฺตูสุ ปุพฺพาปรกาลกฺริยาวจเนสุ ปุพฺพกาลกฺริยาวจนสฺส นิรุตฺติ-
โวหาโร ฯ สญฺจิจฺจาติ อิมสฺส ปทสฺส ชานิตฺวา สญฺชานิตฺวา
เจจฺจ อภิวิตริตฺวาติ เอวํ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน พฺยญฺชนานุรูปํ กตฺวา
ปทภาชเน วตฺตพฺเพ ตถา อวตฺวา ชานนฺโต สญฺชานนฺโตติ ปุคฺคลา-
ธิฏฺฐานํ กตฺวา เจจฺจ อภิวิตริตฺวา วีติกฺกโมติ ชีวิตา โวโรปนสฺส
จ ตทตฺถวเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํ พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวาติ ฯ
ชานนฺโตติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ สญฺจิจฺจ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา
โวโรเปยฺยาติ วุตฺตตฺตา ปาณวิสยเมตฺถ ชานนนฺติ อาห ปาโณติ
ชานนฺโตติ ฯ สตฺโต อยนฺติ ชานนฺโตติ อตฺโถ ฯ ปาโณติ หิ
โวหารโต สตฺโต ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ วุจฺจติ ฯ มนุสฺสวิคฺคโหติ
ชานนฺโตติ อวตฺวา ปาโณติ ชานนฺโตติ วจนํ มนุสฺโส อยนฺติ
[ ม. ป. 134-7 ส. ป. 532-3 ]

อชานิตฺวา เกวลํ สตฺตสญฺญาย ฆาเตนฺตสฺสาปิ ปาราชิกภาวทสฺ-
สนตฺถํ วุตฺตํ ฯ เตเนว เอฬกจตุกฺเก เอฬกสญฺญาย มนุสฺสปาณํ
วเธนฺตสฺส ปาราชิกาปตฺติ ทสฺสิตา ฯ ตสฺมา มนุสฺสวิคฺคโหติ
อวตฺวา ปาโณติ ชานนฺโตติ อวิเสเสน วุตฺตํ ฯ สญฺชานนฺโตติ
เอตฺถ สหสทฺเทน สมานตฺโถ สํสทฺโทติ อาห เตเนว ปาณชานนา-
กาเรน สทฺธึ ชานนฺโตติ ฯ เตเนว ปาณชานนากาเรน สทฺธึ ชีวิตา
โวโรเปมีติ ชานนฺโตติ อตฺโถ ฯ ยทิปิ เอกสฺเสว จิตฺตสฺส อุภยา-
รมฺมณตาสมฺภวโต ปาโณติ ชานเนน สทฺธึ ชีวิตา โวโรเปมีติ
ชานนํ เอกกฺขเณ น สมฺภวติ ฯ ปาโณติ สญฺญมฺปน อวิชหิตฺวา
มาเรมีติ ชานนํ สนฺธาย เตเนว ฯเปฯ สทฺธึ ชานนฺโตติ
วุตฺตํ ฯ ตสฺมา สทฺธินฺติ อวิชหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ เกจิ
ปน ญาตปริญฺญาย ทิฏฺฐสภาเวสุ ธมฺเมสุ ตีรณปริญฺญาย ติลกฺขณํ
อาโรเปตฺวา รูปํ อนิจฺจนฺติอาทินา สภาเวน สทฺธึ เอกกฺขเณ
อนิจฺจาทิลกฺขณชานนํ วิย อิมํ ปาณํ มาเรมีติ อตฺตโน กิริยาย
สทฺธึเยว ชานาตีติ วทนฺติ ฯ อปเร ปน อาจริยา ตตฺถาปิ เอวํ
น กเถนฺติ ฯ วธกเจตนาวเสน เจเตตฺวาติ อิมํ มาเรมีติ วธก-
เจตนาย จินฺเตตฺวา ฯ ปกปฺเปตฺวาติ วธามิ นนฺติ เอวํ จิตฺเตน
ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฯ อภิวิตริตฺวาติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ฯ เตเนวาห
นิราสงฺกจิตฺตํ เปเสตฺวาติ ฯ อุปกฺกมวเสนาติ สาหตฺถิกาทิอุปกฺกม-
[ ม. ป. 137 ส.ป. 533 ]

วเสน ฯ เอวํ ปวตฺตสฺสาติ เอวํ ยถาวุตฺตวิธินา ปวตฺตสฺส ฯ
กิญฺจาปิ สญฺจิจฺจาติ อิมสฺส วิปฺปกตวจนตฺตา ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ
อิมินาว อปรกาลกิริยาวจเนน สพฺพถา ปรินิฏฺฐิตวีติกฺกโม วุตฺโต ฯ
ตถาปิ สญฺจิจฺจาติ อิมินา วุจฺจมานํ อปริโยสิตํ วีติกฺกมมฺปิ อวสานํ
ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ วีติกฺกโมติ ปทภาชนํ วุตฺตํ ฯ เตเนวาห อยํ
สญฺจิจฺจปทสฺส สิขาปฺปตฺโต อตฺโถติ วุตฺตํ โหตีติ ฯ
[184] อาทิโต ปฏฺฐายาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สทฺธึ อุปฺปนฺน-
กลลรูปโต ปฏฺฐาย ฯ สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา ฯ มาตุกุจฺฉิ-
สงฺขาโต คพฺโภ เสยฺยา เอเตสนฺติ คพฺภเสยฺยกา อณฺฑชา
ชลาพุชา จ ฯ เตสํ คพฺภเสยฺยกานํ วเสน สพฺพสุขุมตฺตภาว-
ทสฺสนตฺถํ ยํ มาตุ กุจฺฉิสฺมินฺติอาทิ วุตฺตํ น ปาราชิกวตฺถุ-
นิยมนตฺถํ ฯ อุปปาติกสํเสทชาปิ หิ มนุสฺสา ปาราชิกวตฺถุเมว ฯ
น เจวิมํ สพฺพปฐมํ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกา ฯ
ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หิ สทฺธึ ตึส กมฺมชรูปานิ นิพฺพตฺตนฺติ ฯ เตสุ
ปน ฐิเตสุเยว โสฬส ภวงฺคจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ ฯ
เอตสฺมึ อนฺตเร คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ทารกสฺส วา มาตุยา วา ปนสฺส
อนฺตราโย นตฺถิ ฯ อยํ หิ มรณสฺส อโนกาโส นาม ฯ เอตสฺมึ
หิ โสฬสจิตฺตกฺขเณ กาเล ทารกสฺส มรณํ นตฺถิ ตทา จุติจิตฺตสฺส
อสมฺภวโต มาตุยาปิ ตตฺตกํ กาลํ อนติกฺกมิตฺวา ตทนนฺตเรเยว
[ ม. ป. 137 ส. ป. 533-4 ]

จวนธมฺมาย คพฺภคฺคหณสฺเสว อสมฺภวโต ฯ จิตฺตคฺคหเณเนว
อวินาภาวโต เสสอรูปกฺขนฺธานมฺปิ คหิตตฺตา รูปกายุปตฺถมฺภิตสฺเสว
จ นามกายสฺส ปญฺจโวกาเร ปวตฺติสพฺภาวโต วุตฺตํ สกลาปิ
ปญฺจโวการปฏิสนฺธิ ทสฺสิตา โหตีติ ฯ ตตฺถ สกลาปิ ปญฺจ-
โวการปฏิสนฺธีติ ปริปุณฺณา อนูนา รูปาทิปญฺจกฺขนฺธานํ ปฏิสนฺธีติ
เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ ฯ น ปน สกลาปิ ปญฺจโวการภเว
ปฏิสนฺธีติ ฯ เตเนวาห ตสฺมา ตญฺจ ปฐมํ จิตฺตํ ฯเปฯ กลลรูปนฺติ
อยํ สพฺพปฐโม มนุสฺสวิคฺคโหติ ฯ ตทหุชาตเอฬกสฺส โลมํ ชาติ-
อุณฺณาติ เกจิ ฯ หิมวนฺตปฺปเทเส ชาติมนฺตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณาติ
อปเร ฯ สุขุมชาติโลมาเอว กิร เกจิ เอฬกา หิมวนฺเต วิชฺชนฺติ ฯ
คพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณาติ อญฺเญ ฯ เอเกน
อํสุนาติ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน วุตฺตํ ฯ ตถาหิ คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา อปจฺฉา อปุเร เอกโต ปาตุภวนฺติ ฯ
ตสฺมึ ขเณ ปาตุภูตา กลลสงฺขาตา รูปสนฺตติ ปริตฺตา โหติ ขุทฺทก-
มกฺขิกาย เอกวายาเมน ปาตพฺพมตฺตาติ วตฺวา ปุน อติพหุํ เอตํ
สณฺหสูจิยา เตเล ปกฺขิปิตฺวา อุกฺขิตฺตาย ปคฺฆริตฺวา อคฺเค
ฐิตพินฺทุมตฺตนฺติ วุตฺตํ ฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกเกสํ ¹ เตลโต
อุทฺธริตฺวา คหิเต ตสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตนฺติ วุตฺตํ ฯ
ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิมสฺมึ ชนปเท มนุสฺสานํ เกเส อฏฺฐธา ทาลิเต

1. ม. เอกเกเส. ฯ
[ ม.ป. 137 ส. ป. 534 ]

ตโต เอกโกฏฺฐาสปฺปมาโณ อุตฺตรกุรุกานํ เกโส ตสฺส ปสนฺน-
เตลโต อุทฺธฏสฺส อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตนฺติ วุตฺตํ ฯ ตมฺปิ ปฏิกฺ-
ขิปิตฺวา ชาติอุณฺณา นาม สุขุมา ตสฺส เอกอํสุโน ปสนฺนติล-
เตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตนฺติ
ขุทฺทกภาณเกหิ วุตฺตํ ฯ สํยุตฺตภาณกา ปน ตีหิ ชาติอุณฺณํสูหิ
กตสุตฺตคฺเค สณฺฐิตเตลพินฺทุปฺปมาณํ กลลํ โหตีติ วทนฺติ ฯ
อจฺฉนฺติ วุตฺตมตฺถํ ปริยายนฺตเรน วิภาเวติ วิปฺปสนฺนนฺติ ฯ สปฺปิ-
มณฺโฑติ ปสนฺนสปฺปิ ฯ ยถาติ อิทํ อาเนตฺวา เอตฺถาปิ สมฺพนฺธิ-
ตพฺพํ ฯ สปฺปิมณฺโฑปิ วุตฺตพินฺทุปฺปมาโณว อิธาธิปฺเปโต ฯ
เอวํ วณฺณปฏิภาคนฺติ วุตฺตปฺปมาณสณฺฐานปริจฺฉินฺนํ ฯ อถวา
เอวํ วณฺณปฏิภาคนฺติ เอวํวณฺณํ เอวํสณฺฐานญฺจ ปฏิภชนํ วา
ปฏิภาโค สทิสตาภชนํ สทิสตาปตฺตีติ อตฺโถ ฯ เอวํวิโธ วณฺณ-
ปฏิภาโค รูปโต สณฺฐานโต จ สทิสตาปตฺติ เอตสฺสาติ เอวํวณฺณ-
ปฏิภาคํ ฯ กลลนฺติ ปวุจฺจตีติ ภูตุปาทารูปสงฺขาโต สนฺตานวเสน
ปวตฺตมาโน อตฺตภาโว กลลํ นามาติ กถิยติ ฯ วีสวสฺสสตา-
ยุกสฺสาติ นิทสฺสนมตฺตํ ตโต อูนาธิกายุกมนุสฺสานมฺปิ สมฺภวโต ฯ
[185] กลลกาเลปีติ ปฐมสตฺตาหพฺภนฺตเร ยํ สนฺตติวเสน
ปวตฺตมานํ กลลสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกา ตํ
สนฺธาย วทติ ฯ ตโต วา อุทฺธนฺติ ทุติยสตฺตาหาทีสุ อพฺพุกา-
[ ม. ป. 137 ส. ป. 534 ]

ทิภาวปฺปตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ นนุ จ อุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สรส-
สรสนิโรเธเนว นิรุชฺฌนโต อนฺตรา อุปจฺเฉโท น สกฺกา กาตุํ
ตสฺมา ฯเปฯ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉินฺทติ อุปโรเธตีติ กสฺมา วุตฺตนฺติ
อาห ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปเวณิฆฏนํ ฯเปฯ อุปโรเธตีติ วุจฺจตีติ ฯ
กถญฺจายมตฺโถ วิญฺญายตีติ อาห สฺวายมตฺโถติอาทึ ฯ เอตฺถาห ขเณ
ขเณ นิรุชฺฌนสภาเวสุ สงฺขาเรสุ โก หนฺติ โก วา หญฺญติ ยทิ
จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน โส อรูปตาย น เฉทนเภทนาทิวเสน วิโก-
ปนสมตฺโถ นาปิ วิโกปนีโย อถ รูปสนฺตาโน โส อเจตนตาย
กฏฺฐกลิงฺครุปโมติ น ตตฺถ เฉทนาทินา ปาณาติปาโต ลพฺภติ
ยถา มตสรีเร ปโยโคปิ ปาณาติปาตสฺส ยถาวุตฺโต ปหรณปฺ-
ปหาราทิโก อตีเตสุ วา สงฺขาเรสุ ภเวยฺย อนาคเตสุ ปจฺจุปฺ-
ปนฺเนสุ วา ตตฺถ น ตาว อตีตานาคเตสุ สมฺภวติ เตสํ อภาวโต
ปจฺจุปฺปนฺเนสุ จ สงฺขารานํ ขณิกตฺตา สรเสเนว นิรุชฺฌนสภาว-
ตาย วินาสาภิมุเขสุ นิปฺปโยชโน ปโยโค สิยา วินาสสฺส จ
การณรหิตตฺตา น ปหรณปฺปหาราทิปฺปโยคเหตุกํ มรณํ นิชฺชีวิก-
ตาย จ สงฺขารานํ กสฺส โส ปโยโค ขณิกตฺตา วธาธิปฺปายสมกาล-
ภิชฺชนกสฺส กิริยาปริโยสานกาลาววฏฺฐานโต กสฺส วา ปาณา-
ติปาตกมฺมพนฺโธติ ฯ วุจฺจเต ฯ วธกเจตนาสหิโต สงฺขารานํ ปุญฺโช
สตฺตสงฺขาโต หนฺติ ฯ เตน ปวตฺติตวธปฺปโยคนิมิตฺตํ อปคตุสฺมา-
[ ม. ป. 137 ส.ป. 535 ]

