เมณฺฑการมฺภกถา

อถ โข อายสิมา นาคเสโน ปุน นิวตฺติ สํฆารามํ ฯ
ภสฺสปฺปเวที วตณฺฑี อติพุทฺธิ วิจกฺขโณ
มิลินฺโท ญาณเภทาย นาคเสนํ อุปาคมิ
วสนฺโต ตสฺส ฉายาย ปริปุจฺฉนโต ปุนปฺปุนํ
ปภินฺนพุทฺธิ หุตฺวาน โสปิ อาสี ติปิฏกํ
นวงฺคํ อนุมชฺชนฺโต รตฺติภาเค รโห
อทฺทส เมณฺฑเก ปญฺเห ทุนฺนิเวฏเฐ ทุนิคฺคเห
ปริยายภาสิตํ อตฺถิ อตฺถํ สนฺธาย ภาสิตํ
สภาวภาสิตํ อตฺถิ ธมฺมราชสฺส สาสเน
เตสํ อตฺถํ อนญฺญาย เมณฑกํ ชินเทสิตํ
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน วิคฺคโห ตตฺถ เหสฺสติ
หนฺท กถํ ปสาเทตฺวา เฉทาเปสฺสามิ เมณฺฑเก
ตสฺส นิทฺทิฏฺฐมคฺเคน ทีปยิสฺสนฺติ อนาคเตติ ฯ
อถ โข มิลินฺโท ราชา อุฏฺฐิเต อรุเณ ปภาตาย รตฺติยา รชนิยา วีติวตฺตาย
อุปฏฺฐิตาย สตฺตรํสิยา สุปวุทฺเธสุ ปกขีคเณสุ อปลินฺเทสุ มิคปกขีคเณสุ ทิวากเร วิโชตมาเน
ปริปุณฺเณหิ ตุริเยหิ ปริปุณฺเณหิ นฺหาปกสมฺพานเนหิ อุปฏฺฐิเตหิ มุขมงฺคลิเกหิ สุยฺยมาเนหิ
คีเตหิ อาหนนฺเตหิ อาลมฺพรมุรชปณฺฑเวหิ วชฺชนฺเตหิ จมฺมาวนทฺเธหิ อุปสนฺเตหิ สงฺเขหิ
รสฺสาเนหิ วชฺชนฺเตหิ โคมุเขหิ ปมุทิตปมุติโต หฏฺฐปหฏฺโฐ สีสนฺหาโต อปคตสุคนฺธ
มาลาเมถุนธมฺโม สิรสิ วรมญฺชลิกํ กติวา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน สมฺมาสมฺพุทฺเธ
อนุสฺสริตฺวา อฏฺฐ วตฺตปทานิ สมาทยิ อิโต เม อนาคตานิ สตฺต ทิวสานิ อฏฺฐ คุณานิ
สมาทยิตฺวา ตโป จริตพฺโพ ภวิสฺสติ โส อหํ จิณฺณตโป สมาโน อาจริยํ อาราธยิตฺวา
เมณฺฑกปญฺเห ปุจฺฉิสฺสามีติ ฯ อถ โข มิลินฺโท ราชา อปนยิตฺวา ปกติกทุสฺสยุคํ อาภรณานิ
โอมุญฺจิตฺวา นิวาสยิตฺวา กาสายํ มุทธิกวติสีสกํ สีเส ปฏิมุญฺจิตฺวา มุนิภาวํ อุปคนฺตวา

อฏฺฐ คุณานิ สมาทยิ ฯ อิเมหิ สตฺตหิ ทิวเสหิ น รญฺญา อตฺโถ อนุสาสิตพฺโพ
น ราคุปสญฺหิตํ จิตฺตํ อุปปาเทตพฺพํ น กสฺสจิ ปรสฺส โกโธ กาณีโย น โมหวเสน
จริตพฺพํ ทาสีเปตกภริยปริปาเล นิวาตวุตฺตินา ภวิตพฺพํ กายิกวาจสิกํ อนุรกฺขิตพฺพํ ฉปิ
