อภิธัมมัตถสังคหบาลีแปล
[ปริเฉทที่ 1 ชื่อจิตตสังคหวิภาค^*]
ขอความนอบน้อมจงมีแด่พระรัตนตรัย
อภิธัมมัตถสังคหบาลี
คาสถาเริ่มต้นปกรณ์
ข้าพเจ้า (ชื่ออนุรุทธาจารย์) ขอถวายอภิวาท
พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ผู้มีพระภาคอันชั่งไม่ได้
พร้อมทั้งพระสัทธรรมและหมู่แห่งพระอริยสงฆ์อัน
สูงสุดแล้ว จักกล่าวปกรณ์อภิธัมมัตถสังคหะ ฯ
อรรถแห่งพระอภิธรรม อันพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส
ไว้ในพระอภิธรรมนั้น โดยปรมัตถ์ทุกประการ
มี 4 อย่าง คือ จิต 1 เจตสิก 1 รูป 1
นิพพาน 1 ฯ
* พระมหาแพร กมฺมสาโร ป. ธ. 9 วัดเขมาภิรตาราม นนทบุรี แปล.

ปริเฉทที่ 1
บรรดาอรรถแห่งพระอภิธรรม 4 อย่างนั้น จิตอันดับแรกมี 4 อย่าง
คือ กามาจิต 1 รูปาจรจิต 1 อรูปาวจรจิต 1 โลกุตตรจิต 1 ฯ
บรรดาจิต 4 อย่างนั้น กามาวจรจิตเป็นไฉน ? จิต 8 เหล่านี้ คือ
จิตที่สหรคตด้วยโสมนัส ประกอบด้วยทิฏฐิ เป็นอสังขาริก 1
สสังขาริก 1 จิตที่สรหคตด้วยโสมนัส ไม่ประกอบด้วยทิฏฐิ เป็น
อสังขาริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วยอุเบกขา ประกอบด้วย
ืทิฏฐิ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วยอุเบกขา ไม่
ประกอบด้วยทิฏฐิ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 ชื่อว่า โลภสกคตจิต
(จิตประกอบด้วยโลภะ)
จิต 2 นี้ คือ จิตที่สหรคตด้วยโทมนัส ประกอบด้วยปฏิฆะ
เป็นอสังขาริก 1 เป็นสสังขาริก 1 ชื่อว่า ปฏิฆจิต ฯ
จิต 2 นี้ คือ จิตที่สหรคตด้วยอุเบกขา ประกอบด้วยวิกิจฉา 1
จิตที่สหรคตด้วยอุเบกขา ประกอบด้วยอุทธัจจะ 1 ชื่อว่า โมมูหจิต ฯ
อกุศลจิต 12 จบบริบูรณ์ทุกประการ ด้วยประการฉะนี้แล ฯ
[สังคหาคาถา]
อกุศลจิต มี 12 คือ โลภมูลจิต 8
โทสมูลจิต 2 และโมหมูจิต 2 ฯ
จิต 7 เหล่านี้ คือ จักขุวิญญาณ สหรคตด้วยอุเบกขา 1
โสตวิญญาณ 1 ฆานวิญญาณ 1 ชิวหาวิญญาณ 1 (สหรคตด้วยอุเบกขา)
เช่นเดียวกัน กายวิญญาณ สหรคตด้วยทุกข์ 1 สัมปฏิจฉันนจิต

สหรคตด้วยอุเบกขา 1 สันตีรณจิต สหรตด้วยอุเบกขาเช่นเดียวกัน 1
ชื่อว่า อกุศลวิบากอเหตุจิต ฯ
จิต 8 เหล่านี้ คือ จักขุวิญญาณ สหรคตด้วยอุเบกขา 1
โสตวิญญาณ 1 ฆานวิญญาณ 1 ชิวหาวิญญาณ 1 (สหรคตด้วย
อุเบกขา) เช่นเดียวกัน การวิญญาณ สหรคตด้วยสุข 1 สัมปฏิจฉันน-
จิต สหรคตด้วยอุเบกขา 1 สันตีรณจิต สหรคตด้วยโสมนัส 1
สันตีรณจิต สหรคตด้วยอุเบกขา 1 ชื่อว่า กุศลวิบากอเหตุกจิตฯ
จิต 3 นี้ คือ ปัญจทวาราวัชชนะ สหรคตด้วยอุเบกขา 1
มโนทวาราวัชชนะ สหรคตด้วยอุเบกขาเช่นกัน 1 หสิตุปบาทจิต
สหรคตด้วยโสมนัส 1 ชื่อว่า อเหตุกิริยาจิต ฯ
อเหตุจิต 18 จบบริบูรณ์ทุกประการ ด้วยประการฉะนี้แล ฯ
[สังคหคาถา]
อเหตุกจิต 18 คือ อกุศลวิบากจิต 7
กุศลวิบากจิต 8 กิริยาจิต 3 ฯ จิต 59
หรือ 91 บ้าง ที่พ้นจากอกุศลจิต และ
อเหตุจิต ท่านเรียกว่า โสภณจิต ฯ
จิต 8 นี้ คือ จิตที่สหรคตด้วยโสมนัส ประกอบด้วยญาณ เป็น
อสังขริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วยโสมนัส ไม่ประกอบด้วย
ญาณ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วยอุเบกขา
ประกอบด้วยญาณ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วย
อุเบกขา ไม่ประกอบด้วยญาณ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 ชื่อว่า
สเหตุกกามาวจรกุศลจิต ฯ