วิญฺญาณชีวิตินฺทฺริโย มตโวหารปฺปวตฺตินิพนฺธโน ยถาวุตฺตวธปฺ-
ปโยคกรเณ อุปฺปชฺชนารโห รูปารูปธมฺมสมูโห หญฺญติ ฯ เกวโล
วา จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน วธปฺปโยคาวิสยภาเวปิ ตสฺส ปญฺจโวการ-
ภเว รูปสนฺตานาธีนวุตฺติตาย รูปสนฺตาเน ปเรน ปโยชิตชีวิตินฺ-
ทฺริยุปจฺเฉทกปฺปโยควเสน ตํนิพฺพตฺติตวิพนฺธกวิสทิสรูปุปฺปตฺติยา
วิหเต วิจฺเฉโท โหตีติ น ปาณาติปาตสฺส อสมฺภโว นาปิ อเหตุโก
ปาณาติปาโต น จ ปโยโค นิปฺปโยชโน ปจฺจุปฺปนฺเนสุ
สงฺขาเรสุ กตปฺปโยควเสน ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชนารหสฺส สงฺขาร-
กลาปสฺส ตถา อนุปฺปตฺติโต ฯ ขณิกานํ สงฺขารานํ ขณิกมรณสฺส
อิธ มรณภาเวน อนธิปฺเปตตฺตา สนฺตติมรณสฺส จ ยถาวุตฺตนเยน
สเหตุกภาวโต น อเหตุกํ มรณํ น จ กตฺตุรหิโต ปาณา-
ติปาตปฺปโยโค นิรีเหสุปิ สงฺขาเรสุ สนฺนิหิตตามตฺเตน อุปการเกสุ
อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปผลุปฺปาทนนิยเตสุ การเณสุ กตฺตุโวหาร-
สิทฺธิโต ยถา ปทีโป ปกาเสติ นิสากโร จ จนฺทิมาติ ฯ น
เกวลสฺส วธาธิปฺปายสหภุโน จิตฺตเจตสิกกลาปสฺส ปาณาติปาโต
อิจฺฉิโต สนฺตานวเสน อวฏฺฐิตสฺเสว ปฏิชานนโต สตฺตานวเสน
วตฺตมานานญฺจ ปทีปาทีนํ อตฺถกิริยาสิทฺธิ ทิสฺสตีติ อตฺเถว
ปาณาติปาเตน กมฺมพนฺโธ ฯ อยญฺจ วิจาโร อทินฺนาทานาทีสุปิ
ยถาสมฺภวํ วิภาเวตพฺโพ ฯ โวโรเปตุํ น สกฺกาติ อุปกฺกเมน
[ ม. ป. 137 ส.ป. 575 ]

โวโรเปตุํ น สกฺกา ฯ สตฺตฏฺฐชวนวารมตฺตนฺติ ขุทฺทกภาณกานํ
มเตน วุตฺตํ ฯ สํยุตฺตภาณกา ปน รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตีติ เทฺว
สนฺตติโยติ วตฺวา อุทกํ อกฺกมิตฺวา คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺต-
อุทกเลขา น วิปฺปสีทติ อทฺธานโต อาคตสฺส ยาว กาเย
อุสุมภาโว น วูปสมติ อาตปา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺฐสฺส ยาว
อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกริตฺวา
ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว
น วูปสมติ อยํ รูปสนฺตติ นาม เทฺว ตโย ชวนวารา อรูป-
สนฺตติ นามาติ วตฺวา ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามาติ
วทนฺติ ฯ มชฺฌิมภาณกา ปน วทนฺติ เอกเทฺวสนฺตติวารปริยา-
ปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ตตฺถ อนฺธกาเร นิสีทิตฺวา อาโล-
กฏฺฐานํ คตสฺส น จ ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติ ยาว ปน
ตํ ปากฏํ โหติ เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติ อรูปสนฺตติ วา
เอกเทฺว สนฺตติวารา นามาติ เวทิตพฺพา อาโลกฏฺฐาเน จริตฺวา
โอวรกํ ปวิฏฺฐสฺสาปิ น ตาว สหสา รูปํ ปากฏํ โหติ ยาว
ปน ตํ ปากฏํ โหติ เอตฺถนฺตเร เอกเทฺว สนฺตติวารา เวทิตพฺพา
ทูเร ฐตฺวา ปน รชกานํ หตฺถวิการํ คณฺฑิเภรีอาทิอาโกฏนวิการญฺจ
ทิสฺวาปิ น ตาว สทฺทํ สุณาติ ยาว ปน ตํ สุณาติ เอตสฺมิมฺปิ
อนฺตเร เอกเทฺว สนฺตติวารา เวทิตพฺพาติ ฯ เอตฺถ จ อาโล-
[ ม. ป. 137 ส. ป. 536 ]

กฏฺฐานโต โอวรกํ ปวิฏฺฐสฺส ปเคว ตตฺถ นิสินฺนสฺส วิย ยาว
รูปคตํ ปากฏํ โหติ ตตฺถ อุปฑฺฒเวลา อวิภูตปฺปายา อุปฑฺฒ-
เวลา จ วิภูตปฺปายา ตทุภยํ คเหตฺวา เทฺว สนฺตติวาราติ วุตฺตํ ฯ
ตยิทํ น สพฺพสาธารณํ เอกจฺจสฺส สีฆมฺปิ ปากฏํ โหตีติ เอกเทฺว
สนฺตติวาราติ เอกคฺคหณมฺปิ กตํ ฯ สภาคสนฺตติวเสนาติ กุสลา-
กุสลโสมนสฺสุเปกฺขาทินา สภาคสนฺตติวเสน ฯ อิมินา อรูปสนฺตติ
ทสฺสิตา ฯ สตฺตฏฺฐชวนวารมตฺตนฺติ จ กามาวจรชวนวเสเนว
เวทิตพฺพํ น อิตรชวนวเสน ฯ น หิ เต ปริมิตกาลา ฯ อนฺตรา
ปวตฺตภวงฺคาทโยปิ ตทนฺโตคธาว ทฏฺฐพฺพา ฯ ยาวตา อุณฺหโต
อาคนฺตฺวาติอาทินา ปน รูปสนฺตตึ ทสฺเสติ ฯ อนฺธการํ โหตีติ
อนฺธการํ น วิคจฺฉติ ฯ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนญฺเจตฺถ อฏฺฐกถาสุ
อาคตํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเต ฯ ตถาหิ ภทฺเทกรตฺตสุตฺเต
อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺธาย โย จาวุโส มโน เย จ ธมฺมา
อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ
วิญฺญาณํ ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติ ตท-
ภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหิรตีติ วุตฺตํ ฯ เอตฺถ หิ
มโนติ สสมฺปยุตฺตวิญฺญาณมาห ฯ ธมฺมาติ อารมฺมณธมฺมา ฯ
มโนติ วา มนายตนํ ฯ ธมฺมาติ เวทนาทโย อรูปกฺขนฺธา ฯ
อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ เอตํ อุภยํ
[ ม. ป. 137 ส. ป. 536 ]

โหตีติ อตฺโถ ฯ วิญฺญาณนฺติ นิกนฺติวิญฺญาณํ ฯ ตํ หิ ตสฺมึ
ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราควเสน ปฏิพทฺธํ โหติ ฯ อภินนฺทตีติ ตณฺหา-
ภินนฺทนาหิ ¹ อภินนฺทติ ฯ ตถาภูโตว วตฺถุปริญฺญาย อภาวโต เตสุ
ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหิรติ ฯ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อากฑฺฒิยตีติ
อตฺโถ ฯ เอตฺถ จ ทฺวาทสายตนานิ เอกํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อาคตตฺตา
ตตฺถ ปวตฺโต ฉนฺทราโค อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ น ขณปจฺจุปฺ-
ปนฺนารมฺมโณติ วิญฺญายติ ฯ
[186] สตฺโตติ ขนฺธสนฺตาโน ฯ ตตฺถ หิ สตฺตปญฺญตฺติ ฯ
ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยํ ฯ รูปชีวิตินฺทฺริเย หิ วิโกปิเต
อิตรมฺปิ ตํสมฺพนฺธตาย วินสฺสตีติ ฯ ตํ วุตฺตปฺปการเมวาติ ตํ
ชีวิตินฺทฺริยาติปาตนวิธานํ เหฏฺฐาวุตฺตปฺปการเมว ฯ สรเสเนว
ปตนสภาวสฺส อนฺตราเอว อตีว ปาตนํ อติปาโต ฯ สณิกํ ปติตุํ
อทตฺวา สีฆํ ปาตนนฺติ อถฺโถ ฯ อติกฺกมฺม วา สตฺถาทีหิ
อภิภวิตฺวา ปาตนํ อติปาโต ฯ ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต ฯ
ยาย เจตนาย ปวตฺตมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส นิสฺสยภูเตสุ มหา-
ภูเตสุ อุปกฺกมกรณเหตุ ตํมหาภูตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกมหาภูตา
นุปฺปชฺชิสฺสนฺติ สา ตาทิสปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา วธกเจตนา ปาณา-
ติปาโต ฯ เตนาห ยาย เจตนายาติอาทึ ฯ ปหรณนฺติ

1. ม. ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนาหิ ฯ
[ ม. ป. 137 ส. ป. 536 ]

วิญฺญตฺติสหิตาย วธกเจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํ ฯ อาณาปนนฺติ
วจีวิญฺญตฺติสหิตาย วธกเจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํ ฯ เตเนว
สาเวตุกาโม น สาเวตีติอาทิ วุตฺตํ ฯ อุปนิกฺขิปนนฺติ อสิอาทีนํ
อุปนิกฺขิปนํ ฯ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต
สงฺเขปโตติอาทิมาห ฯ ตตฺถ วิชฺชาปริชปฺปนนฺติ มนฺตปริชปฺปนํ ฯ
อิทานิ อฏฺฐกถาสุ วิตฺถาริตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห อฏฺฐกถาสุ
ปนาติอาทึ ฯ ตตฺถ อาถพฺพนิกาติ อาถพฺพนเวทเวทิโน ฯ อถพฺพนํ
ปโยเชนฺตีติ อถพฺพนเวทวิหิตํ มนฺตํ ตตฺถ วุตฺตวิธินา ปโยเชนฺติ ฯ
อาถพฺพนิกา หิ สตฺตาหํ อโลณกํ ภุญฺชิตฺวา ทพฺเพ ¹ อตฺถริตฺวา
ปฐวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา สตฺตเม ทิวเส สุสานภูมึ สชฺเชตฺวา
สตฺตเม ปเท ฐตฺวา หตฺถํ วชฺเชตฺวา² มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติ ฯ
อถ เนสํ กมฺมํ สมิชฺฌติ ฯ ปฏิเสธายาติ อิทํ เหฏฺฐา วา อุปริ
วา ปททฺวเยน สมฺพนฺธมุปคจฺฉติ ฯ อีตึ อุปฺปาเทนฺตีติ ฑํสิตฺวา
มารณตฺถาย วิจฺฉิกาทีนํ วิสชฺชนวเสน ปีฬํ อุปฺปาเทนฺติ ฯ เอตีติ
อีติ ฯ อุปทฺทวนฺติ ตโตปิ อธิกตรํ ปีฬํ ฯ ปชฺชรกนฺติ วิสมชฺชรํ ฯ
สูจิกนฺติ องฺคปจฺจงฺคานิ สูจีหิ วิย วิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานํ สูลํ ฯ
วิสูจิกนฺติ สสูลํ อามาติสารํ ฯ ปกฺขนฺทิยนฺติ รตฺตาติสารํ ฯ วิชฺชํ
ปริวตฺเตตฺวาติ คนฺธารวิชฺชาทิกํ อตฺตโน วิชฺชํ กตุปจารํ ปริ-

1. ทพฺเภ ฯ 2. ม. วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา ฯ
[ ม. ป. 137 ส. ป. 537 ]

ชปฺปิตฺวา มนฺตปฐนกฺกเมน ปฐิตฺวา ฯ เตหีติ เตหิ วตฺถูหิ ฯ
ปโยชนนฺติ ปวตฺตนํ ฯ ทิสฺวาติอาทิ ทิฏฺฐวิสาทีนํ ยถากฺกเมน
วุตฺตํ ฯ ทฺวตฺตึสพฺยามสตปฺปมาณนาคุทฺธรเณติ ทฺวตฺตึสพฺยามสตปฺ-
ปมาเณ มหากาเย นิมฺมินิตฺวา ฐิตานํ นาคานํ อุทฺธรเณ ฯ
กุมฺภณฺฑานนฺติ กุมฺภณฺฑเทวานํ ฯ เต กิร เทวา มโหทรา
โหนฺติ ฯ รหสฺสงฺคมฺปิ จ เนสํ กุมฺโภ วิย มหนฺตํ โหติ ฯ
ตสฺมา กุมฺภณฺฑาติ วุจฺจนฺติ ฯ เวสฺสวณฺณสฺส ยกฺขาธิปติภาเวปิ
นยนาวุเธน กุมฺภณฺฑานํ มรณสฺส อิธ วุตฺตตฺตา เตสุปิ ตสฺส
อาณาปวตฺติ เวทิตพฺพา ฯ เกจีติ มหาสงฺฆิกา ฯ อโห วต
ยนฺตํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํ น โสตฺถินา อภินิกฺขเมยฺยาติ ปาโฐ สุนฺทร-
ตโร ฯ อโห วตายนฺติ ปน ปาเฐ อยํ อิตฺถี ตํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํ
น โสตฺถินา อภินิกฺขเมยฺยาติ วตฺตพฺพํ ฯ กุลุมฺภสฺสาติ คพฺภสฺส
กุลสฺเสว วา ฯ กุฏุมฺพสฺสาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ภาวนามยิทฺธิยาติ
อธิฏฺฐานิทฺธึ สนฺธาย วทนฺติ ฯ ฆฏเภทนํ วิย อิทฺธิวินาโส
อคฺคินิพฺพาปนํ วิย ปรุปฆาโตติ อุปมาสํสนฺทนํ ฯ ตํ เตสํ
อิจฺฉามตฺตเมวาติ เอตฺถายํ วิจารณา ตุมฺเห อิทฺธิยา ปรุปฆาตํ
วเทถ อิทฺธิ นาม เจสา อธิฏฺฐานอิทฺธิ วิกุพฺพนาอิทฺธิ มโนมยาอิทฺธิ
ญาณวิปฺผาราอิทฺธิ สมาธิวิปฺผาราอิทฺธิ อริยาอิทฺธิ กมฺมวิปากชาอิทฺธิ
ปุญฺญวโตอิทฺธิ วิชฺชามยาอิทฺธิ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา
[ ม. ป. 137 ส.ป. 537-8 ]

อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ ทสวิธา ตตฺถ กตรํ อิทฺธึ วเทถาติ ฯ
ภาวนามยนฺติ ฯ กึ ปน ภาวนามยาย อิทฺธิยา ปรุปฆาตกมฺมํ
โหตีติ ฯ อาม เอกวารํ โหติ ยถา หิ อาทิตฺตฆรสฺส อุปริ
อุทกภริเต ฆเฏ ขิตฺเต ฆโฏปิ ภิชฺชติ อคฺคิปิ นิพฺพายติ เอวเมว
ภาวนามยาย อิทฺธิยา เอกวารํ ปรุปฆาตกมฺมํ โหติ ตโต
ปฏฺฐาย ปน สา นสฺสตีติ ฯ อถ เน ภาวนามยาย อิทฺธิยา
เนว เอกวารํ น เทฺว วาเร ปรุปฆาตกมฺมํ โหตีติ วตฺวา สญฺญตฺตึ
อคจฺฉนฺตา ปุจฺฉิตพฺพา ภาวนามยา อิทฺธิ กึ กุสลา อกุสลา
อพฺยากตา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ทุกฺขาย อทุกฺขมสุขาย
สวิตกฺกสวิจารา อวิตกฺกวิจารมตฺตา อวิตกฺกอวิจารา กามาวจรา
รูปาวจรา อรูปาวจราติ ฯ อิมํ ปน ปญฺหํ เย ชานนฺติ เต
เอวํ วกฺขนฺติ ภาวนามยา อิทฺธิ กุสลา วา โหติ อพฺยากตา วา
อทุกฺขมสุขเวทนียาเอว อวิตกฺกอวิจาราเอว รูปาวจราเอวาติ ฯ เต
วตฺตพฺพา ปาณาติปาตเจตนา กุสลากุสลาทีสุ กตรํ โกฏฺฐาสํ
ภชตีติ ฯ ชานนฺตา วกฺขนฺติ ปาณาติปาตเจตนา อกุสลาว ทุกฺข-
เวทนียาว สวิตกฺกสวิจาราว กามาวจราเอวาติ ฯ เอวํ สนฺเต
ตุมฺหากํ กถา เนว กุสลตฺติเกน สเมติ น เวทนาตฺติเกน น
วิตกฺกตฺติเกน น ปริตฺตตฺติเกนาติ ฯ กิมฺปน เอวํ มหนฺตํ สุตฺตํ
นิรตฺถกนฺติ ฯ โน นิรตฺถกํ ตุมฺเห ปนสฺส อตฺถํ น ชานาถ
[ ม. ป. 137 ส. ป. 538 ]

อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโตติ เอตฺถ หิ น ภาวนามยา อิทฺธิ
อธิปฺเปตา อถพฺพนิทฺธิ ปน อธิปฺเปตา สา หิ เอตฺถ ลพฺภมานา
ลพฺภตีติ ฯ
[187] หริตพฺพํ อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ หารํ หารเมว หารกนฺติ
อาห อถวาติอาทึ ฯ ชีวิตหรณกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพํ วา สตฺถํ
สตฺถหารกนฺติ วิกปฺปทฺวเยนาห ฯ หารกสตฺถนฺติ จ วตฺตพฺเพ
สตฺถหารกนฺติ วิเสสนสฺส ปรนิปาตํ กตฺวา วุตฺตํ ฯ ยถา ลภติ
ตถา กเรยฺยาติ อธิปฺปายตฺถมาห อุปนิกฺขิเปยฺยาติ ฯ ปริเยเสยฺยาติ
อิมสฺส สิขาปฺปตฺตมตฺถํ ทสฺเสติ ฯ อิตรถาติ ปริเยเสยฺยาติ อิมสฺส
อุปนิกฺขิเปยฺยาติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา ยทิ ปริเยสนมตฺตเมว อธิปฺเปตํ
สิยาติ อตฺโถ ฯ ปริยิฏฺฐมตฺเตนาติ ปริเยสิตมตฺเตน ฯ สตฺถหารกํ
วาสฺส ปริเยเสยฺยาติ อิมินา วุจฺจมานสฺสตฺถสฺส พฺยญฺชนานุรูปโต
ปริปุณฺณํ กตฺวา อวุตฺตตฺตา อาห สพฺพํ พฺยญฺชนํ อนา-
ทิยิตฺวาติ ฯ สสติ หึสตีติ สตฺถํ ฯ สสนฺติ หึสนฺติ เตนาติ วา
สตฺถนฺติ ลคุฬปาสาณาทีนมฺปิ สตฺถสงฺคหิตตฺตา อาห ยํ เอตฺถ
ถาวรปฺปโยคสงฺคหิตํ สตฺถํ ตเทว ทสฺเสตุนฺติ ฯ วุตฺตาวเสสนฺติ
วุตฺตอสิอาทีหิ อวสิฏฺฐํ ฯ ลคุฬนฺติ มุคฺครสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ สตฺถ-
สงฺคโหติ มาติกายํ สตฺถหารกนฺติ เอตฺถ วุตฺตสตฺถสงฺคโห ฯ
ยสฺมา ฯเปฯ ตสฺมา ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ อีทิสํ
[ ม. ป. 137 ส.ป. 539 ]

เหฏฺฐา วุตฺตวิภงฺคนยเภททสฺสนนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ นรเก วา ปปตาติ-
อาทีติ เอตฺถาทิสทฺเทน ปปาเต วา ปปตาติ ปรโต วุตฺตํ อวุตฺตญฺจ
รุกฺขโต วา ปปตาติอาทึ สพฺพํ มรณุปายํ สงฺคณฺหาติ ฯ
เตเนวาห น หิ สกฺกา สพฺพํ สรูเปเนว วตฺตุนฺติ ฯ ปรโต
วุตฺตนยตฺตาติ ปรโต นิคมนวเสน วุตฺตสฺส ทุติยปทสฺส ปทภาชเน
วุตฺตนยตฺตา ฯ อตฺถโต วุตฺตเมวาติ มรณุปายสฺส พหุวิธตฺตา
นิทสฺสนตฺถํ ตโต เอกเทเส ทสฺสิเต สพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติ
อธิปฺปาโย ฯ น หิ สกฺกา ฯเปฯ วตฺตุนฺติ รุกฺขโต วา
ปปตาติอาทินา สรูปโต สพฺพํ มรณุปายํ ปริโยสานํ ปาเปตฺวา น
สกฺกา วตฺตุนฺติ อตฺโถ ฯ
[188] มตนฺเต ชีวิตา เสยฺโยติ เอตฺถ วุตฺตมรณํ ยสฺมา
อิติสทฺโท นิทสฺเสติ ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตมรณํ อิติสทฺทสฺส อตฺโถติ
ตมฺปิ คเหตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห มรณจิตฺโต มรณมโนติ
อตฺโถติ ฯ จิตฺตสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺโตติ จิตฺตสทฺทสฺส วิจิตฺตาทิ-
อเนกตฺถวิสยตฺตา นายํ จิตฺตสทฺโท อิธ อญฺญสฺมึ อตฺเถ วตฺตมาโน
ทฏฺฐพฺโพ ฯ อปิ ตุ วิญฺญาณสฺมึเยว วตฺตมาโน เวทิตพฺโพติ ตสฺส
อตฺถสฺส นิยมนตฺถํ วุตฺโต ฯ อิมินา ปุนรุตฺตโทสสฺสาปิ อิธ
อนวกาโสติ ทสฺเสติ ฯ น ตาว อตฺโถ วุตฺโตติ อิติ จิตฺตมโนติ
อุทฺธริตฺวาปิ อิติสทฺทนิทสฺสิตสฺส มรณสฺส อปรามฏฺฐภาวโต วุตฺตํ ฯ
[ ม. ป. 137 ส.ป. 540 ]

ตาวสทฺเทน ปน ปรโต จิตฺตสงฺกปฺโปติ อิมสฺส ปทภาชเน มรณ-
สญฺญีติอาทินา อิติสทฺทตฺถสฺส วกฺขมานตํ วิภาเวติ ฯ ตตฺถ
หิ อิติสทฺทนิทสฺสิตํ มรณสงฺขาตมตฺถํ คเหตฺวา มรณสญฺญี มรณ-
เจตโน มรณาธิปฺปาโยติ วุตฺตํ ฯ เตเนวาห จิตฺตสงฺกปฺโปติ อิมสฺมึ
ปเท อธิการวเสน อิติสทฺโท อาหริตพฺโพติ ฯ กสฺมา อาหริตพฺโพติ
อาห อิทํ หีติอาทึ ฯ กถมฺปเนตํ วิญฺญายตีติ อาห ตถา หิสฺสาติ-
อาทึ ฯ อสฺสาติ อิติสทฺทสฺส ฯ ตเมวตฺถนฺติ มรณสงฺขาตมตฺถํ ฯ
มรณสญฺญีติอาทีสุ หิ มรณํ อิติสทฺทสฺส อตฺโถ ฯ สญฺญีติ-
อาทิ สงฺกปฺปสทฺทสฺส ฯ จิตฺตสทฺทสฺส ปเนตฺถ วิจิตฺตวจนตา
สงฺกปฺปสทฺทสฺส สญฺญาเจตนาธิปฺปายวเสน ติธา อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน
วิภาวิตาติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ เตเนวาห จิตฺโต นานปฺปการโก สงฺกปฺโปติ-
อาทึ ฯ อธิปฺปายสทฺเทน กิเมตฺถ วุตฺตนฺติ อาห อธิปฺปาโยติ
วิตกฺโก เวทิตพฺโพติ ฯ น อิทํ วิตกฺกสฺส นามนฺติ อิทํ ปน นเกวลํ
วิตกฺกสฺเสว นามนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ฯ ปากฏตฺตา โอฬาริกตฺตา
จ อุจฺจาการตา เวทิตพฺพา ฯ อปากฏตฺตา อโนฬาริกตฺตา จ
อวจาการตา ฯ
[189] กาเยกเทเสปิ กายสทฺโท วตฺตตีติ อาห หตฺเถน วาติ-
อาทึ ฯ ปหรเณนาติ สตฺเถน ฯ สตฺถํ หิ ปหรนฺติ เอเตนาติ
ปหรณนฺติ วุจฺจติ ฯ กมฺมุนา พชฺฌตีติ ปาณาติปาตกมฺมุนา
[ ม. ป. 138-9 ส. ป. 540-2 ]

พชฺฌติ ฯ ปาณาติปาตกมฺมมสฺส สิทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ โยโกจิ
มรตูติ เอตฺถ ยสฺสกสฺสจิ เอกสฺเสว ชีวิตินฺทฺริยวิสยา วธกเจตนา
ปวตฺตติ น ปหารปจฺจยา มรนฺตสฺเสว ชีวตินฺทฺริยวิสยา นาปิ
สมูหสฺสาติ เวทิตพฺพา ฯ อุภยถาปีติ อุทฺเทสานุทฺเทสวเสน ฯ
วธกจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉทนวเสน
อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตีติ อาห ปจฺฉา วา เตเนว โรเคนาติ-
อาทึ ฯ เยน หิ ปพนฺโธ วิจฺฉิชฺชติ ตาทิสํ ปโยคํ นิพฺพตฺเตนฺตํ
ตทา วธกจิตฺตํ ปวตฺตนฺตํ ปหริตมตฺเตเยว กมฺมุนา พชฺฌติ ฯ
มนุสฺสอรหนฺตสฺส จ ปุถุชฺชนกาเลเยว สตฺถปฺปหาเร วา วิเส วา
ทินฺเนปิ ยทิ โส อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว มรติ อรหนฺตฆาตโก
โหติเยว ฯ ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ทานํ อรหตฺตํ ปตฺวา
ปริภุญฺชติ ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ ฯ นนุ จ ยถา อรหตฺตํ
ปตฺวา ปริภุตฺตมฺปิ ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ปุถุชฺชนทานเมว โหติ
เอวํ มรณาธิปฺปาเยน ปุถุชฺชนกาเล ปหาเร ทินฺเน อรหตฺตํ ปตฺวา
เตเนว ปหาเรน มเต กสฺมา อรหนฺตฆาตโกเยว โหติ น ปุถุชฺชน-
ฆาตโกติ ฯ วิเสสภาวโต ฯ ทานํ หิ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจาค-
มตฺเตน โหติ ฯ ตถาหิ ทานเจตนา จชิตพฺพวตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา
จชนมตฺตเมว อญฺญสนฺตกกรณญฺจ ตสฺส จชนํ ตสฺมา ยสฺส
ตํ สกํ กตํ ตสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ น เอวํ วโธ ฯ โส
[ ม. ป. 139 ส.ป. 542 ]

หิ ปาโณ ปาณสญฺญิตา วธกเจตนา อุปกฺกโม เตน มรณนฺติ
อิเมสํ ปญฺจนฺนํ องฺคานํ ปาริปูริยาว โหติ น อปาริปูริยา ตสฺมา
อรหตฺตปฺปตฺตสฺเสว มรณนฺติ อรหนฺตฆาตโกเยว โหติ น ปุถุชฺชน-
ฆาตโก ฯ ยสฺมา ปน อิมํ มาเรมีติ ยํ สนฺตานํ อารพฺภ มาร-
ณิจฺฉา ตสฺเสว ปุถุชฺชนขีณาสวภาเวน ปโยคมรณกฺขณานํ วเสน
สติปิ สนฺตานเภเท อเภโทเยว ฯ ยทา จ อตฺถสิทฺธิ ตทา ขีณาสว-
ภาโว ตสฺมา อรหนฺตฆาตโกเยว โหตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ ฯ
อญฺญจิตฺเตนาติ อวธาธิปฺปาเยน อมาเรตุกามตาจิตฺเตน ฯ นตฺถิ
ปาณาติปาโตติ อมาเรตุกามตาจิตฺเตน ปหรตา ฯ กิญฺจาปิ ปฐมปฺ-
ปหาโร น สยเมว สกฺโกติ มาเรตุํ ฯ ทุติยํ ปน ลภิตฺวา สกฺโกนฺโต
ชีวิตวินาสนเหตุ โหติ ฯ ตสฺมา ปโยโค เตน จ มรณนฺติ อิมินา
สํสนฺทนโต ปฐมปฺปหาเรเนว กมฺมพนฺโธ ยุตฺโต น ทุติเยน
ตสฺส อญฺญจิตฺเตน ทินฺนตฺตา ฯ อุภเยหิ มเตปิ ปฐมปฺปหาเรเนว กมฺมุนา
พนฺโธ ยุตฺโต ¹ ฯ กมฺมาปตฺติพฺยตฺติภาวตฺถนฺติ อานนฺตริยาทิ-
กมฺมวิภาคสฺส ปาราชิกาทิอาปตฺติวิภาคสฺส จ วิภาวนตฺถํ ฯ เอฬกํ
มาเรมีติ ปวตฺตเจตนาย ปุพฺพภาคตฺตา อิมํ มาเรมีติ สนฺนิฏฺฐาปก-
เจตนาย ตทา สนฺนิหิตตฺตา ยถาวตฺถุกํ กมฺมพนฺโธ โหติเยวาติ