อายตนานิ นิรวเสสโต รกฺขิตพฺพานิ เมตฺตาภาวนาย มานสํ ปกฺขิปิตพฺพํ อิติ อิมานิ
อฏฺฐคุณามิ สมาทยิตฺวา เตสุเยว อฏฺฐคุเณสุ มาสนํ ปกฺขิปิตฺวา น พหิ นีหริตฺวา สตฺตาหํ
วีตินาเมตฺวา ปภาตาย รตฺติยา อฏฺฐมิยํ นิยาเต ปเคว ปาตราสํ กตฺวา โอกฺขิตฺตจกฺขุ
มิตภาณี สุสณฺฐิเตน อิริยาปเถน อวิกฺขิตฺเตน ปหฏฺเฐน มานเสน อุทคฺเคน วิปฺปสนฺเนน
เถรํ นาคเสนํ อุปสงฺกมิตฺวา สิรสา อภิวาเทตฺวา ฐิตโกว อิทมฺโวจ อตฺถิ เม ภนฺเต
นาคเสน โกจิ อตฺโถ ตยา สทฺธึ ปฏิมนฺตยิตพฺโพ ตตฺถ น อญฺโญ โกจิ ตติโย อิจฺฉิตพฺโพ
สุญฺโญกาเส ปวิวิตฺเต อรญฺเญ อฏฺฐงเคหิ อุเปเต สมณสารูเป ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ ภวิสฺสนฺติ
ตตฺถ เม น คุยฺหํ กตฺตพฺพํ น รหสฺสกํ รหสฺสกํปิ สุณิตุํ มนฺตนิยานญฺจ มนฺตเน
อุปคเต อุปมายปิ โส อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ ภวติ ฯ ยถา กึ วิย ยถา นาม ภนฺเต
นาคเสน มหาปฐวี นิกฺเขปกํ อรหติ นิกฺขิปิตุํ นิกฺเขเป อุปคเต เอวเมว โข ภนฺเต
นาคเสน อาหามฺหิ มหสฺสกํปิ สุณิตุํ มนฺตนิยานญฺจ มนเตเน อุปคเตติ ฯ ปาโตว
ปาตราสญฺจ กตฺวา ครุนา สห เอกโต ปวนํ ปวิสิตฺวา ราชา อิทมโวจ ภนฺเต นาคเสน
อิธ ปุริเสน มนฺติตุกาเมน อฏฺฐ ปริวชฺชนียานิ ฐานามิ ภวนฺติ น เตสุ ฐาเนสุ วิญญู
ปุริโส อพฺภนฺตริโกปิ สนฺโต อตฺถํ มนฺเตติ มนฺติโตปิ ตตฺถ อตฺโถ ปริปตติ น
สมฺภวติ ฯ กตมานิ อฏฺฐ ฯ วิสมํ ฐานํ ปริวชฺชนียํ สภยํ ปริวชฺชนียํ อติวาโต ปริวชฺชนีโย
ปฏิจฺฉนฺนํ ปริวชฺชนียํ เทวฏฺฐานํ ปริวชฺชนียํ ปนฺโถ ปริวชฺชนีโย สงฺกโม ปริวชฺชนีโย
อุทกติตฺถํ ปริวชฺชนียํ อิมานิ อฏฺฐฏฺฐานานิ ปริวชฺชนียานีติ ฯ เถโร อาห โก โทโส
วิสเม ฐาเน สภเย อติวาเต ปฏิจฺฉนฺเน เทวฏฺฐาเน ปนฺเถ สงฺกเม อุทกติตฺเถติ ฯ
วิสเม ภนฺเต นาคเสน มนฺติโต อตฺโถ วิกิรติ ปคิฆรติ วิพฺภมติ น สมฺภวติ ฯ
สภเย มานสํ สนฺตสติ สนฺตสิโต น สมฺมา อตฺถํ สมนุปสฺสติ ฯ อติวาเต สทฺโท
