อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา
ปญฺจิกา นาม อตฺถโยชนา
ทุติโย ภาโค
----------
[1] ยา ธมฺมชาติ สทฺทหติ อิติ ตสฺมา สา ธมฺมชาติ
สทฺธา ฯ สํปุพฺโพ ธา สทฺทหเน อิตฺถิยมติยโว วาติ อ
อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย วคฺคนฺตํ วชาทีหิติอาทินา นสฺส โท ฯ
ติตฺถิยสาวกานํ อวตฺถุภูเตสู ติตฺถิยาทีสุ สทฺทหนํ นิวตฺเตตุํ
พุทฺธาทีสุ ปสาโทติ วุตฺตํ ฯ พุทฺธา อาทิ เยสํ ธมฺมาทีนํ เต
พุทฺธาทโย ฯ ปสาทนํ ปสาโท ฯ สา สทฺธา สมฺป...ขณา ฯ
สมฺปยุตฺตานนฺติ ปสาทนาติ ปเท กมฺมํ ฯ ปสาทนํ อนาวิลภาว-
กรณํ ลกฺขณเมติสฺสาติ ปสาทนลกฺขณา ฯ
[2] กถํ วิยาติ อาห อุทกปฺปสาทกมณิ วิยาติ ฯ อุทกํ
ปสาเทตีติ อุทกปฺปสาทโก โย มณิ ฯ มโนติ มหคฺฆภาวํ
คจฺฉตีติ มณิ ยํ รตนํ ฯ มนุ ญาเณ มุนาทีหิ จิ กฺวจิ
ธาตูติอาทินา นสฺส ณตฺตํ ฯ อุทกปฺปสาทโก จ โส มณิ
จาติ อุท...มณิ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส อุทกปฺปสาทมณิ ฯ
อภิ.104

อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา หน้า 2

[3] สรณํ อารมฺมณสฺส สรณกิริยา สติ ฯ สร
จินฺตายํ อิตฺถิมติยโว วาติ ติ ขมขนหนรมาทีนมนฺโต ฯ สํ
ภุโส มุสติ มุยฺหตีติ สมฺโมโส โย โมโห ฯ สํปุพฺโพ มุส
โมเห วิส...โต ณ ฯ น สมฺโมโส อสมฺโมโส ฯ สา
สติ สมฺป...ขณา ฯ สมฺปยุตฺตานนฺติ สรณาติ ปเท กมฺมํ ฯ
สมฺปยุตฺตานํ สราปณํ สรณํ สรณํ ลกฺขณเมติสฺสาติ
สรณลกฺขณา ฯ
[4] ยา ธมฺมชาติ กาย...ทีหิ หิริยติ ชิคุจฺฉติ อิติ
ตสฺมา สา ธมฺมชาติ หิริ ฯ ชิคุจฺฉตีติ อิทํ อธิปฺปายวเสน
วุตฺตํ ฯ กาย...ทีหีติ ชิคุจฺฉตีติ ปเท เหตุ ฯ หิริ ชิคุจฺฉายํ
มุนาทีหิ ฯ สา หิริ ปา...ขณา ฯ ปาปโตติ ชิคุจฺฉนาติ
ปเท อปาทานํ ฯ ชิคุจฺฉิยเต ชิคุจฺฉนํ ชิคุจฺฉนํ
ลกฺขณเมติสฺสาติ ชิคุ...ขณา ฯ
[5] ยํ ธมฺมชาตํ โอตฺตปฺปติ อิติ ตํ โอตฺตปฺปํ ฯ อวปุพฺโพ
ตป อุพฺเพเค ฯ ตํ โอตฺตปฺปํ ปาป...ขณํ ฯ ปาปโตติ
อุตฺตาสาติ ปเท อปาทานํ ฯ อุตฺตสเต อุตฺตาโส ฯ อุปุพฺโพ ตส
อุพฺเพเค ภเว จ ฯ อุตฺตาโส ลกฺขณเมตสฺสาติ อุตฺตา...
ลกฺขณํ ฯ
[6] อิเมสํ ทฺวินฺนํ วิเสเส โลกุปมาย ปากฏํ กโรนฺโต
อาห อตฺตคารวตฺยาทึ ฯ อตฺตคารววเสน...โอตฺตปฺปํ ฯ
อภิ.104