จิต 8 นี้ คือ จิตที่สหรคตด้วยโสมนัส ประกอบด้วยญาณ
เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วยโสมนัส ไม่ประกอบ
ด้วยญาณ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วยอุเบกขา
ประกอบด้วยญาณ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วย
อุเบกขา ไม่ประกอบด้วยญาณ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 ชื่อว่า
สเหตุกกามาวจรวิบากจิต ฯ
จิต 8 นี้ คือ จิตที่สหรคตด้วยโสมนัส ประกอบด้วยญาณ
เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วยโสมนัส ไม่ประกอบ
ด้วยญาณ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วยอุเบกขา
ประกอบด้วยญาณ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 จิตที่สหรคตด้วย
อุเบกขา ไม่ประกอบด้วยญาณ เป็นอสังขาริก 1 สสังขาริก 1 ชื่อว่า
สเหตุกกามาวจรกิริยา จิต ฯ
กุศลจิต วิบากจิต และกิริยาจิต ฝ่ายสเหตุกามาวจร 24
จบบริบูรณ์ทุกประการ ด้วยประการฉะนี้แล ฯ
[สังคหคาถา]
ผู้รู้กล่าวกุศลจิต วิบากจิต และกิริยาจิต
ฝ่ายสเหตุกกามาวจรไว้ 24 โดยความ
ต่างแห่งเวทนา ญาณ และสังขาร ฯ
ในกามภพ กามาวจรจิตทั้งหมดมี 54 คือ

วิบากจิต 23 กุศลจิตกับอกุศลจิต 20
และกิริยาจิต 11
กามาวจรจิต จบบริบูรณ์ ฯ

จิตทั้ง 5 นี้ คือ ปฐมฌานกุศลจิต ประกอบด้วยวิตก วิจาร
ปีติ สุข และเอกัคคตา 1 ทุติยฌานกุศลจิต ประกอบด้วยวิจาร ปีติ
สุข และเอกัคคตา 1 ตติยฌานกุศลจิต ประกอบด้วยสุขและเอกัคคตา 1
ปัญจมฌานกุศลจิต ประกอบด้วยอุเบกขาและเอกัคคตา 1 ชื่อว่า
รูปาวจรกุศลจิต ฯ
จิตทั้ง 5 นี้ คือ ปฐมฌานวิบากจิต ประกอบด้วยวิตก
วิจาร ปีติ สุข และเอกัคคตร 1 ทุติยฌานวิบากจิต ประกอบด้วย
วิจาร ปีติ สุข และเอกัคคตร 1 ตติยฌานวิบากจิต ประกอบด้วย
ปีติ สุข และเอกัคคตา 1 จตุตถฌานวิบากจิต ประกอบด้วยสุขและ
เอกัคคตา 1 ปัญจฌานวิบากจิต ประกอบด้วยอุเบกขาและเอกัคคตร 1
ชื่อว่า รูปวจรวิบากจิต ฯ
จิตทั้ง 5 นี้ คือ ปฐมฌานกิริยาจิต ประกอบด้วยวิตก วิจาร
ปีติ สุข และเอกัคคตา 1 ทุติยฌานกิริยาจิต ประกอบด้วยวิจาร
ปีติ สุข และเอกัคคตา 1 ตติยฌานกิริยาจิต ประกอบด้วยปีติ สุข
และเอกัคคตา 1 จตุตฌานกิริยาจิต ประกอบด้วยสุขและเอกัคคตา 1

ปัญจมฌานกิริยาจิต ประกอบด้วยอุเบกขาและเอกัคคตา 1 ชื่อว่า
รูปาวจรกิริยาจิต ฯ
กุศลจิต วิบากจิต และกิริยาจิต ฝ่ายรูปาวจร 15
จบบริบูรณ์ทุกประการ ด้วยประการฉะนี้แล ฯ
[สังคหคาถา]
รูปาวจรจิต โดยความต่างแห่งฌาน มี 5,
โดยความต่างแห่งกุศล วิบาก และกิริยา
รูปาวจรจิตนั้น มี 15 ฯ
จิตทั้ง 4 นี้ คือ อากาสานัญจายตนกุศลจิต 1 วิญญาณัญจายตน-
กุศลจิต 1 อากิญจัญญายตนกุศลจิต 1 เนวสัญญานาสัญญายตน-
กุศลจิต 1 ชื่อว่า อรูปาวจรกุศลจิต ฯ
จิตทั้ง 4 นี้ คือ อากาสานัญจายตนวิบากจิต 1 วิญญาณัญจายตน-
วิบากจิต 1 อากิญจัญญายตนวิบากจิต 1 เนวสัญญาณสัญญายตนวิบาก-
จิต 1 ชื่อว่า อรูปาวจรวิบากจิต ฯ
จิตทั้ง 4 นี้ คือ อากาสานัญจาตนกิริยาจิต 1 วิญญาณัญจาย-
ตนกิริยาจิต 1 อากิญจัญญายตนกิริยาจิต 1 เนวสัญญานาสัญญายตน-
กิริยาจิต 1 ชื่อว่า อรูปวจรกิริยาจิต ฯ
กุศลจิต วิบากจิต และกิริยา ฝ่ายอรูปาวจร 12
จบบริบูรณ์ทุกประการ ด้วยประการฉะนี้แล ฯ
[สังคหคาถา]
อรูปจิต (อรูปาวจรจิต) มี 4 โดย