1. ม. เตน วุตฺตํ อุภเยหิ มเตปิ ปฐมปฺปหาเรเนว กมฺมุนา พทฺโธติ ฯ
[ ม. ป. 139 ส. ป. 542-3 ]

อาห อิมํ วตฺถุํ มาเรมีติ เจตนาย อตฺถิภาวโตติอาทึ ฯ สพฺพตฺถ
หิ ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตํ อปฺปมาณํ เตน อตฺถสิทฺธิยา อภาวโต ฯ
วธกจิตฺตํ ปน ตทารมฺมณญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ อานนฺตริยาทิภาเว
ปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ ฆาตโก จ โหตีติ ปาณฆาตโกว โหติ ฯ
ปาณาติปาตกมฺมุนาว พนฺโธ โหตีติ อตฺโถ ฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพนฺติ ยถากฺกมํ ปาราชิกถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยานิ เวทิตพฺพานิ ฯ
มาตาปิตุอรหนฺตานํ อญฺญตรํ มาเรมีติ คุณมหนฺเตสุ ปวตฺต-
ปุพพภาคเจตนาย ทารุณภาวโต ตถาวิธปุพฺพภาคเจตนาปริวารา
สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ทารุณาว โหตีติ อาห อิธ ปน เจตนา ทารุณา
โหตีติ ฯ อิมินาว เอฬกํ มาเรสฺสามีติ มาตาปิตุอาทีนํ มารเณปิ
ปุพฺพภาคเจตนาย อทารุณตา อญฺญถา ปวตฺตอานนฺตริยกมฺมโต
เอวํ ปวตฺตานนฺตริยสฺส นาติทารุณตา วุตฺตาว โหตีติ ทฏฺฐพฺพา ฯ
โลหิตกนฺติ โลหิตมกฺขิตํ ฯ กมฺมํ กโรนฺเตติ ยุทฺธกมฺมํ กโรนฺเต ฯ
ยถาธิปฺปายํ คเตติ โยธํ วิชฺฌิตฺวา ปิตริ วิทฺเธ ฯ อิทญฺจ ยถา-
ธิปฺปายํ เตน ตถา วิทฺธภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ อยถาธิปฺปายมฺปน
อุชุกเมว คนฺตฺวา ปิตริ วิทฺเธปิ มรณาธิปฺปาเยน อตฺตนาว กตปฺ-
ปโยคตฺตา เนวตฺถิ วิสงฺเกโตติ วทนฺติ ฯ อานนฺตริยํ ปน นตฺถีติ
ปิตรํ อุทฺทิสฺส กตปฺปโยคาภาวโต ฯ
[190] เอวํ วิชฺฌาติ เอวํ ธนน กฑฺฒิตฺวา วิชฺฌ ฯ เอวํ
[ ม. ป. 139 ส. ป. 543-4 ]

ปหราติ เอวํ หฬฺหํ อสึ คเหตฺวา ปหร ฯ เอวํ ฆาเตหีติ เอวํ
กมฺมกรณํ กตฺวา มาเรหิ ฯ มชฺเฌติ หตฺถิโน ปิฏฺฐิมชฺเฌ ฯ
เอเตนาติ อธิฏฺฐหิตฺวา อาณาเปตีติอาทินา ฯ ตตฺถาติ อาณตฺติเก
ปโยเค ฯ กิญฺจาปิ กิริยาวิเสโส อฏฺฐกถาสุ อนาคโต ฯ ปาลิยํ
ปน เอวํ วิชฺฌ เอวํ ปหร เอวํ ฆาเตหีติ กิริยาวิเสสสฺส ปรามฏฺ-
ฐตฺตา อาจริยปรมฺปราย อาคตํ กิริยาวิเสสมฺปิ ปาลิยา สํสนฺทนโต
คเหตฺวา ทสฺเสนฺโต อปโร นโยติอาทิมาห ฯ เฉทนนฺติ หตฺถา-
ทิจฺเฉทนํ ฯ เภทนนฺติ กุจฺฉิอาทิผาลนํ ฯ อถวา อุสุนา วิชฺฌนํ
อสินา เฉทนํ มุคฺคราทีหิ สีสาทิเภทนนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ ฯ สงฺขมุณฺฑกนฺติ สงฺขมุณฺฑกกมฺมกรณํ ฯ ตํ กโรนฺตา
อุตฺตโรฏฺฐอุภโต กณฺณจูฬิกาคลวาฏกปริจฺเฉเทน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา
สพฺพเกเส เอกโต คณฺฐึ กตฺวา ทณฺฑเกน วลฺลิตฺวา อุปฺปาเฏนฺติ ฯ
สห เกเสหิ จมฺมํ อุฏฺฐหติ ฯ ตโต สีสกฏาหํ ถูลสกฺขราหิ ฆํสิตฺวา
โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติ ฯ เอวมาทิกนฺติ อาทิสทฺเทน พิลงฺค-
ถาลิยํ ราหุมุขํ โชติมาลิกํ หถฺถปชฺโชติกํ เอรกวตฺติกํ จีรกวาสิกํ
เอเณยฺยกํ พลิสมํสิกํ กหาปณกํ ขาราปฏิจฺฉกํ ปลิฆปริวตฺติกํ
ปลาลปิฏฺฐกนฺติ เอวมาทึ สพฺพํ กมฺมกรณํ สงฺคณฺหาติ ฯ ตตฺถ
พิลงฺคถาลิยนฺติ กญฺชิยอุกฺขลิกกมฺมกรณํ ฯ ตํ กโรนฺตา สีสกปาลํ
อุปฺปาเฏตฺวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหตฺวา ตตฺถ ปกฺขิ-
[ ม. ป. 139 ส.ป. 544-5 ]

ปนฺติ ฯ เตน มตฺถลุงฺคํ ปกฺกุฏฺฐิตฺวา อุปริ อุตฺตรติ ฯ ราหุมุขนฺติ
ราหุมุขกมฺมกรณํ ฯ ตํ กโรนฺตา สงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อนฺโตมุเข
ปทีปํ ชาเลนฺติ ฯ กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฏฺฐาย มุขํ นิขาทเนน
ขณนฺติ ฯ โลหิตํ ปคฺฆริตฺวา มุขํ ปูเรติ ฯ โชติมาลิกนฺติ สกล-
สรีรํ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา อาลิมฺเปนฺติ ฯ หตฺถปชฺโชติกนฺติ
หตฺเถ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา ปทีปํ วิย ปชฺชลนฺติ ฯ เอรก-
วตฺติกนฺติ เอรกวตฺตกมฺมกรณํ ฯ ตํ กโรนฺตา เหฏฺฐา คีวโต
ปฏฺฐาย จมฺมพทฺเธ กนฺตนฺตา โคปฺปเก ปาเตนฺติ ฯ อถ นํ
โยตฺเตหิ พนฺธิตฺวา กฑฺฒนฺติ ฯ โส อตฺตโนว จมฺมพทฺเธ อกฺก-
มิตฺวา ปตติ ฯ จีรกวาสิกนฺติ จีรกวาสิกกมฺมกรณํ ฯ ตํ กโรนฺตา
ตเถว จมฺมพทฺเธ กนฺติตฺวา กฏิยํ ฐเปนฺติ กฏิโต ปฏฺฐาย กนฺติตฺวา
โคปฺปเกสุ ฐเปนฺติ ฯ อุปริเมหิ เหฏฺฐิมสรีรํ จีรกนิวาสนนิวตฺถํ
วิย โหติ ฯ เอเณยฺยกนฺติ เอเณยฺยกกมฺมกรณํ ฯ ตํ กโรนฺตา
อุโภสุ กปฺปเรสุ จ ชณฺณุเกสุ จ อยวลยานิ ทตฺวา อยสูลานิ
โกฏฺเฏนฺติ ฯ โส จตูหิ อยสูเลหิ ภูมิยํ ปติฏฺฐหติ ฯ อถ นํ
ปริวาเรตฺวา อคฺคึ กโรนฺติ ฯ ตํ สนฺธิโต สนฺธิโต กาเลน กาลํ
สูลานิ อปเนตฺวา จตูหิ อฏฺฐิโกฏีหิเยว ฐเปนฺติ ฯ พลิสมํสิกนฺติ
อุภโตมุเขหิ พลิเสหิ ปหริตฺวา จมฺมมํสนหารูนิ อุปฺปาเฏนฺติ ฯ
กหาปณกนฺติ สกลสรีรํ ติณฺหาหิ วาสีหิ โกฏิโต ปฏฺฐาย กหาปณ-
[ ม. ป. 139 ส.ป. 545 ]

มตฺตํปิ กหาปณมตฺตํปิ ปาเตนฺตา โกฏฺเฏนฺติ ฯ ขาราปฏิจฺฉกนฺติ
สรีรํ ตตฺถ ตตฺถ อาวุเธหิ ปหริตฺวา โกจฺเฉหิ ขารํ ฆํสนฺติ ฯ
จมฺมมํสนหารูนิ ปคฺฆริตฺวา อฏฺฐิกสงฺขลิกาว ติฏฺฐติ ฯ ปลิฆปริ-
วตฺติกนฺติ เอเกน ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา กณฺณจฺฉิทฺเท อยสูลํ
โกฏฺเฏตฺวา ปฐวิยา เอกาพทฺธํ กโรนฺติ ฯ อถ นํ ปาเท คเหตฺวา
อาวิชฺฌนฺติ ฯ ปลาลปิฏฺฐกนฺติ เฉโก การณิโก ฉวิจมฺมํ อจฺฉินฺ-
ทิตฺวา นิสทโปเตหิ อฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา อุกฺขิปติ ฯ
มํสราสิเยว โหติ ฯ อถ นํ เกเสเหว ปริโยนทฺธิตฺวา คณฺหนฺตา
ปลาลวฏฺฏึ วิย กตฺวา ปลิเวเฐนฺติ ฯ
[191] วตฺถุํ วิสํวาเทตฺวา ตโต อญฺญํ มาเรตีติ สมฺพนฺโธ ฯ
ปุริมปสฺสาทีนมฺปิ วตฺถุสภาวโต วตฺถุคฺคหเณเนว คหณนฺติ อาห
ปุรโต ปหริตฺวาติอาทึ ฯ จิตฺเตน ปุรโตวาติ นิยมํ กตฺวา วา
อกตฺวา วา ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหีติ วุตฺเต สเจ อญฺญตฺถ
ปหริตฺวา มาเรติ เลสํ โอฑฺเฑตฺวา อวุตฺตตฺตา วิสงฺเกโตว
โหติ ฯ จิตฺเตน ปน ยตฺถกตฺถจิ ปหริตฺวา มารณํ อิจฺฉนฺโตปิ
สเจ ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหีหิ วทติ ตสฺส เลสํ โอฑฺเฑตฺวา
ตถาวุตฺตมตฺถํ ฐเปตฺวา เตเนว จิตฺเตน สมุฏฺฐาปิตวิญฺญตฺติกตฺตา
มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกโต ปริยาเยน อมุจฺจนโต อญฺญตฺถ ปหริตฺวา
มาริเตปิ เนวตฺถิ วิสงฺเกโตติ วทนฺติ ฯ เกจิ ปน ตํ น อิจฺฉนฺติ ฯ
[ ม. ป. 139 ส. ป. 545 ]

วตฺถุวิเสเสนาติ มาตุอาทิวตฺถุวิเสเสน ฯ กมฺมวิเสโสติ อานนฺต-
ริยาทิกมฺมวิเสโส ฯ อาปตฺติวิเสโสติ ปาราชิกาทิอาปตฺติวิเสโส ฯ
เอตํ คาเม ฐิตนฺติ คาโม ปุคฺคลนิยมนตฺถํ วุตฺโต น โอกาส-
นิยมนตฺถํ ฯ ตสฺมา โอกาสํ อนิยเมตฺวา ปุคฺคลสฺเสว นิยมิ-
ตตฺตา นตฺถิ วิสงฺเกโต ฯ คาเมเยวาติอาทีสุ ปน โอกาสสฺส
นิยมิตตฺตา อญฺญตฺถ มาริเต วิสงฺเกโต วุตฺโต ฯ ตุณฺเฑนาติ
อคฺคโกฏิยา ฯ ถรุนาติ ขคฺคมุฏฺฐินา ฯ เอตํ คจฺฉนฺตนฺติ คมเนน
ปุคฺคโลว นิยมิโต น อิริยาปโถ ฯ เตนาห นตฺถิ วิสงฺเก-
โตติ ฯ คจฺฉนฺตเมวาติอาทินา ปน อิริยาปโถ นิยมิโต ฯ
เตนาห วิสงฺเกโต โหตีติ ฯ ทีฆํ มาเรหีติ วุตฺเตปิ ทีฆสณฺ-
ฐานานํ พหุภาวโต อิตฺถนฺนามํ เอวรูปญฺจ ทีฆนฺติ อญฺเญสํ
อสาธารณลกฺขเณน อนิทฺทิฏฺฐตฺตา อนิยเมตฺวา อาณาเปตีติ วุตฺตํ ฯ
เตเนวาห ยงฺกิญฺจิ ตาทิสํ มาเรตีติ ฯ เอตฺถ จ จิตฺเตน พหูสุ
ทีฆสณฺฐาเนสุ เอกํ นิยเมตฺวา วุตฺเตปิ วาจาย อนิยมิตตฺตา
อญฺญสฺมึ ตาทิเส มาริเต นตฺถิ วิสงฺเกโตติ วทนฺติ ฯ ปรปาณมฺหิ
ปาณสญฺญิตาลกฺขณสฺส องฺคสฺส อภาวโต เนวตฺถิ ปาณาติปาโตติ
อาห อาณาปโก มุจฺจตีติ ฯ ยทิ เอวํ โอกาสนิยเมปิ สติ กถํ
ปาณาติปาโตติ ฯ โอกาสํ นิยเมนฺตสฺส ตสฺมึ โอกาเส นิสินฺนสฺส
ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ โหตีติ คเหตพฺพํ ฯ โอกาสํ หิ นิยเมตฺวา
[ ม. ป. 139 ส. ป. 546-7 ]