อวิภูโต โหติ ฯ ปฏิจฺฉนฺเน อุปสฺสุตํ ติฏฺฐนฺติ ฯ เทวฏฺฐาเน มนฺติโต อตฺโถ ครุกํ
ปริณมติ ฯ ปนฺเถ มนฺติโต อตฺโถ ตุจฺฉโก ภวติ ฯ สงฺกเม จลาจโล ภวติ ฯ อุทกติตฺเถ
ปากโฏเยว ภวติ ฯ ภวติห
วิสมํ สภยํ อติวาโต ปฏิจฺฉนฺนํ เทวนิสฺสิตํ
ปนฺโถ จ สงฺกโม ติตฺโถ อฏฺเฐเต ปริวชฺชยาติ ฯ

มนฺตสฺส ปริวชฺชิยฏฺฐานานิ อฏฺฐ ฯ ภนฺเต นาคเสน อฏฺฐ ปุคฺคลา มนฺตํ มนฺติยมานา
มนฺติตํ อตฺถํ พฺยาปาเทนฺติ ฯ กตเม อฏฺฐ ฯ ราคจริโต ปุคฺคโล โทสจริโต ปุคฺคโล
โมหจริโต ปุคฺคโล มานจริโต ลุทฺโธ อลโส เอกจินฺติดต พาโลติ ฯ เถดร อาห เตสํ
โก โทโสติ ฯ ราชา อาห ราคจริโต ภนฺฌต นาคเสน ปุคฺคโล ราควเสน มนฺตํ มนฺติยมาโน
มนฺติตํ อตฺถํ พฺยาปาเทติ ฯ โทสจรฺโต โทสวเสน โมหจริโต โมหวเสน มานจริโต มานวเสน
มนฺตํ มนฺติยมาโน มนฺติตํ อตฺถํ พฺยาปาเทติ ฯ ลุทฺโธ โภวเสน มนฺตํ มนฺติยมาโน
มนฺติตํ อตฺถํ พฺยาปาเทติ ฯ อลโส อายูหนเทสนาย อลสตาย มนฺตํ มนฺติยมาโน มนฺติตํ
อตฺถํ พฺยาปาเทติ ฯ เอกจินฺติโต เอกจินฺติโต เอกจินฺติตาย มานิยา สงฺคติตาย มนฺตํ มนฺติยามาโน
มนฺติตํ อตฺถํ พฺยาปาเทหิ ฯ พาโล ปญฺญาเวกลฺลตาย มนฺตํ มนฺติยมาโน มนฺติตํ อตฺถํ
พฺยาปาเทติ ฯ ภวติห
ราโค โทโส จ โมโห จ มาโน ลุทฺโธ จ อาลโส
เอกจินฺติโต จ พาโล เอเต อตฺถํ วินาสยาติ ฯ
มนฺตีนํ วินาสกปุคฺคลา อฏฺฐ ฯ ภนฺเต นาคเสน นว อิเม ปุคฺคลา มนฺติตํ คุยฺหํ
วิวรนฺติ น ธาเรนฺติ ฯ กตเม นว ฯ ราคจริโต โทสจริโต โมหจริโต ภีรุโก อามิสครุ
อิตฺถี โสณฺฑี ปณฺฑโก ทารโกติ ฯ เถโร อาห เตสํ โก โทโสติ ฯ รตฺโต ราควเสน
มนฺติตํ คุยฺหํ วิวรติ น ธาเรติ ฯ ทุฏฺโฐ โทสวเสน มนฺติตํ คุยฺหํ วิวรติ น ธาเรติ ฯ
มุฬฺโห โมหวเสน ปนฺติตํ คุยฺหํ วิวรติ น ธาเรติ ฯ ภีรุโก ภยวเสน มนฺติตํ คุยฺหํ
วิวรติ น ธาเรติ ฯ อามิสครุ อามิสานุปฺปาเนน มนฺติตํ คุยฺหํ วิวรติ น ธาเรติ ฯ
อิตฺถี ปญฺญาย อิตฺตรตาย มนฺติตํ คุยฺหํ วิวรติ น ธาเรติ ฯ โสณฺฑิโก สุราโลลตาย
