อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา
ปญฺจิกา นาม อตฺถโยชนา
ตติโย ภาโค
- - - -
ฉฏฺฐปริจฺเฉทตฺถโยชนา
[1] เอวํ ปญฺจมปริจฺเฉทวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ฉฏฺฐ-
ปริจฺเฉทวณฺณนํ กโรนฺโต อาห เอวนฺตฺยาทิ ฯ เอวํ วุตฺตนเยน
ตาว ปฐมํ จิตฺต...อารภนฺโต อาจริโย เอตฺตาวตาติอาทิมาห¹ ฯ
จิตฺตญฺจ เจตสิกญฺจ จิตฺตเจตสิกา ฯ จิตฺตเจตสิกานํ วสนํ
สมฺพชฺฌนํ จิตฺต...วโส ฯ เทฺว วิธา ปการา ยสฺส อภิธมฺมตฺถสฺส
โส ทุวิโธ ฯ อภิธมฺเม วุตฺโต อตฺโถ อภิธมฺมตฺโถ ฯ ตสฺส
รูปสฺส อนฺตรํ ตทนนฺตรํ ฯ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต จสทฺโท รูปญฺจ
นิพฺพานญฺจาติ โยเชตพฺโพ ฯ อารภิสฺสตีติ อารภนฺโต โย
อาจริโย ฯ เอตฺตาวตาติ วจนํ อาทิ ยสฺส วจนสฺส ตํ
เอตฺตาวตาติอาทิ ฯ เอวนฺติ ทสฺเสตฺวาติ นิทสฺสนํ ฯ ตาวาติ
ทสฺเสตฺวาติ กิริยาวิเสสนํ ฯ จิตฺต...นาติ ทุวิธนฺติ ตติยาวิเสสนํ ฯ
1. ยทิปิ ฏีกายํ เอตฺตาวตาติอาทีติ ทสฺสติ ฯ เอตฺตาวตาติอาทิเอตฺตาวตาติอาทึ จาติ เทฺว
ปาฐา ปน เอกสทิสาเยว โหนฺติทุติยาวิภตฺติกภาวโต ฯ
อภิ.190

อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา หน้า 2

ทฺวิธนฺติ อธิธมฺมถฺนฺตคิ วิเสสนํ ฯ อภิธมฺมตฺถนฺติ ทสฺเสตฺวาติ
กมฺมํ ฯ ทสฺเสตฺวาติ อาหาติ ปุพฺพกาลกิริยา ฯ อิทานีติ
ทสฺเสตุนฺติ กาลสตฺตมี ฯ รูปํ นิพฺพานนฺติ ปททฺวยํ ทสฺเสตุนฺติ
กมฺมํ ฯ ตท...ญฺจาติ นิพฺพานนฺติ ปทสฺส วิเสสนํ ฯ ทสฺเสตุนฺติ
อารภนฺโตติ สมฺปทานํ ฯ อารภนโตติ อาหาติ กตฺตา ฯ
เอตฺตา...ทินฺติ¹ อาหาติ กมฺมํ ฯ คาถาย โยชนํ กโรนฺโต อาห
สปฺปตฺยาทิ ฯ
[2] สปฺป...เทหิ มยา วิภตฺตา หิ ยสฺมา...รูปํ มยา
ปวุจฺจตีติ อิติ โยชนา ฯ สปฺป...กาติมสฺส อตฺถวิวรณํ วุตฺตปฺปเภท-
วนฺโต วุตฺตปฺปวตฺติวนฺโต จาติ ฯ จิตฺตเจตสิกานํ ปภิชฺชนํ
ปเภโท ฯ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺตนํ ปวตฺติ ฯ ปเภโท จ ปวตฺติ
จ ปเภทปฺปวตฺติ ฯ วิชฺชมานา ปเภทปฺปวตฺติ เยสํ จิตฺต-
เจตสิกานํ เต สปฺปเภทปฺปวตฺติกา ฯ สหสทฺโท วิชฺชมานตฺถวาจโก ฯ
กฺวจิ สมาสาทินา อนฺเต โก ฯ นิทฺเทโส จ ปฏินิทฺเทโส จ
นิทฺเท...เทสา ฯ ตตฺถ จิตฺตํ ตาวตฺยาทิ นิทฺเทโส ฯ ตตฺถ กตมํ
กามาวจรนฺตฺยาทิ ปฏินิทฺเทโส ฯ นิทฺเทสปฏินิทฺเทสา อาทิ เยสํ
สมฺปโยคาทีนํ เต นิทฺ...ทโย ฯ อาทิสทฺเทน สมฺปโยคสงฺคห-
เวทนาสงฺคห เหตุกิจฺจทฺวาราลมฺพนวตฺถุสงฺคหานํ คหณํ ฯ นิทฺเทส-
ปฏินิทฺเทสาทีนํ วโส นิทฺเท...วโส ฯ วุตฺโต จ ปเภโท จาติ
1. เอตฺตา - - ทีติ ภวิตพฺพํ ฏีกาปาฐานุโลมโต
อภิ.191