นิทฺทิสนฺโต ตสฺมึ โอกาเส นิสินฺนํ มาราเปตุกาโม โหติ สยํ
ปน ตทา ตตฺถ นตฺถิ ตสฺมา โอกาเสน สห อตฺตโน ชีวิตินฺ-
ทฺริยํ อารมฺมณํ น โหตีติ วทนฺติ ฯ
[192] เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏนฺติ สเจ
สา อาณตฺติ ยถาธิปฺปายํ น คจฺฉติ อาจริยสฺส อาณตฺติกฺขเณ
ทุกฺกฏํ สเจ ปน สา ยถาธิปฺปายํ คจฺฉติ ยํ ปรโต ถุลฺลจฺจยํ
วุตฺตํ อาณตฺติกฺขเณ ตเทว โหติ อถ โส ตํ อวสฺสํ ฆาเตติ
ยํ ปรโต สพฺเพสํ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ วุตฺตํ ตโต อิมสฺส
ตงฺขเณเยว ปาราชิกํ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ ฯ
อาจริเยน ปน เหฏฺฐา อทินฺนาทานฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว อยมตฺโถ
สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ อิธ น วุตฺโต ฯ วุตฺตํ หิ ตตฺถ อาปตฺติ
ทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏํ สเจ
ปน สา อาณตฺติ ยถาธิปฺปายํ คจฺฉติ ยํ ปรโต ถุลฺลจฺจยํ
วุตฺตํ อาณตฺติกฺขเณ ตเทว โหติ อถ ตํ ภณฺฑํ อวสฺสํ
หาริยํ โหติ ยํ ปรโต สพฺเพสํ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ วุตฺตํ
ตโต อิมสฺส ตงฺขเณเยว ปาราชิกํ โหตีติ อยํ ยุตฺติ สพฺพตฺถ
เวทิตพฺพาติ ฯ เตสมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ อาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏํ ฯ
ปฏิคฺคหิตมตฺเตติ เอตฺถ อวสฺสํ เจ ปฏิคฺคณฺหาติ ตโต ปุพฺเพว
อาจริยสฺส ถุลฺลจฺจยํ น ปน อปฺปฏิคฺคหิเตติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ กสฺมา
[ ม. ป. 140 ส. ป. 549 ]

ปนสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ อาห มหาชโน หิ เตน ปาเป นิโยชิโตติ ฯ
มูลฏฺฐสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ อิทํ มหาอฏฺฐกถายํ อาคตนยทสฺสนมตฺตํ ฯ
น ปน ตํ อาจริยสฺส อธิปฺเปตํ ฯ เตนาห เอวํ สนฺเตติอาทึ ฯ
เอวํ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน อตฺเถ สตีติ อตฺโถ ฯ ปฏิคฺคหเณ
อาปตฺติเยว น สิยาติ วธกสฺส สาธุ สุฏฺฐูติ มารณปฏิคฺคหเณ
ทุกฺกฏาปตฺติ น สิยา เอวํ อโนฬาริกวิสเยปิ ตาว ทุกฺกฏํ โหติ
กิมงฺคํ ปน มารณปฏิคฺคหเณติ ทสฺสนตฺถํ สญฺจริตฺตปฏิคฺคหณาทิ
นิทสฺสิตํ ฯ อโห วต อิตฺถนฺนาโม หโต อสฺสาติ เอวํ มรณา-
ภินนฺทเนปิ ทุกฺกเฏ สติ ปเคว มารณปฏิคฺคหเณติ อธิปฺปาโย ฯ
ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏนฺติ อวธารเณน วิสงฺเกตตฺตา อิมสฺส
ปฏิคฺคหณปจฺจยา มูลฏฺฐสฺส นตฺเถว อาปตฺตีติ ทสฺเสติ ฯ เกจิ
ปน อิธ วุตฺตทุกฺกฏํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสวาติ เอตฺตกเมว อวธารเณน
ทสฺสิตํ น ปน มูลฏฺฐสฺส มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตทุกฺกฏํ ปฏิกฺ-
ขิตฺตนฺติ วทนฺติ ฯ ปุริมนเยติ สมนนฺตราตีเต อวิสกฺกิยทูตนิทฺเทเส ฯ
เอตนฺติ ทุกฺกฏํ ฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปาลิยํ น วุตฺตนฺติ อาห
โอกาสาภาเวนาติ ฯ ตตฺถ มูลฏฺฐสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ วจนโต ปฏิคฺ-
คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํ โอกาโส นตฺถีติ โอกาสาภาเวน น
วุตฺตํ น ปน อภาวโตติ อธิปฺปาโย ฯ อาณตฺติกฺขเณ ปุถุชฺ-
ชโนติ เอตฺถ อนาคเต โวโรเปตพฺพชีวิตินฺทฺริยวเสน อตฺถสาธิก-
[ ม. ป. 140 ส.ป. 549-51 ]

เจตนาย ปวตฺตตฺตา อรหนฺตฆาตโก ชาโตติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ สยํ
สงฺฆตฺเถรตฺตา อุปฏฺฐานกาเลติ วุตฺตํ ฯ วาจาย วาจาย ทุกฺกฏนฺติ
โยโกจิ มม วจนํ สุตฺวา อิมํ มาเรตูติ อิมินา อธิปฺปาเยน
อวตฺวา เกวลํ มรณาภินนฺทนวเสเนว วุตฺตตฺตา โจราปิ นาม ตํ
น หนนฺตีติอาทิวาจาสุปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ ฯ
[193] อยมตฺโถ เอเตน วุตฺโตติ ยถา โส ชานาตีติ
สมฺพนฺโธ ฯ วากฺยเภทนฺติ วจีเภทํ ฯ ทฺวินฺนํ อุทฺทิสฺสาติ เทฺว
อุทฺทิสฺส ทฺวินฺนํ วา มรณํ อุทฺทิสฺส ฯ อุโภ อุทฺทิสฺส มรณํ
สํวณฺเณนฺตสฺส เจตนาย เอกตฺเตปิ เทฺว ปาณาติปาตาติ วตฺตพฺพ-
สภาวโต พลวภาวํ อาปชฺชิตฺวา ปฏิสนฺธิวิปากสมนนฺตรํ ปวตฺติยํ
อเนกาสุปิ ชาตีสุ อปราปริยเจตนาวเสน ทุกฺขุปฺปาทนโต มหา-
วิปากตฺตา อกุสลราสีติ วุตฺตํ ฯ พหู อุทฺทิสฺส มรณสํวณฺณเนปิ
เอเสว นโย ฯ เอวนฺติ สีสํ วา ฉินฺทิตฺวา ปปาเต วา ปติตฺวาติ-
อาทินา ฯ อาโรจิตมตฺเตติ วุตฺตมตฺเต ฯ ยถา อริยมคฺคกฺขเณ
จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จ กิจฺจวเสน
อิชฺฌนฺติ เอวํ เจตนาย เอกตฺเตปิ กิจฺจวเสน อเนเก ปาณา-
ติปาตา อิชฺฌนฺตีติ อาห ตตฺตกา ปาณาติปาตาติ ฯ ยถา หิ
อตฺตานํ สตํ กตฺวา ทสฺเสตุกามสฺส สตํ โหมิ สตํ โหมีติ
กตปริกมฺมวเสน ลทฺธปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตารมฺมณํ อภิญฺญาจิตฺตํ สตนฺโต-
[ ม. ป. 141-2 ส. ป. 552 -4 ]

คธานํ วณฺเณสุ เอกสฺส วณฺณํ อารมฺมณํ กตฺวาปิ สตํ นิปฺผา-
เทติ ยถา จ เอกสฺส มรเณ ปวตฺตมานาปิ วธกเจตนา สกล-
สรีเร อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนํ นิรุชฺฌมานญฺจ สกลมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ
เอกปฺปหาเรเนว อาลมฺพิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ฐานปฺปตฺตํ เอกเทส-
วตฺติชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ กตฺวา อารมฺมณานารมฺมณภูตํ สกลมฺปิ
ชีวิตินฺทฺริยํ วินาเสติ เอวเมว ปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตารมฺมณาย วธก-
เจตนาย มาเรตุกามตาย ปริคฺคหิตสตฺเตสุ เอกสฺเสว ชีวิตินฺทฺริเย
อารมฺมเณ กเตปิ กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สพฺเพปิ มาริตาว โหนฺติ ฯ
เยสํ หตฺถโตติ เยสํ ญาตกปวาริตานํ หตฺถโต ฯ เตสํ มูลํ ทตฺวา
มุจฺจตีติ อิทํ เตน กตปฺปโยคสฺส ปุน ปากติกภาวาปาทนํ อวสานํ
ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ฯ มูเลน กีตํ ปน โปตฺถกํ โปตฺถก-
สามิกานํ ทตฺวา มุจฺจติเยวาติ ตีสุปิ คณฺฐีปเทสุ วุตฺตํ ฯ เกนจิ
ปน สเจ โปตฺถกํ สามิกานํ ทตฺวา มูลํ น คณฺหติ น มุจฺจติ
อตฺตนิยภาวโต อโมจิตตฺตาติ วตฺวา พหุธา ปปญฺจิตํ ฯ น ตํ
สารโต ปจฺเจตพฺพํ ฯ โปตฺถกสามิกานํ หิ โปตฺถเก ทินฺเน อญฺเญน
กตํ ปฏิลภิตฺวา อตฺตนา กตปฺปโยคสฺส นาสิตตฺตา กถํ โส น
มุจฺเจยฺย น จ ปริจฺจตฺตสฺส อตฺตนิยภาโว ทิฏฺโฐติ ฯ คณฺฐี-
ปเทสุ ปน สเจ มูเลน กีโต โหติ โปตฺถกสามิกานํ โปตฺถกํ
เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิตํ เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจตีติ กสฺมา วุตฺตํ ฯ
[ ม. ป. 142 ส. ป. 554 ]

โปตฺถกนิมิตฺตมูลสฺส คหิตตฺตา อกปฺปิยเมตํ ยทิ หิ โปตฺถก-
สามิกสฺส โปตฺถกํ ทตฺวา สยเมว มูลํ คณฺเหยฺย อกปฺปิยเมว
ตํ อถาปิ โปตฺถกสามิกสฺส สนฺติกา มูลํ อคฺคเหตฺวา สยเมว
ตํ โปตฺถกํ ฌาเปยฺย ตถาปิ อญฺเญน สทฺธาเทยฺยวินิปาตเน
อาปตฺติ ตสฺมา เอวมาหาติ วุตฺตํ ฯ ตมฺปิ น สารโต ปจฺเจ-
ตพฺพํ ฯ ตสฺมา คณฺฐีปเทสุ วุตฺตนโยปิ เจตฺถ สารโต ทฏฺฐพฺโพ ฯ
มรณวณฺณํ ลิขิสฺสามาติ เอกชฺฌาสยา หุตฺวาติ อิทํ ตถา กโรนฺเต
สนฺธาย วุตฺตํ ฯ เอวํ ปน อสํวิทหิตฺวาปิ มรณาธิปฺปาเยน ตสฺมึ
โปตฺถเก วุตฺตวิธึ กโรนฺตสฺส ปาราชิกเมว ฯ
[194] ปมาเณติ อตฺตนา สลฺลกฺขิเต ปมาเณ ฯ ตจฺเฉตฺวาติ
อุนฺนตปฺปเทสํ ตจฺเฉตฺวา ฯ ปํสุปจฺฉินฺติ สพฺพนฺติมํ ปํสุปจฺฉึ ฯ
เอตฺตกํ อลนฺติ นิฏฺฐาเปตุกามตาย สพฺพนฺติมปฺปโยคสาธิกา เจตนา
สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ฯ สุตฺตนฺติยตฺเถราติ วินเย อปกตญฺญุโน
สุตฺตนฺตภาณกา ฯ มหาอฏฺฐกถาจริยตฺเถเรเยว สนฺธาย วินยํ เต
น ชานนฺตีติ ปริหาสวเสน สุตฺตนฺติยตฺเถราติ วุตฺตนฺติปิ วทนฺติ ฯ
เอตฺถ จ มหาอฏฺฐกถายํ อาวาเฏ นิฏฺฐิเต ปติตฺวา มรนฺตุ อนิฏฺ-
ฐิเต มา มรนฺตูติ อิมินา อธิปฺปาเยน กโรนฺตํ สนฺธาย สพฺพนฺติมา
สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วุตฺตา ฯ มหาปจฺจรีสงฺเขปฏฺฐกถาสุ ปน
ปฐมปฺปหารโต ปฏฺฐาย อิมสฺมึ อาวาเฏ ปติตฺวา มรนฺตูติ อิมินา
[ ม. ป. 142 ส. ป. 554 -6 ]

อธิปฺปาเยน กโรนฺตสฺส ยสฺมึ ยสฺมึ ปโยเค กเต ตตฺถ ปติตฺวา
มรนฺติ ตํตํปโยคสาธิกํ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนํ สนฺธาย เอกสฺมึปิ
กุทฺทาลปฺปหาเร ทินฺเนติอาทิ วุตฺตนฺติ ตีสุ คณฺฐีปเทสุ วุตฺตํ ฯ
ตสฺมา เตน เตน ปริยาเยน อฏฺฐกถาวาทานํ อญฺญมญฺญาวิโรโธ
วุตฺโต ฯ อถวา มหาอฏฺฐกถายํ เอกสฺมึเยว ทิวเส อวูปสนฺเต-
เนว ปโยเคน ขณิตฺวา นิฏฺฐาเปนฺตํ สนฺธาย สพฺพนฺติมา สนฺนิฏฺฐา-
ปกเจตนา วุตฺตา ฯ อิตราสุ ปน อิมสฺมึ ปติตฺวา มรนฺตูติ อธิปฺ-
ปาเยน เอกสฺมึ ทิวเส กิญฺจิ ขณิตฺวา อปรสฺมึปิ ทิวเส ตโต กิญฺจิ
กิญฺจิ ขณิตฺวา นิฏฺฐาเปนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอวมฺปิ อฏฺฐกถานํ
อญฺญมญฺญาวิโรโธ วุตฺโตติ อมฺหากํ ขนฺติ ฯ อตฺตโน ธมฺมตา-
ยาติ อชานิตฺวา ปกฺขลิตฺวา วา ฯ อรหนฺตาปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ
อญฺเญหิ ปาติยมานานํ อมริตุกามานมฺปิ อรหนฺตานํ มรณํ
สมฺภวตีติ วุตฺตํ ฯ ปุริมนเยติ มริตุกามา อิธ มริสฺสนฺตีติ วุตฺตนเย ฯ
ตตฺถ ปติตํ พหิ นีหริตฺวาติ เอตฺถ อิมสฺมึ อาวาเฏเยว มาเรนฺ-
ตูติ นิยมาภาวโต พหิ นีหริตฺวา มาริเตปิ ปาราชิกํ วุตฺตํ ฯ
อาวาเฏ ปติตฺวา โถกํ จิรายิตฺวา คจฺฉนฺตํ คเหตฺวา มาริเต
อาวาฏสฺมึเยว อคฺคหิตตฺตา ปาราชิกํ น โหตีติ วทนฺติ ฯ ตมฺปน
อฏฺฐกถายํ ปติตปฺปโยเคน คหิตตฺตาติ วุตฺตเหตุสฺส อิธาปิ
สมฺภวโต วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ ฯ อมริตุกามา วาติปิ อธิปฺปายสฺส
[ ม. ป. 142 ส. ป. 556-7 ]