มนฺติตํ คุยฺหํ วิวรติ น ธาเรติ ฯ ปณฺฑโก สิเนหวสิกตาย อติกฺกนฺติตาย มนฺติตํ คุยฺหํ
วิวรติ น ธาเรติ ฯ ทารโก วิปลตาย มนฺติตํ คุยฺหํ วิวรติ น ธาเรติ ฯ ภาวติห
ราโค โทโส จ โมโห จ ภีรุโก อามิสครุ จ
อิตฺถี โสณฺฑี จ ปณฺฑโก นวโม ภวติ ทารโก
เอเต นว คุยฺหํ วิวรนฺติ ฯ
เอเต โข จ ปุคฺคลา โลเก อิตรา เจว ลามกา
เอเตหิ มนฺติตํ คุยฺหํ ขิปฺปํ ภวติ ปากฏนฺติ ฯ

คุยฺหมนฺตธํสกา นว ปุคฺคลา ฯ ภนฺเต นาคเสน อฏฺฐหิ ฯ การเณหิ พุทฺธิ น
ปริณมติ ปริปากํ คจฺฉติ ฯ กตเมหิ อฏฺฐหิ ฯ วยปริณาเมน พุทฺธิ น ปริณมติ
ปริปากํ คจฺฉติ ฯ ปริปุจฺฉาย ปริณาเมน พุทฺธิ น ปริณมติ ปริปากํ คจฺฉติ ฯ
ติตฺถาวาเสน พุทฺธิ น ปริณมติ ปริปากํ คจฺฉติ ฯ โยนิโสมนสิกาเรน ฯ สากจฺฉาย ฯ
เสฺนหุปวาเสน ฯ ปฏิรูปเทสวาเสน พุทฺธิ น ปริณมติ ปริปากํ คจิฉติ ฯ ภวติห
วเยน ยสปริปุจฺฉา ติตฺถาวาเสน โยนิโส
สากจฺฉาเสฺนหุปวาเสน ปฏิรูปวสตาย วา
เอตานิ อฏฺฐ องฺคานิ พุทฺธิวิสทการณา
เย เอเต อุปเสวนฺติ เตสํ พุทฺธิ ปภิชฺชตีติ ฯ
ปญฺญาปฏิลาภสฺส อฏฺฐ การณานิ ฯ ภนฺเต นาคเสน อยํ ภูมิภาโค อฏฺฐงฺค-
สมุปาคโต ฯ อหญฺจ โลเก ปรโม มนฺตสหาโย คุยฺหํ สุรกขิโต ยาว อยํ โลโก จริสฺสติ
ยาวาหํ ชีวิสฺสามิ ตาว คุยฺหํ อนุรกฺขิสฺสามิ ฯ อฏฺฐหิเมหิ การเณหิ พุทฺธิ ปริณามํ
คตา ทุลฺลโภ เอตรหิ มาทิโส อนฺเตวาสี สมฺมาปฏิปนฺโน ยานิ จ อาจริยสฺส ปญฺจวีสติ
อาจริยคุณานิ เตหิ คุเณหิ อาจริเยน สมฺมาเปฏิปชฺชิตพฺพานิ ฯ กตมานิ ปญฺจวีสติ
อาจริยสฺส อาจริยคุณานิ ฯ อิธ ภนฺเต อาจริเยน อนฺเตวาสิกมฺหิ สตตํ สมิทฺธํ อารกฺโข
อุปฏฺฐเปตพฺโพ ฯ เสวนาเสวนํ ชานิตพฺพํ ฯ ปมตฺตาปฺ ปมตฺตํ ชานิตพฺพํ ฯ เสยฺโยวกาโส
ชานิตพฺโพ ฯ คิลาโน ชานิ ตพฺโพ ฯ โภชนียํ ลทฺธาลทธํ ชานิตพฺพํ ฯ วิเสโส
ชานิตพฺโพ ฯ ปตฺตภตฺตํ สํวิภชฺชิตพฺพํ ฯ อสฺสาเสตพฺโพ มา ภายิ อตฺโถ เต
อภิกฺกมตีติ ฯ อิมินา ปุคฺคเลน ปฏิจจรตีติ ปฏิจาโร ชานิตพฺโพ ฯ คามูปจาโร