ฉฏฺฐปริจฺเฉทตฺถโยชนา หน้า 3

วุตฺตปฺปเภโท ฯ วุตฺตปฺปเภโท เอเตสํ จิตฺตเจตสิกานํ อตฺถีติ
วุตฺตปฺปเภทวนฺโต ฯ นิทฺเทสปฏินิทฺเทวเสน ปฐมปริจฺเฉเทน
วุตฺตปฺปเภทวนฺโต สมฺปโยคสงฺคหวเสน ทุติยปริจฺเฉเทน วุตฺตปฺป-
เภทวนฺโต เวทนาทิสงฺคหาทิวเสน ตติยปริจฺเฉทวเสน¹ วุตฺตปฺป-
เภทวนฺโตตฺยาธิปฺปาโย ฯ ปวตฺติ จ ปฏิสนฺธิ จ ปว...นฺธิโย ฯ
ปวตฺติปฏิสนฺธีนํ วโส ปว...วโส ฯ ปวตฺตนํ ปวตฺติ ฯ วุตฺตา
จ สา ปวตฺติ จาติ วุตฺตปวตฺติ ฯ วุตฺตปวตฺติ เอเตสมตฺถีติ
วุตฺตปวตฺติวนฺโต ฯ ปวตฺติวเสน จตุตฺถปริจฺเฉเทน วุตฺตปวตฺติวนฺโต ฯ
ปฏิสนฺธิวเสน ปญฺจมปริจฺเฉเทน วุตฺตปวตฺติวนฺโตตฺยาธิปฺปาโย ฯ
จสทฺโท วุตฺตปฺปเภทวนฺโต จ วุตฺตปฺปวตฺติวนฺโต จาติ โยเชตพฺโพ ฯ
ปญฺจ...เทหีติ อิทํ เอตฺตาวตาติ ปเทน ปรามสิตปทํ ฯ หิสทฺโท
ยสฺมาทตฺเถ วตฺตตีติ กตฺวา อาห หิ ยสฺมาติ ฯ อนุกฺกเมน
อนุปตฺตํ ยถานุปฺปตฺตํ ฯ สปฺป...ติกา วุตฺต..วนฺโต วุตฺต...วนฺโต
จาติ ทฺวิปทํ ธมฺมาติ ปทสฺส วิเสสนํ ฯ นิทฺเท...นาติ ปเภทาติ
ปเท ตติยาวิเสสนํ ฯ ตีหีติ ปริจฺเฉเทหีติ วิเสสนํ ฯ ปริจฺเฉเทหีติ
วุตฺตาติ กรณํ ฯ ปว...นาติ ปวตฺตตีติ ปเท ตติยาวิเสสนํ ฯ
ทฺวีหีติ ปริจฺเฉเทหีติ วิเสสนํ ฯ ปริจฺเฉเทหีติ วุตฺตาติ กรณํ ฯ
จิตฺต...กาติ ธมฺมาติ วิเสสนํ ฯ ธมฺมาติ วิภตฺตาติ กมฺมํ ฯ
เอตฺตา...เทหีติ วิภตฺตาติ กรณํ ฯ วิภตฺตาติ กมฺมวาจกํ ฯ
1. ตติยปริจฺเฉเทนาติ ภวิตพฺพํ ฯ
อภิ.191

อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา หน้า 4

หิ ยสฺมาติ วิภตฺตาติ เหตุ ฯ ตสฺมาติ ปวุจฺจตีติ เหตุ ฯ
อิทานีติ ปวุจฺจตีติ กาลสตฺตมี ฯ ยถานุปตฺตนฺติ รูปนฺติ วิเสสนํ ฯ
รูปนฺติ ปวุจฺจตีติ กมฺมํ ฯ อิตีติ สรูปํ ฯ โยชนาติ ลิงฺคตฺโถ ฯ
[3] อิทานิตฺยาทิ วิตฺถาโร ฯ สมุทฺเทสาติอาทิวจนสฺส อนุสนฺธึ
ญาปนตฺถํ อิทานิ ย...อาทิวจนํ อาจริเยน วุตฺตํ ฯ ปฏิญฺญายิตฺถ
สมฺปฏิจฺฉยิตฺถาติ ปฏิญฺญาตํ ฯ อนุรูปํ ปฏิญฺญาตํ ยถาปฏิญฺญาตํ ฯ
ยถาปฏิญฺญาตญฺจ ตํ รูปญฺจาติ ยถา...รูปํ ฯ วิภชนํ วิภาโค ฯ
ยถา...ปฏิญฺญาตรูปสฺส วิภาโค ยถา...ภาโค ฯ ยถาปฏิญฺญาตนฺติปิ ฯ
ปุริโม ยุตฺโต ฯ อิทานีติ วุตฺตนฺติ กาลสตฺตมี ฯ ยถา...ตฺถนฺติ
ฐเปตุนฺติ สมฺปทานํ ฯ มาติกนฺติ ฐเปตุนฺติ กมฺมํ ฯ ฐเปตุนฺติ
วุตฺตนฺติ สมฺปทานํ ฯ สมุ...ทีติ วุตฺตนฺติ กมฺมํ ฯ สํ อิตฺยุปสคฺคสฺส
อเนกตฺถตฺตา สงฺเขปโตติ วุตฺตํ ฯ สงฺขิปนํ สงฺเขโป ฯ รูปสฺส
อุทฺทิสนํ ปกาสนํ ฯ อุทฺทิสิยเต อุทฺทิสนํ ภาวสาธนํ ฯ สงฺเขปโต
อุทฺเทโส สมุทฺเทโส ฯ สงฺเขปโตติ¹ ตติยาวิเสสนํ ฯ อุทฺทิ...โสติ
ลิงฺคตฺโถ ฯ เอก...นาติ วิภชนนฺติ ตติยาวิเสสนํ ฯ เอโก วิโธ ยสฺส
รูปสฺส ตํ เอกวิธํ ฯ เอกวิธํ อาทิ เยสํ ทุวิธาทีนํ เต เอกวิธาทโย ฯ
เอกวิธาทีนํ วโส เอก...วโส ฯ วิภชนนฺติ วิภาคํ(2) ฯ วิภชิยเต
วิภชนํ ฯ ภช ปุถุกฺกรเณ นนฺทาทีหิ ยุ ฯ วิภชฺชนฺติปิ ฯ
โสเยวตฺโถ ฯ ภช ปุถุกฺกรเณ ฯ ผลํ เอตสฺมา การณโต
1. เอตฺถนฺตเร อุทฺทิสนนฺตีติ ภเวยฺย ฯ 2. วิภาโค ฯ
อภิ.191