สมฺภวโต โอปปาติเก อุตฺตริตุํ อสกฺกุณิตฺวา มเตปิ ปาราชิกํ
วุตฺตํ ฯ นิพฺพตฺติตฺวาติ วุตฺตตฺตา ปตนํ น ทิสฺสตีติ เจ ฯ
โอปปาติกสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺติเยว ปตนนฺติ นตฺถิ วิโรโธ ฯ ยสฺมา
มาตุยา ปติตฺวา ปริวตฺตลิงฺคาย มตาย โส มาตุฆาตโก โหติ
น เกวลํ มนุสฺสปุริสฆาตโก ตสฺมา ปติตสฺเสว วเสน อาปตฺ-
ตีติ อธิปฺปาเยน ปตนรูปํ ปมาณนฺติ วุตฺตํ ฯ อิทํ ปน อการณํ ฯ
มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา อปริวตฺตลิงฺคํ ¹ ชีวิตา โวโรเปนฺ-
ตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ โหตีติ เอตฺตกเมว หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ฯ
ตตฺถ จ ลิงฺเค ปริวตฺเตปิ โสเอว เอกกมฺมนิพฺพตฺโต ภวงฺคปฺ-
ปพนฺโธ ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ จ น อญฺโญติ อปริวตฺต-
ลิงฺคนฺติ¹ วุตฺตํ ฯ โย หิ ลิงฺเค อปริวตฺเต ตสฺมึ อตฺตภาเว ภวงฺค-
ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ โสเอว ปริวตฺเตปิ ลิงฺเค ตํเยว จ อุปาทาย
เอกชาติสมญฺญา ฯ น เจตฺถ ภาวกลาปคตชีวิตินฺทฺริยสฺส วเสน
โจทนา กาตพฺพา ตทญฺญสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา ฯ ตํ หิ ตตฺถ
อวิจฺเฉทวุตฺติยา ปพนฺธโวหารํ ลภติ อิตรํปิ วา ภาวานุ-
ปาลนตาสามญฺเญนาติ อโนกาสาว โจทนา ฯ ตสฺมา ปริวตฺเตปิ
ลิงฺเค ตสฺเสว เอกกมฺมนิพฺพตฺตสฺส สนฺตานสฺส ชีวิตา โวโรปนโต
โวหารโต โส อิตฺถีฆาตโก วา โหตุ ปุริสฆาตโก วา อนนฺต-
ริยกมฺมโต น มุจฺจตีติ เอตฺตกเมว ตตฺถ วตฺตพฺพํ ฯ อิธ ปน

1. ม. อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ฯ
[ ม. ป. 142 ส. ป. 558 ]

ยํยํชาติกา สตฺตา โหนฺติ เต เต มรณสมเย อตฺตโน อตฺตโน
ชาติรูเปเนว มรนฺติ นาญฺญรูเปน ชาติวเสเนว จ ปาจิตฺติย-
ถุลฺลจฺยปาราชิเกหิ ภวิตพฺพํ ตสฺมา นาโค วา สุปณฺโณ วา
ยกฺขรูเปน วา เปตรูเปน วา ปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ติรจฺฉาน-
ชาติรูเปน มรติ ตตฺถ ปาจิตฺติยเมว ยุตฺตํ น ถุลฺลจฺจยํ
ติรจฺฉานคตสฺเสว มตตฺตา เตเนว ทุติยตฺเถรวาเท มรณรูปํ ปมาณํ
ตสฺมา ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ ฯ อยเมว จ วาโท ยุตฺตตโร เตเนว
โส ปจฺฉา วุตฺโต ฯ อิมินาว นเยน มนุสฺสวิคฺคเห นาคสุปณฺณ-
สทิเส ติรจฺฉานคเต ปติตฺวา อตฺตโน รูเปน มเต ปาจิตฺติเยน
ภวิตพฺพํ ฯ เอวํ สนฺเต ปาลิยํ ยกฺโข วา เปโต วา ติรจฺฉาน-
คตมนุสฺสวิคฺคโห วา ตสฺมึ ปตติ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส ปติเต
ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชติ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส มรติ อาปตฺติ
ถุลฺลจฺจยสฺสาติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ ฯ ตตฺถ เกจิ วทนฺติ ยกฺโข
วา เปโต วาติ ปฐมํ สกรูเปเนว ฐิเต ยกฺขเปเต ทสฺเสตฺวา
ปุน อญฺญรูเปนปิ ฐิเตเยว ยกฺขเปเต ทสฺเสตุํ ติรจฺฉานคตมนุสฺส-
วิคฺคโห วาติ วุตฺตํ น ปน ตาทิสํ ติรจฺฉานคตํ วิสุํ ทสฺเสตุํ
ตสฺมา ติรจฺฉานคตวิคฺคโห วา มนุสฺสวิคฺคโห วา ยกฺโข วา
เปโต วาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพาติ ฯ คณฺฐีปเทสุ ปน ตีสุปิ
ปาลิยํ มนุสฺสวิคฺคเหน ฐิตติรจฺฉานคตานํ อาเวณิกํ กตฺวา ถุลฺลจฺ-
[ ม. ป. 142 ส. ป. 558 ]

จยํ วุตฺตํ วิย ทิสฺสตีติ กถิตํ ฯ ยกฺขรูปเปตรูเปน มเตปิ เอเสว
นโยติ อิมินา มรณรูปสฺเสว ปมาณตฺตา ถุลฺลจฺจยํ อติทิสฺสติ ฯ
มุธาติ อมูเลน ฯ กิญฺจิ มูลํ อคฺคเหตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ โส
นิทฺโทโสติ เตน ตตฺถ กตปฺปโยคสฺส อภาวโต ฯ ยทิ ปน โสปิ
ตตฺถ ตตฺถ กิญฺจิ กิญฺจิ กโรติ น มุจฺจติเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห
เอวํ ปติตาติอาทึ ฯ ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ มยา กเตติ อตฺโถ ฯ
น นสฺสิสฺสนฺตีติ อทสฺสนํ น คมิสฺสนฺติ ฯ น ปลายิสฺสนฺตีติ
อธิปฺปาโย ฯ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนติ มูลฏฺฐํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ
ยทิ ปน ปจฺฉิโมปิ ลภิตฺวา ตตฺถ วุตฺตปฺปการํ กิญฺจิ กตฺวา
ปุน วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน เอวํ กโรติ ตสฺสาปิ เอเสว นโย ฯ
ปํสุมฺหิ ปติตฺวา มรตีติ อภินวปูริเต ปํสุมฺหิ ปาเท ปเวเสตฺวา
ตตฺถ อุทฺธริตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ปติตฺวา มรติ ฯ ชาตปฐวี
ชาตาติ อิทํ สพฺพถา มตฺถกปฺปตฺตํ ถิรภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ฯ
ปํสุนา ปูเรนฺเตน ปน ปาททณฺฑาทีหิ มทฺทนตาฬานาทินา สุฏฺฐุตรํ
ถิรภาวํ อาปาเทตฺวา ปกติปฐวิยา นิพฺพิเสเส กเต ชาตปฐวีลกฺขณํ
อปฺปตฺเตปิ มุจฺจติเยว ฯ โอปาตํ หรตีติ เอตฺถ โปกฺขรณีสทิสตฺตา
มุจฺจติ ฯ
[195] หตฺถา มุตฺตมตฺเตติ โอฑฺเฑตฺวา หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ฯ
วตึ กตฺวาติ เอตฺถ ยทิ โส ปาเส วุตฺตปฺปการํ กิญฺจิ วิเสสํ
[ ม. ป. 143 ส. ป. 558-9 ]

น กโรติ อตฺตนา กตวติยา วิทฺธํสิตาย มุจฺจติ ฯ ถทฺธตรํ วา
ปาสยฏฺฐึ ฐเปตีติ ถิรภาวตฺถํ อปราย ปาสยฏฺฐิยา สทฺธึ พนฺธิตฺวา
วา ตเมว วา สิถิลีภูตํ ถทฺธตรํ พนฺธิตฺวา ฐเปติ ฯ ทฬฺหตรํ
วา ถิรตรํ วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ฯ ขาณุกนฺติ ปาสยฏฺฐิ-
ิพนฺธนขาณุกํ ฯ สพฺพตฺเถว มารณตฺถาย กตปฺปโยคตฺตา น
มุจฺจติ ฯ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนติ มูลฏฺฐสฺเสว วิปฺปฏิสาเร
อุปฺปนฺเน ฯ เตน อลาเตน ฯเปฯ น มุจฺจตีติ เอตฺถ ปุพฺเพ
กตปฺปโยคํ วินาเสตฺวา ปจฺฉา กุสลจิตฺเตน ปโยเค กเตปิ น มุจฺจตีติ
อิทํ สนฺธาย คนฺตพฺพนฺติ ตีสุปิ คณฺฐีปเทสุ วุตฺตํ ฯ อยํ ปเนตฺถ
อธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา อาทิโตเยว มารณตฺถาย กตปฺปโยคตฺตา
กตปริโยสิตาย ปาสยฏฺฐิยา ตปฺปจฺจยา เย เย สตฺตา มริสฺสนฺติ
เตสํ เตสํ วเสน ปฐมตรํเยว ปาณาติปาตกมฺมสิทฺธิโต ปจฺฉา
กุสลจิตฺเตน อญฺญถา กเตปิ น มุจฺจตีติ ฯ รชฺชุเกติ ขุทฺทก-
รชฺชุเก ฯ สยํ วฏฺฏิตนฺติ พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา อตฺตนา
วฏฺฏิตํ ฯ อุพฺพฏฺเฏตฺวาติ เต รชฺชุเก วิสุํ วิสุํ กตฺวา ฯ ครุกตรํ
กโรตีติ อติภาริยํ กโรติ ฯ ปริเยสิตฺวา กตนฺติ อรญฺญํ คนฺตฺวา
รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา กตํ ฯ อาลมฺพนรุกฺโข วาติ ตตฺถ
ชาตกํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ ตทตฺถเมวาติ มารณตฺถเมว ฯ
วิสมณฺฑลนฺติ มญฺจปีฐาทีสุ อาลิตฺตํ วิสมณฺฑลํ ฯ วตฺวา อสึ
[ ม. ป. 144 ส.ป. 557-64 ]

อุปนิกฺขิปตีติ เอตฺถ มุเขน อวตฺวา วุตฺตปฺปการํ มนสา จินฺเตตฺวา
อุปนิกฺขิปเนปิ เอเสว นโย ฯ ปุริมนเยนาติ เยสํ หตฺถโต มูลํ
คหิตนฺติ อาทินา ฯ
[196] สรีรสฺส วิรูปภาวกรณโต กุฏฺฐาทิ วิสภาคโรโค
นาม ฯ ชีวิตปฺปวตฺติยา วา อสภาคตฺตา อนนุกุลตฺตา คณฺฑ-
ปีฬกาทิโก โย โกจิ ชีวิตปฺปวตฺติปจฺจนีโก วิสภาคโรโค ฯ
[197] ปรํ วา อมนาปรูปนฺติ เอตฺถ อมนาปํ รูปํ เอตสฺสาติ
อมนาปรูโปติ พาหิรตฺถสมาโส ทฏฺฐพฺโพ ฯ มนาปิเยปิ เอเสว
นโยติ เอเตน มนาปิกํ รูปํ อุปสํหรตีติ เอตฺถ ปรํ วา มนาปรูปํ
ตสฺส สมีเปปิ ฐเปติ อตฺตนา วา มนาปิเยน รูเปน สมนฺนาคโต
ติฏฺฐตีติอาทิ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ ฯ เตเนว อญฺญตรสฺมึ
คณฺฐีปเท วุตฺตํ
มมานิเตน ¹ เอสิตฺถี มรตูติ สมีปโค
ทุฏฺฐจิตฺโต สเจ ยาติ โหติ โส อิตฺถิมารโก
ภิกฺขตฺถาย สเจ ยาติ ชานนฺโตปิ น มารโก
อนตฺถิโก หิ โส ตสฺสา มรเณน อุเปกฺขโกติ ฯ
อปรมฺปิ ตตฺเถว วุตฺตํ
วิโยเคน จ เม ชายา ชนนี จ น ชีวติ

1. ม. มมาลาเภน. ฯ
[ ม. ป. 144-5 ส. ป. 564-5 ]