ชานิตพฺโพ ฯ วิหารูปจาโร ชานิตพฺโพ ฯ น เตน หาโสทโว กาตพฺโพ ฯ โทสํ ทิสฺวา
อธิวาเสตพฺพํ ฯ สกฺกจฺจํ การินา ภวิตพฺพํ ฯ อวขณฺฑํ การินา ภวิตพฺพํ ฯ อรหสฺสํ
การินา ภวิตพฺพํ ฯ นิรวเสสํ การนา ภวิตพฺพํ ฯ ชเนมิ อิมํ สิปฺเปสูติ ชนกจิตฺตํ
อุปฏฺฐเปตพฺพํ ฯ กถํ อยํ น ปริหาเยยฺยาติ วุฑฺฒจิตฺตํ อุปฏฺฐเปตพฺพํ ฯ เมตฺตจิตฺตํ
อุปฺฐเปตพฺพํ ฯ อาปทาสุ น วิชฺชหิตพฺพํ ฯ กิริยา น ปมชฺชิตพฺพา ฯ ขลิเต ธมฺเมน
ปคฺคเหตพฺพนฺติ ฯ อิมานิ ปญฺจวีสติ อาจรยสฺสาจรยคุณานิ ฯ เตหิ คุเณหิ มยิ
สมฺมาปฏิปชฺชสฺสุ ทุลฺลโภ เอตรหิ มาทิโส อนฺเตวาสี สํสโย เม ภนฺเต มหนฺโต อุปฺปนฺโน
อตฺถิ เมณฺฑกปญฺโห ชินเทสิโต อนาคเต อทฺธาเน ตตฺถ วิคฺคโห อุปฺปชฺชิสฺสติ ฯ ปรวาทีหิ

กถิโต จ อาจริโย ชานนฺโต ภวิสฺสติ วสํธาริโน อติโถ จ สุวิภตฺโต ภวิสฺสติ คณฺฐิ
จ ปญฺโห ตุมฺปิโต ภวิสฺสติ อนาคเต อทฺธาเน ตยา สทิโส ภิกฺขุ ทุลฺลโภ ภวิสฺสติ
เตสุ เม ปญฺเหสุ จกฺขุํ เทหิ ปรปฺปวาทานํ นิคฺคหายาติ ฯ
เถโร สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ทส อุปาสกคุณามิ ปริทีเปสิ ฯ ทส อิมานิ
โข มหาราช อุปาสกสฺส อุปาสกคุณานิ กตมานิ ทส คุณานิ ฯ อิธ มหาราช
อุปาสโก ภิกฺขุสํเฆหิ สมานสุขทุกฺโข โหติ ฯ กายิกวาจสิกญฺจสฺส สุรกฺขิตํ โหติ ฯ
ธมฺมาธปเตยฺโยว โหติ ฯ ยถากามํ สํวิภาครโตว โหติ ฯ ชินสาสนํ ชานิตุญฺจ
วายมติ ฯ สมฺมาทิฏฺฐิโกว โหติ ฯ อปคตโกตุหลมงฺคลิโกว โหติ ฯ ชีวิตเหตุปิ อญฺญํ
สตฺถารํ น อุทฺทิสฺสติ ฯ สมคฺคาราโมโหติ สมคฺครโต อนุยุญฺชนโก โหติ ฯ น กุหนวเสน
สาสเนจรติ พุทฺธธมฺมสํฆํ สรณงฺคโตว โหติ ฯ อิมานิ โข มหาราช ทส อุปสกสฺส
อุปาสกคุณานิ ตานิ สพฺพานิ คุณานิ ตยิ สํวิชฺชนฺติ ฯ ตนฺเต ยุตฺตญฺจ ปตฺตญฺจ
อนุจฺฉวิกญฺจ ปฏิรูปญฺจ ยํ ตฺวํ ชินสาสนปริหานึ ทิสิวา อภิวุฑฺฒึ อิจฺฉสิ ฯ กโรมิ
เต โอกาสํ ปุจฺฉ มํ ตฺวํ ยถาสุขนฺติ ฯ
เมณฺฑการมฺภกถา นิฏฺฐิตา ฯ

ปฐมวคฺโค

อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ เอตทโหสิ กตาวกาโส โขมฺหิ อายสฺมตา
นาคเสเนนาติ ฯ นิปติตฺวา คุรุสฺส ปาเท สิรสึ อญฺชลึ กตฺวา เอตทโวจ ภนฺเต นาคเสน
อิเม ติตฺถิยา เอวํ ภณนฺติ ยทิ พุทฺโธ ปูชํ สาทิยติ น ปรินิพฺพุโต พุทฺโธ สํยุตฺโต
โลเกน อนฺโตคธิโก โลกสาธารโณ ตสฺส กโต อธิกาโร อวชฺโฌ ภวติ สผโล ยทิ ปรินิพฺพุโต
วิสํยุตฺโต โลเกน วิสกฺโฐ สพฺพภเวหิ ตสฺส ปูชา น อุปฺปชฺชติ ปรินิพฺพุโต น กิญฺจิ
สาทิยติ อสาทิยนฺตสฺส พุทฺธสฺส กโต อธิกาโร วชฺโฌ ภวติ อผโลติ ฯ อยํ อุภโต
โกฏิโก ปญฺโห เนโส วิสโย อปฺปตฺตมานสานํ เอโส วิสโย มหนฺตานํ ภินฺทถ ภนฺเต
ทิฏฺฐิชาลํ เอกํเสน ถามนิโย ตว เอโส ปญฺโห อนุปฺปตฺโต อนาคตานํ ชินปุตฺตานํ จกฺขุํ
เทหิ ปรสาทานํ นิคฺคหายาติ ฯ เถโร อาห ปรินิพฺพุโต มหาราช ตถาคโต น จ
ตถาคโต ปูชํ สาทิยติ โพธิยาเยว มูเล ตถาคตสฺส สาทิยนา ปหีนา กึ ปน อนุปาทิเสสาย
นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส ภควโต ฯ ภาสิตํ เจตํ มหาราช เถเรน สารีปุตฺเตน
ธมฺมาเสนาปตินาปิ
ปูชิตา อสมสมา สเทว มานุเสหิ เต
น สาทิยนฺติ สกฺการํ พุทฺธานํ เอส ธมฺมตาติ ฯ
ภนฺเต นาคเสน ปุตฺโต วา ปิตุโน วณฺณํ ภาสติ ปิตา วา ปุตฺตสฺส วณฺณํ
ภาสติ น เจตํ การณํ ปรปฺปวาทานํ นิคฺคหาย ปสาทปกาสโน นาเมโส อิงฺฆ ตฺวํ
ตตฺถ การณํ สพฺพํ พฺรูหิ สกวาทสฺส ปติฏฺฐาปนาย ทิฏฺฐิชาลํ วินิเวฏฺฐนายาติ ฯ เถโร
อาห ปรินิพฺพุโต โข มหาราช ตถาคโต น จ ตถาคโต ปูชํ สาทิยติ อสาทิยนฺตสฺส
คถาคตสฺส เทวมนุสฺสา ปรินิพฺพุตสฺส ธาตุรตนํ วตฺถุํ กริตฺวา ตถาคตสฺส ญาณ-
รตนารมฺมเณน สมฺมาปฏิปตฺตึ เสวนฺตา ติสฺโส สมฺปตฺติโย ปฏิลภนฺติ อุปมายปิ โส อตฺโถ
อุปปริกฺขิตพฺโพ ภวติ ฯ ยถา กึ วิย ยถา มหาราช มหติ มหาอคฺคิขนฺโธ ปชฺชลิตฺวา
นิพฺพายติ อปิ นุ โข โส มหาราช มหาอคฺคิขนฺโธ สาทิยติ ติณกฏฺฐอุปาทานนฺติ ฯ
ราชา อาห ชลมาโนปิ โส ภนฺเต มหติ มหาอคฺคิขนฺโธ ติณกฏฺฐอุปาทานนฺติ น สาทิยติ