ฉฏฺฐปริจฺเฉทตฺถโยชนา หน้า 5

สมุฏฺฐาติ อิติ ตสฺมา ตํ การณํ สมุฏฺฐานํ ฯ เอตสฺมาติ
สมุฏฺฐาตีติ อปาทานํ ฯ ผลนฺติ กตฺตา ฯ สํอุปุพฺโพ ฐา
คตินิวุตฺติมฺหิ ฯ กตฺตุ...สูจาติ จสทฺเทน ยุ ฯ สํสทฺโท ธาตฺวตฺถ-
วาจโก ฯ กมฺมา...ยาติ อิทํ ลทฺธสรูปญาปนํ ฯ กมฺมํ อาทิ เยสํ
ปจฺจยานํ เต กมฺมาทโย ฯ รูปํ ชเนนฺตีติ รูปชนกา ฯ รูปชนกา จ
เต ปจฺจยา จาติ รูป...จฺจยา ฯ กมฺมาทโยติ รูป...ยาติ
วิเสสนํ ฯ รูป...ยาติ ลิงฺคตฺโถ ฯ จกฺขุ...โยติ กลาปาติ วิเสสนํ ฯ
จกฺขุทสกํ อาทิ เยสํ โสตทสกาทีนํ เต จกฺขุทสกาทโย ฯ
กลิตพฺพา สงฺขฺยาตพฺพาติ กลา เย อวยวา ฯ กล สงฺขฺยาเน ฯ
สพฺพโต...วาติ อ ฯ กลา อวยวา อปนฺติ เอตฺถ สมุทาเยสุ
ปวิสนํ ปาปุณนฺตีติ กลาปา ฯ กลสทฺทุปปโท อป ปาปุเณ ฯ สพฺพโต
...วาติ อ ฯ กลาปาติ ลิงฺคตฺโถ ฯ ปว...เจติ ฐปนํ ฯ ภโว จ
กาโล จ สตฺโต จ ภว...สตฺตา ฯ ภวกาลสตฺตานํ เภโท ภว...
เภโท ฯ อุปฺปตฺติยา กโม อุปฺปตฺติกฺกโม ฯ ภว...นาติ อุปฺปตฺตีติ
ตติยาวิเสสนํ ฯ รูปานนฺติ อุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธ ฯ อุปฺป...โตติ
สงฺคโหติ ปเท ตติยาวิเสสนํ ฯ โปตฺถเก สมุทฺเทสา...อิติ เอวํ
ปญฺจธา ตตฺถ รูปสงฺคเห สงฺคโห รูปานํ คหณํ โหติ ฯ
[4] ปฐวาทิธมฺมา อุปาทินฺนา ภูตา ชาตา นิพฺพตฺตา
อิติ ตสฺมา ปฐวาทิธมฺมา มหาภูตา นาม ฯ ตณฺหาทีหิ อุเปเตน
กมฺมุนา ผลภาเวน อาทินฺนา คหิตาติ อุปาทินฺนา กมฺม-
อภิ.191

อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา หน้า 6

ชรูปธมฺมา ฯ น อุปาทินฺนา อนุปาทินฺนา ฯ อุปาทินฺนา จ
อนุปาทินฺนา จ อุปา...ทินฺนา ฯ อุปาทินฺนานุปาทินฺนานํ สนฺตานา
อุปา...นฺตานา ฯ เอตฺถ จ อุปาทินฺนตานา นาม อินฺทฺริย-
พนฺธสนฺตานา ฯ อนุปาทินฺนสนฺตานา นาม อนินฺทฺริยพนฺธสนฺตานา ฯ
สมฺภริยนฺติ เอเตหีติ สมฺภารา ฯ จกฺขาทิธาตุโย เอเตหิ อวยเวหิ
สมฺภริยนฺติ อิติ ตสฺมา เต อวยวธมฺม สมฺภารา ฯ เต ปน
อุปตฺถมฺภกภูตา จตุสมุฏฺฐานิกรูปสนฺตติโย ทฏฺฐพฺพา ฯ สํปุพฺโพ
ภร อุปตฺถมฺภเน ฯ วิสรุชปทาทิโต ณ ฯ สห สมฺภาเรหิ
อวยเวหีติ สสมฺภารา ยา ธาตุโย ฯ สสมฺภารา จ ตา ธาตุโย จาติ
สส...ตุโย ฯ สสมฺภารธาตูนํ วสนํ สมฺพชฺฌนํ สสมฺภารธาตุวโส ฯ
มหนฺตีติ มหนฺตา เย รูปธมฺมา ฯ หวนฺติ ภวนฺตีติ หุตฺวา เย
รูปธมฺมา ฯ หุภู สตฺตายํ ฯ ตฺวา ฯ ภูตาติมสฺส ปาตุภูตาติ
วิวรณํ ฯ ปาตุภวนฺตีติ ปาตุภูตา เย รูปธมฺมา ฯ ปาตุนฺติ
ปากฏตฺเถ นิปาโต ฯ อุปา...สูติ ภูตาติ อาธาโร ฯ สส...นาติ
มหนฺตาติ ตติยาวิเสสนํ ฯ มหนฺตา ภูตา ปาตุภูตาติ ธมฺมาติ
วิเสสนํ ฯ หุตฺวาติ ภูตาติ วิเสสนํ ฯ อิตีติ เหตุ ฯ มหาภูตาติ
สญฺญา ฯ มหนฺตา หุตฺวา ภูตา มหาภูตา ฯ กมฺมธารโย ฯ
อปรมฺปิ นยํ ญาเปนฺโต อาห อถวาตฺยาทิ ฯ
[5] อถวา อปโร นโย ฯ เอเตสุ สตฺเตสุ อเนก...น
วาติ มหนฺตานิ วา มหนฺตานิ อภูตานิ อตฺถิ อิติ ตสฺมา เต
อภิ.191