อิติ ชานํ วิยุญฺชนฺโต ตทตฺถี โหติ มารโก
ปพฺพชฺชาทินิมิตฺตญฺเจ ยาติ ชานํ น มารโก
อนตฺถิโก หิ โส เตสํ มรเณน อุเปกฺขโกติ ฯ
อลงฺกริตฺวา อุปสํหรตีติ อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตูติ อิมินา
อธิปฺปาเยน อุปสํหรติ ฯ เตเนว สเจ อุตฺตสิตฺวา มรติ วิสงฺเกโตติ
วุตฺตํ ฯ อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตีติ เอตฺถ จ ปาราชิกนฺติ
ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพ ฯ กุณปคนฺธา จาติ อหิอาทิกุณปานํ คนฺธา ฯ
หํสปุปฺผนฺติ หํสาทีนํ ปกฺขโลมํ สนฺธาย วทติ ฯ
[198] อสญฺจิจฺจาติ อิทํ มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมสฺส อสลฺ-
ลกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห อิมินา อุปกฺกเมนาติอาทึ ฯ
อชานนฺตสฺสาติ อิทํ ปน มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมกรณสฺส อชานนํ
สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห อิมินา อยํ มริสฺสตีติอาทึ ฯ น
มรณาธิปฺปายสฺสาติ อิทํ ทุกฺขุปฺปาทอุปกฺกมํ ชานนฺตสฺสาปิ มรณา-
ธิปฺปายสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห มรณํ อนิจฺฉนฺตสฺสาติ-
อาทึ ฯ
[199] โทมนสฺสจิตฺเตเนว ภณตีติ อิมินา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา
ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตาเอวาติ ทสฺเสติ ฯ สุขพหุลตาย หิ ราชาโน
หสมานาปิ ฆาเตถาติ วทนฺติ ฯ หาโส ปน เนสํ อนตฺถวูปสมาทิ-
อญฺญวิสโยติ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตาเอว ฯ สติ
[ ม. ป. 145-7 ส. ป. 565-8 ]

ปน โทมนสฺเส กถํ ตํ นปฺปกาสตีติ อาห สุขโวกิณฺณตฺตาติอาทึ ฯ
ปุพฺพาปริยวเสน อุโภสุ ปสฺเสสุ อุปฺปชฺชนกสุเขหิ อากิณฺณตฺตา
อุปฺปนฺนสฺส จ โทมนสฺสสฺส อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺติยา อภาวโต
ตทา อุปฺปนฺนมฺปิ โทมนสฺสํ นปฺปกาสตีติ อตฺโถ ฯ
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา ฯ
[200] มรณตฺถิกาว หุตฺวาติ อิมสฺส กายสฺส เภเทน สคฺค-
ปาปนาธิปฺปายตฺตา อตฺถโต มรณตฺถิกาว หุตฺวา ฯ มรณตฺถิกภาวํ
อชานนฺตาติ เอวํอธิปฺปายิโน มรณตฺถิกา นาม โหนฺตีติ อตฺตโน
มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตา ฯ น หิ เต อตฺตโน จิตฺตปฺปวตฺตึ
น ชานนฺติ ฯ โวหารวเสนาติ ปุพฺพภาคโวหารวเสน ฯ มรณา-
ธิปฺปายสฺส สนฺนิฏฺฐาปกเจตนากฺขเณ กรุณาย อภาวโต การุญฺเญน
ปาเส พทฺธสูกรโมจนํ วิย น โหตีติ อธิปฺปาโย ฯ ยถายุนาติ
วุตฺตเมวตฺถํ ตถานุสนฺธินาติ ปริยายนฺตเรน วุตฺตํ ฯ ยถานุสนฺธินา
ยถายุปริจฺเฉเทนาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อถวา ยถานุสนฺธินาติ
ยถานุปฺปพนฺเธน ฯ ยาว ตสฺมึ ภเว สนฺตานสฺส อนุปฺปพนฺโธ
อวิจฺฉินฺนปฺปวตฺติ โหติ ตาว ฐตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อปฺปฏิ-
เวกฺขิตฺวาติ อนุปปริกฺขิตฺวา ฯ อุทฺธํ วา อโธ วา สงฺกมนฺตีติ
ปจฺฉา อาคตานํ โอกาสทานตฺถํ นิสินฺนปาลิยา อุทฺธํ วา อโธ
วา คจฺฉนฺติ ฯ ปฏิเวกฺขณกิจฺจํ นตฺถีติ ปจฺฉา อาคเตหิ
[ ม. ป. 148 ส. ป. 568-9 ]

อุปปริกฺขณกิจฺจํ นตฺถิ ฯ เหฏฺฐา กิสฺมิญฺจิ วิชฺชมาเน สาฏกํ วลึ
คณฺหาตีติ อาห ยสฺมึ วลี น ปญฺญายตีติ ฯ ปฏิเวกฺขณญฺเจทํ
คิหีนํ สนฺตเกเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ ปาลิยํ มุสเล อุสฺสิเตติ
อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฺวีสุ มุสเลสุ อุสฺสิเตสูติ อตฺโถ ฯ
อุทุกฺขลภณฺฑิกนฺติ อุทุกฺขลตฺถาย อานีตํ ทารุภณฺฑํ ฯ ปฏิพทฺธนฺติ
โภชนปฏิพทฺธํ ฯ โภชนนฺตรายนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ
[201] อคฺคการิกนฺติ เอตฺถ การิกาสทฺทสฺส ภาววจนตฺตา
อคฺคกิริยนฺติ อตฺถํ วตฺวาปิ ยสฺมา กิริยํ ทาตุํ น สกฺกา ตสฺมา
ทานสงฺขาตาย อคฺคกิริยาย ยุตฺตํ ปิณฺฑปาตเมว อิธ อุปจาร-
วุตฺติยา อคฺคกิริยาติ คเหตพฺพนฺติ อาห ปฐมลทฺธปิณฺฑปาตนฺติ-
อาทึ ฯ ทณฺฑมุคฺครนฺติ นิขาทนมุคฺครํ ฯ วิภตฺติพฺยตฺตเยนาติ
วิภตฺติวิปริณาเมน ฯ วิเสสาธิคโมติ สมาธิ วิปสฺสนา จ ฯ อติวิย
ปากฏตฺตา หตฺถปฺปตฺโต วิย ทิสฺสตีติ วุตฺตํ ฯ อุปจฺฉินฺทตีติ
วิเสสาธิคมสฺส วิกฺเขโป มา โหตูติ อาหารํ อุปจฺฉินฺทติ ฯ วิเสสา-
ธิคมนฺติ โลกุตฺตรธมฺมปฏิลาภํ ฯ พฺยากริตฺวาติ อาโรเจตฺวา ฯ
อุปจฺฉินฺทติ น วฏฺฏตีติ ยสฺมา สภาคานํ ลชฺชิภิกฺขูนํเยว อริยา
อตฺตนา อธิคตวิเสสํ ตาทิเส การเณ สติ อาโรเจนฺติ เต จ
ภิกฺขู อปฺปฏิรูปาย อเนสนาย ปจฺจยํ น ปริเยสนฺติ ตสฺมา
เตหิ ปริเยสิตปจฺจเย กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตฺวา อาหารํ อุปจฺฉินฺทิตุํ
[ ม. ป. 148-54 ส.ป. 569-72 ]

น วฏฺฏตีติ อตฺโถ ฯ สภาคานํ หิ พฺยากตตฺตา อุปจฺฉินฺทิตุํ น
ลภติ ฯ เตหิ กปฺปิยํ รกฺขิตํ ฯ เตเนว สภาคานํ หิ ลชฺชิภิกฺขูนํ
กเถตุํ วฏฺฏตีติ อิทํ อุปจฺฉินฺทติ น วฏฺฏตีติ อิมสฺส การณํ
ทสฺเสนฺเตน วุตฺตนฺติ ตีสุปิ คณฺฐีปเทสุ วุตฺตํ ฯ อถวา วิเสสา-
ธิคมํ พฺยากริตฺวาติ อิทํ วิเสสสฺส อธิคตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ
อธิคมนฺตรายํ อาสงฺกนฺเตเนว จ อาหารุปจฺเฉโท กาตพฺโพติ อนุญฺญา-
ตตฺตา ตํ อธิคเตน น กาตพฺโพติ ทสฺเสตุํ วิเสสาธิคมํ พฺยากริตฺวา
อาหารํ อุปจฺฉินฺทติ น วฏฺฏตีติ วุตฺตํ ฯ กึ ปน อริยา อตฺตนา
อตฺตนา อธิคตวิเสสํ อญฺเญสํ อาโรเจนฺตีติ อิมิสฺสา โจทนาย
สภาคานํ หิ ลชฺชิภิกฺขูนํ กเถตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ ฯ อยเมตฺถ
ยุตฺตตโรติ อมฺหากํ ขนฺติ ฯ คณฺฐีปเทปิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตเยวาติ ฯ
[202] ภณฺฑกํ โธวนฺตาติ จีวรํ โธวนฺตา ฯ โธวนทณฺฑกนฺติ
ภณฺฑโธวนทณฺฑกํ ฯ อหํ กุกฺกุจฺจโกติ มม กิริยาย มเรยฺย
นุโข โน วาติ เอวํ ชาตกุกฺกุจฺจโก ฯ สพฺพตฺถาปิ ปเนตฺถ
เอวรูเปสุ วตฺถูสุ อมเต ถุลฺลจฺจยสฺส วุตฺตตฺตา เตน กตปฺปโยเคน
ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชตุ วา มา วา ปาราชิกาย อภาวโต
ภควตา วจเนน ถุลฺลจฺจยเมวาติ วทนฺติ ฯ
[203] คพฺโภ ปตติ เอเตนาติ คพฺภปาตนํ ฯ ตาทิสํ
เภสชฺชํ ฯ เตนาห เยน ปริภุตฺเตนาติอาทึ ฯ มรณวณฺณํ วา
[ ม. ป. 154-8 ส. ป. 572-3 ]

สํวณฺเณยฺยาติ วุตฺตตฺตา ปริยายโต อาปตฺติโมกฺโข น โหตีติ
อาห ปริยาโย นาม นตฺถีติ ฯ คพฺภํ น คณฺหาตีติ คพฺภํ น
ธาเรติ ฯ วาเตน ปาณเกหิ วา คพฺโภ วินสฺสนฺโต กมฺมํ วินา
น นสฺสตีติ อธิปฺปาเยน ทฺวีหากาเรหีติ วุตฺตํ ฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ
ปน คพฺโภ หิ วาเตน ปาณเกหิ กมฺมุนาติ ตีหิ การเณหิ วินสฺสตีติ
วตฺวา กมฺมุนา นสฺสนฺเต ปน พุทฺธาปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํ ฯ
ตตฺถ วาเตน ปาณเกหิ วา คพฺเภ วินสฺสนฺเต น ปุริมกมฺมุนา
โอกาโส กโต อปิจ ตปฺปจฺจยา กมฺมํ วิปจฺจติ สยเมว ปน
กมฺมุนา โอกาเส กเต น เอกนฺเตน วาโต ปาณกา วา อเปกฺขิ-
ตพฺพาติ อิมินา อธิปฺปาเยน กมฺมสฺส วิสุํ การณภาโว วุตฺโตติ
ทฏฺฐพฺพํ ฯ ปาณกา ขาทิตฺวา อนฺตรธาเปนฺตีติ โยเชตพฺพํ ฯ
อวิชายนตฺถาย เภสชฺชํ เทนฺตสฺส กุจฺฉิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสิสฺ-
สนฺตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ทินฺเน โอปาตกฺขณนาทีสุ วิย
กมฺมพนฺโธ ฯ กุจฺฉิยํ น อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อิมินา ปน อธิปฺปาเยน
ทินฺเน เนวตฺถิ กมฺมพนฺโธ ฯ
[204] สหธมฺมิกานนฺติ เอกสฺส สตฺถุโน สาสเน สหสิกฺขมาน-
ธมฺมานํ ฯ ปญฺจนฺนมฺปิ วิวฏฺฏนิสฺสิตสีลตฺตา สมสีลสทฺธาปญฺญานนฺติ
วุตฺตํ ฯ ญาตกปวาริตฏฺฐานโตติ อตฺตโน เตสํ วา ญาตก-
ปวาริตฏฺฐานโต ฯ คิลานสฺสตฺถาย อปฺปวาริตฏฺฐานโตปิ วิญฺญตฺติยา
[ ม. ป. 158-9 ส. ป. 573-4 ]

อนุญฺญาตตฺตา กตาปิ อกตา วิยาติ อกตวิญฺญตฺติ ฯ วทถ ภนฺเต
ปจฺจเยนาติ เอวํ อกตปวาริตฏฺฐาเน วา วิญฺญตฺติ อกตวิญฺญตฺติ ฯ
ปฏิยาทิยตีติ สมฺปาเทติ ฯ อกาตุํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ทุกฺกฏํ
วทนฺติ ฯ สหธมฺมิเกสุ วุตฺตนเยเนวาติ อิเมสํปิ ปญฺจนฺนํ อกต-
วิญฺญตฺติยาปิ เภสชฺชํ กาตุํ วฏฺฏตีติ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา
กถิตํ ฯ ยาว ญาตกา ปสฺสนฺตีติ ยาว ตสฺส ญาตกา ปสฺสนฺติ ฯ
ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉา ฯ มาตุ ภาตา มาตุโล ฯ นปฺปโหนฺตีติ
กาตุํ น สกฺโกนฺติ ฯ สเจปิ น ยาจนฺตีติ ยาจิตุํ ทุกฺขนฺติ
อธิปฺปาเยน ยทิ น ยาจนฺติ ฯ อาโภคํ กตฺวาติ อิทํ กตฺตพฺพตา-
ทสฺสนวเสน วุตฺตํ ฯ อาโภคํ ปน อกตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏตีติ ตีสุปิ
คณฺฐีปเทสุ ลิขิตํ ฯ เอเต ทส ญาตเก ฐเปตฺวาติ เตสํ ปุตฺต-
นตฺตาทโยปิ ตปฺปฏิพทฺธตฺตา ญาตกาเอวาติ เตปิ เอตฺเถว สงฺคหิตา
เตน อญฺเญสนฺติ อิมินา อญาตกานํ คหณํ เวทิตพฺพํ ฯ เตเนวาห
เอเตสํ ปุตฺตปรมฺปรายาติอาทึ ฯ กุลปริวฏฺโฏติ กุลานํ ปฏิปาฏิ ฯ
กุลปรมฺปราติ วุตฺตํ โหติ ฯ มยฺหํ ทสฺสนฺติ กริสฺสนฺตีติ ปจฺจาสาย
กโรนฺตสฺสาปิ ยาจิตฺวาปิ คเหตพฺพฏฺฐานตาย ญาตเกสุ เวชฺชกมฺมํ
วา กุลทูสกาปตฺติ วา น โหตีติ วทนฺติ ฯ สพฺพปเทสุ วินิจฺฉโย
เวทิตพฺโพติ จูฬมาตุยาติอาทีสุ สพฺพปเทสุ จูฬมาตุยา สามิโกติ-
อาทินา โยเชตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ ฯ
[ ม. ป. 159 ส. ป. 574-6 ]

วุตฺตนเยน ปริเยสิตฺวาติ อิมินา ญาติสามเณเรหิ วาติอาทินา
วุตฺตมตฺถํ อติทิสฺสติ ฯ อปจฺจาสึสนฺเตนาติ มยฺหํ ทสฺสนฺติ กริสฺสนฺตีติ
เอวํ อตฺตโน อตฺถาย อปจฺจาสึสนฺเตน ฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปน
อุปการกตฺตํ ปจฺจาสึสนฺเตน กาตุํ วฏฺฏติ ฯ เภสชฺชํ อาจิกฺขถาติ
วุตฺเตปิ ยถา อญฺญมญฺญํ ปน กถา กาตพฺพาติ อิทํ ปริยายตฺตา
วฏฺฏติ เอวํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อิทญฺจิทญฺจ คเหตฺวา กโรนฺตีติ
อิมินา ปริยาเยน กเถนฺตสฺสาปิ เนวตฺถิ โทโสติ อาจริยา ฯ
วินยลกฺขณํ อชานนฺตสฺส อนาจริยสฺส ตทนุรูปโวหาราสมฺภวโต
อีทิสสฺส ลาภสฺส อุปฺปตฺติ นาม นตฺถีติ อาจริยภาโค นาม อยนฺติ
วุตฺตํ ฯ วินยปกตญฺญุนา อาจริเยน ลภิตพฺพภาโค อยนฺติ วุตฺตํ
โหติ ฯ ปุปฺผปูชนตฺถาย ทินฺเนปิ อกปฺปิยโวหาเรน วิธานสฺส
อยุตฺตตฺตา กปฺปิยวเสนาติ วุตฺตํ ฯ ปุปฺผํ อาหรถาติอาทินา
กปฺปิยโวหารวเสนาติ อตฺโถ ฯ
[205] ยทิ ปริตฺตํ กโรถาติ วุตฺเต กโรนฺติ คิหิเวยฺยาวจฺจ-
กรณฏฺฐาเน ติฏฺฐนฺตีติ ปริตฺตํ กโรถ ภนฺเตติ วุตฺเต น กาตพฺพนฺติ
วุตฺตํ ฯ ภณถาติ วุตฺเต ปน ธมฺมกถาย อชฺเฌสนฏฺฐาเน ฐิตตฺตา
กาตพฺพนฺติ วุตฺตํ ฯ ธมฺมํ หิ อนชฺฌิฏฺเฐนาปิ กเถตุํ วฏฺฏติ
ปเคว อชฺฌิฏฺเฐน ฯ จาเลตฺวา สุตฺตํ ปริมชฺเชตฺวาติ ปริตฺตํ
กโรนฺเตน กาตพฺพวิธึ ทสฺเสติ ฯ วิหารโต ฯเปฯ ทุกฺกฏนฺติ
[ ม. ป. 159 ส. ป. 576-8 ]

อญาตกานํเยว ททโต ทุกฺกฏํ ฯ โน เจ ชานนฺตีติ ยทิ เอวํ
วตฺตุํ น ชานนฺติ ฯ อุทกนฺติ ทกฺขิโณทกํ ฯ ปาเทสุ อปนีเตสุ
อวมงฺคลสญฺญิโน โหนฺตีติ อาห น ปาทา อปเนตพฺพาติ ฯ คนฺตุํ
วฏฺฏตีติ ปริวารตฺถาย อาคจฺฉนฺตูติ วุตฺเตปิ เอวํ สลฺลกฺเขตฺวา
คนฺตุํ วฏฺฏติ ฯ
[206] อนามฏฺฐปิณฺฑปาโตติ อปพฺพชิตสฺส หตฺถโต ลทฺโธ
อตฺตนา อญฺเญน วา ปพฺพชิเตน อคฺคหิตอคฺโค ปิณฺฑปาโต ฯ
ถาลเกติ อิมินา ปตฺโตปิ คหิโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ ทามริก-
โจรสฺสาติ ¹ รชฺชํ ปฏฺฐยมานสฺส ปากฏโจรสฺส ฯ โจรนาควตฺถุนฺติ
เอตฺถ โจรนาคสฺส กิร อามฏฺฐํ เทนฺเต กุชฺฌิสฺสติ อนามฏฺฐํ
น วฏฺฏตีติ เถโร ปตฺตคฺคหณหตฺเถเนว อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺเต
ภตฺตํ สพฺพมทาสิ ฯ โส เตน ตุสฺสิ ฯ เอตฺตกํ มยฺหนฺติ ภตฺตสฺส
เอกปสฺเสเยว โถกํ ฐเปตฺวาปิ ปุน เตน สทฺธึ สพฺพมฺปิ ทาตุํ
วฏฺฏตีติ จูฬคณฺฐีปเท วุตฺตํ ฯ
[207] อามิสสฺส จ ธมฺมสฺส จ อลาเภน อตฺตโน จ
ปรสฺส จ อนฺตเร สมฺภวนฺตสฺส ฉิทฺทสฺส วิวรสฺส เภทสฺส ปฏิ-
สนฺถรณํ ปิทหนํ สงฺคณฺหณํ ปฏิสนฺถาโร ฯ อยํ หิ โลกสนฺนิวาโส
อลพฺภมาเนน อามิเสน จ ธมฺเมน จาติ ทฺวีหิ ฉิทฺโท ตสฺส
ตํ ฉิทฺทํ ยถา น ปญฺญายติ เอวํ ปีฐสฺส วิย ปจฺจตฺถรเณน

1. ทามริโกติ ยุทฺธการโก โจโรติปิ อตฺโถ ฯ
[ ส. ป. 159 ส. ป. 578-9 ]

อามิเสน จ ธมฺเมน จ ปฏิสนฺถรณํ อามิสปฏิสนฺถาโร ธมฺมปฏิ-
สนฺถาโร จาติ วุจฺจติ ฯ ตตฺถ ธมฺมปฏิสนฺถาโร กสฺสจิ น
กาตพฺโพ นตฺถิ ฯ ยสฺสกสฺสจิ หิ คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา
ธมฺเมน สงฺคโห กาตพฺโพว ฯ ปฏิสนฺถาโร ปน กสฺส กาตพฺโพ
กสฺส น กาตพฺโพติ อิทมฺปน อามิสปฏิสนฺถารํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ
อุพฺพาเสตฺวาติ สมนฺตา ติโยชนํ วิลุมฺปนฺโต มนุสฺเส ปลาเปตฺวา
อญฺเญสํ อาวาสํ กตฺวา ฯ สงฺฆสฺสตฺถาย อาหฏาติ ปากวฏฺฏโต
ตํทิวสสฺสตฺถาย อาภฏา ฯ วรโปตฺถกจิตฺตตฺถรกนฺติ อเนกปฺปการ-
อุตฺตมรูปจิตฺตํ อตฺถรณํ ฯ
[208] สตฺตรสวคฺคิเยสุ ปุพฺเพ เอกสฺส องฺคุลิปโฏเทน มาริ-
ิตตฺตา เสสโสฬสชเนสุ อุทรํ อารูหิตฺวา นิสินฺนเมกํ ฐเปตฺวา เสสาปิ
ปณฺณรส ชนาติ วุตฺตํ ฯ อทูหลปาสาณา วิยาติ อทูหเล อาโรปิต-
ปาสาณา วิย ฯ กมฺมาธิปฺปายาติ ตชฺชนียาทิกมฺมกรณาธิปฺปายา ฯ
อาวาเหตฺวาติ อาวิสาเปตฺวา ฯ วาฬยกฺขวิหารนฺติ จณฺฑสตฺเตหิ
อธิฏฺฐิตวิหารํ ฯ
[209] โย รุกฺเขน โอตฺถโฏปิ น มรตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ
ตํ ภูตคามสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ สยเมว วกฺขติ ฯ เอวํ หิ ตตฺถ วุตฺตํ
มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกวณฺณนายมฺปน สพฺพอฏฺฐกถาสุ สเจ ภิกฺขุ
รุกฺเขน วา อชฺโฌตฺถโฏ โหติ โอปาเต วา ปติโต สกฺกา จ
[ ม. ป. 160 ส. ป. 579-83 ]

โหติ เอเกน ปสฺเสน รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา ภูมึ วา ขณิตฺวา นิกฺขมิตุํ
ชีวิตเหตุปิ อตฺตนา น กาตพฺพํ อญฺเญน ปน ภิกฺขุนา ภูมึ
วา ขณิตฺวา รุกฺขํ วา ฉินฺทิตฺวา อลฺลรุกฺขโต วา ทณฺฑกํ ฉินฺทิตฺวา
ตํ รุกฺขํ ปวฏฺเฏตฺวา นิกฺขาเมตุํ วฏฺฏติ อนาปตฺตีติ วุตฺตํ ตตฺถ
การณํ น ทิสฺสติ อนุชานามิ ภิกฺขเว ทวทาเห ฑยฺหมาเน
ปฏคฺคึ ทาตุํ ปริตฺตํ กาตุนฺติ อิทมฺปน เอกเมว สุตฺตํ ทิสฺสติ
สเจ เอตสฺส อนุโลมํ อตฺตโน น วฏฺฏติ อญฺญสฺส วฏฺฏตีติ
อิทํ นานากรณํ น สกฺกา ลทฺธุํ อตฺตโน อตฺถาย กโรนฺโต
อตฺตสิเนเหน อกุสลจิตฺเตเนว กโรติ ปโร ปน การุญฺเญน ตสฺมา
อนาปตฺตีติ เจ เอตมฺปิ อการณํ กุสลจิตฺเตนาปิ หิ อิทํ
อาปตฺตึ อาปชฺชติ สพฺพอฏฺฐกถาสุ ปน วุตฺตตฺตา น สกฺกา
ปฏิเสเธตุํ คเวสิตพฺพา เอตฺถ ยุตฺติ อฏฺฐกถาจริยานํ วา สทฺธาย
คนฺตพฺพนฺติ ตสฺมา ยํ เอตฺถ อิโต อญฺญถา เกนจิ ปปญฺจิตํ
คณฺฐีปเทสุ จ การณํ วุตฺตํ ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ ฯ
[210] อลฺล ฯเปฯ ปาจิตฺติยนฺติ สุกฺขฏฺฐาเนปิ อคฺคึ
ปาเตตฺวา อิมินา อธิปฺปาเยน อาลิมฺเปนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว ฯ
ทุกฺกฏนฺติ สุกฺขฏฺฐาเน วา สุกฺขํ อสุกฺขนฺติ อปฏฺฐเปตฺวา วา
อคฺคึ ปาเตนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ฯ กีฬาธิปฺปาเยปิ เอเสว นโย ฯ
กีฬาธิปฺปาโย จ ปฏปฏายมานสทฺทสฺสาทวเสน เวทิตพฺโพ ฯ
[ ม.ป. 160 - 61 ส. ป. 584 ]

ปฏิปกฺขภูโต อคฺคิ ปฏคฺคิ ฯ ปริตฺตกรณนฺติ อารกฺขกรณํ ฯ สยํ
วา อุฏฺฐิตนฺติ วาเตริตานํ เวฬุอาทีนํ อญฺญมญฺญสงฺฆฏฺฏเนน
สมุฏฺฐิตํ ฯ นิรุปาทาโนติ อินฺธนรหิโต ฯ
[211] เขตฺตเมว โอติณฺณตฺตา ปาราชิกนฺติ ทฺวีหีติ วุตฺเต
ทฺวีหิ ปหาเรหิ มรณสฺส ปจฺจาสึสนโต เอเกน วินา ทฺวินฺนํ
อภาวโต จ ปาราชิกํ ฯ ทฺวีหิเยวาติ นิยมิเต ปน เอเกน ปหาเรน
มาริเต นตฺถิ ปาราชิกนฺติ วทนฺติ ฯ ปฐมํ อาหิตพลวเวคสฺส
ปุพฺพานุจิณฺณวเสน ธมฺมานํ เทสนฺตรุปฺปตฺติยา คมนมตฺตํ ฐเปตฺวา
ชีวิตินฺทฺริยสฺส ตตฺถ อวิชฺชมานตฺตา สีสจฺเฉทกสฺสาติ วุตฺตํ ฯ
อิมสฺส วตฺถุสฺสาติ อาฆาตนวตฺถุสฺส ฯ ปานปริโภเคนาติ วุตฺตตฺตา
โลณโสจิรกํ นาม ยามกาลิกนฺติ วทนฺติ ฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ตติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตา ฯ
[ ม. ป. 163-4 ส. ป. 584 - 6 ]

จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา

[212] จตุสจฺจวิทูติ จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานิ จตุสจฺจํ ฯ
จตุสจฺจํ อเวทิ ปฏิวิชฺฌีติ จตุสจฺจวิทู ฯ สติปิ สาวกานํ ปจฺเจก-
พุทฺธานญฺจ จตุสจฺจวิทุภาเว อนญฺญปุพฺพกตฺตา ภควโต จตุสจฺจ-
ทสฺสนสฺส ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตาย พเลสุ จ วสิภาวสฺส ปตฺติโต
ปรสนฺตาเนสุ ปสาริตภาเวน สุปากฏตฺตา จ ภควาว วิเสเสน
จตุสจฺจวิทูติ โถมนํ อรหติ ฯ
[213] อธิฏฺเฐมาติ สํวิทหาม ฯ ทูตกมฺมนฺติ คิหีนํ ปณฺณํ
วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํ ฯ อิริยาปถํ สณฺฐ-
เปตฺวาติ ปธานานุรูปํ กตฺวา ฯ ปุจฺฉนฺตานํ วาติ อยฺยา สนฺต-
อิริยาปถา อติวิย อุปสนฺตา กตรํ วิเสสมธิคจฺฉึสูติ ปุจฺฉนฺตานํ ฯ
อนาคตสมฺพนฺเธ ปน อสตีติ ภาสิโต ภวิสฺสตีติ ปาฐเสสํ กตฺวา
อนาคตสมฺพนฺเธ อสติ ฯ ภาสิโตติ อตีตวจนํ กถํ อนาคตวจเนน
สมฺพนฺธมุปคจฺฉตีติ อาห ลกฺขณํ ปน สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพนฺติ ฯ
อีทิเส หิ ฐาเน ธาตุสมฺพนฺเธ ปจฺจยาติ อิมินา ลกฺขเณน ธาตฺ-
วตฺถสมฺพนฺเธ สติ อญฺญถา ¹ กาลวิหิตาปิ ปจฺจยา สาธโว ภวนฺตีติ
สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ ฯ วณฺณวาติ อิมินา สกลสรีรานุคตวณฺณสฺส
มนาปตา วุตฺตา ฯ ปสนฺนมุขวณฺณาติ อิมินา สกลสรีรวณฺณโตปิ

1. ม. อยถากาลวิหิตาปิ ฯ
[ ม. ป. 165-7 ส. ป. 587-8 ]