ทุติยปริจฺเฉทตฺถโยชนา หน้า 3

สุขทุกฺขํ อทติ ภกฺขตีติ อตฺตา โย กาโย ฯ คาริยเต
ครุ โย อตฺตา วธุยา คาริยเต มานิยเต อิติ โส อตฺตา ครุ
กมฺมสาธนํ ฯ ครุโน ภาโว คารวํ อตฺตคารวสฺส วโส
สมฺพชฺฌนํ อตฺต...วโส ฯ สตฺเต นิรยํ ปาเปตีติ ปาโป โย
อกุสลธมฺโม ฯ ชิคุจฺฉิยเต ชิคุจฺฉนํ ภาวสาธนํ ฯ กุลตีติ กุลํ
โย วํโส กุลติ อวิจฺฉินฺนํ หุตฺวา ปวตฺตติ อิติ โส วํโส กุลํ ฯ
กุล สนฺตาเน สพฺพ...วาติ อ ฯ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตนิ
สตฺเต พนฺธตีติ วธุ ยา นารี ปญฺจหิ...พนฺธติ อิติ ตสฺมา
สา นารี วธุ สุณิสา ฯ พนฺธ พนฺธเน กาเล วตฺตมานาตีเต
ณฺวาทโยติ อุ กฺวจิ ธาตูติอาทินา พนฺธสฺส วธาเทโส ฯ กุเล
วธุ กุลวธุ ฯ ปรสฺมึ คารวํ ปรคารวํ ปรคารวสฺส วโส
ปรคารววโส ฯ อุตฺตสิยเต อุตฺตาโส ภาวสาธนํ ฯ ขตฺติยาทีหิ
วิเสเสน เอสิยเตติ เวสิยา ยา นารี ขตฺติยาทีหิ วิเสเสน
เอสิยเต คเวสิยเต อิติ สา นารี เวสิยา คณิกา ฯ วิปุพฺโพ
อิส คเวสเน โณฺย ณโลปวุฑฺฒิ ยถาคมมิกาโร อิตฺถิย...
จโย ฯ ขตฺติยาทีหิ วิเสเสน อิจฺฉิยเตติ วา เวสิยา ยา นารี ฯ
อิสุ อิจฺฉากนฺตีสุ ฯ เสสํ ปุพฺพํว ฯ
อตฺต...วเสนาติ ชิคุจฺฉนาติ ปเท ตติยาวิเสสนํ ฯ ปาปโตติ
ชิคุจฺฉนาติ ปเท อปาทานํ ฯ ชิคุจฺฉนโตติ วิยาติ ปเท
เหตุ ฯ กุลวธูติ อุปมา ฯ วิยาติ อุปมาโชตโก ฯ หิรีติ
อภิ.104

อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา หน้า 4

ลิงฺคตฺโถ ฯ ปร...เสนาติ อุตฺตาสนาติ ปเท ตติยาวิเสสนํ ฯ
ปาปโตติ อุตฺตาสนาติ ปเท อปาทานํ ฯ อุตฺตาสนโตติ วิยาติ
ปเท เหตุ ฯ เวสิยาติ อุปมา ฯ วิยาติ อุปมาโชตโก ฯ
โอตฺตปฺปนฺติ ลิงฺคตฺโถ ฯ
[7] โลภ...อโลโภ ฯ โส อโลโภ อารมฺม...ภิกฺขุ
วิย ฯ ปตติ เอตฺถาติ ปกฺโข ธมฺโม เอตฺถ โกฏฺฐาเส ปตติ
ปวิสติ อิติ โส ปกฺโข อโลโภ ฯ ปต ปตเน กาเลตฺยาทินา
ข กฺวจิ ธาตูติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป วคฺเค ฯ ปฏิวิรุทฺโธ
ปกฺโข ปฏิปกฺโข กมฺมธารโย ฯ โลภสฺส ปฏิปกฺโข โลภปฏิปกฺโข
จตุตฺถีตปฺปุริโส ฯ น โลโภ อโลโภ นนิปาตปุพฺพกมฺมธารโย ฯ
นสทฺโท วิรุทฺธวาจโก ฯ อตฺตนฺนสฺส¹ ตปฺปุริเส ฯ
โลภ...ปกฺโขติ สญฺญี ฯ อโลโภติ สญฺญา ฯ โสติ
ลิงฺคตฺโถ ฯ อารมฺมเณติ อลคฺคาติ ปเท อาธาโร ฯ จิตฺตสฺสาติ
ตาติ ปเท สมฺพนฺโธ ฯ อล...ขโณติ โสติ ปทสฺส วิเสสนํ ฯ
ลญฺชนํ ลคฺโค ภาวสาธนํ ฯ ลช สงฺเค โณฺย ฯ
วทมทาทินา ณฺยสฺส ภาวสาธนํ ฯ ลช สงฺเค โณฺย จ
จิตฺตสฺส ตํ อลคฺคํ อลคฺคสฺส ภาโว อลคฺคตา อลคฺคตา
ลกฺขณํ ยสฺส อโลภสฺส โส อลคฺคตาลกฺขโณ ฯ อมุจฺจีติ
มุตฺโต โย ภิกฺขุ ฯ มุจ โมจเน พุธ...ริ อตีเต ฯ
1. นสฺส อตฺตนฺติ อธิปฺปาโย ฯ
อภิ.105

ทุติยปริจฺเฉทตฺถโยชนา หน้า 5

ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ ฯ มุตฺโต จ โส ภิกฺขุ จาติ มุตฺต-
ภิกฺขุ ขีณาสวภิกฺขุ ฯ โส หิ มุตฺตราคตฺตา กตฺถจิ มมายรหิโต
โหติ
[8] โทสสฺส ปฏิปกฺโข โทสปฏิปกฺโข ฯ น โทโส
อโทโส ฯ โส อโทโส อ...วิย ฯ จณฺฑิกสฺส ปุคฺคลสฺส
ภาโว จณฺฑิกฺกํ ผรุสภาโว ฯ อตฺถโต ปน โกโธเยว ฯ น
จณฺฑิกฺกํ อจณฺฑิกฺกํ อผรุสภาโว อจณฺฑิกฺกํ ลกฺขณํ ยสฺส โส
อจ...ขโณ ฯ อนุรูปํ กุลติ ปวตฺตตีติ อนุกุโล โย มิตฺโต ฯ
กุล คติมฺหิ ฯ คติ ปวตฺติ ฯ มิทติ พนฺธติ อตฺตนิ ปรนฺติ
มิตฺโต โย ชโน สุหทโย ฯ มิท พนฺธเน ฉทาทีหิ
ตตฺร ณ ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ ฯ เมทติ ปรํ สิเนหตีติ
วา มิตฺโต โย ชโน ฯ มิท สิเนหเน ฯ เสสํ ปุพฺพํ ว ฯ
อนุกุโล จ โส มิตฺโต จาติ อนุกุลมิตฺโต ฯ
[9] เตสุ เตสุ ธมฺเมสูติ อตฺตนา สมฺปยุตฺเตสุ เตสุ เตสุ
จิตฺตเจตสิกธมฺเมสุ ฯ ตตฺรสทฺโท วิจฺฉตฺถวาจโกติ ญาเปนฺโต
เตสุ เตสูติ วุตฺตํ ฯ อภิธมฺมาวตารฏีกายํ ปน เตสุ ธมฺเมสูติ
อวยปาโฐ เอกํ เตสูติ ปทํ ปหาย อุทฺธโฏ ฯ สพฺพตฺถ ปน
อฏฺฐกถาทีสุ เตสุ เตสูติ ปาโฐเยว อตฺถิ ฯ มชฺเฌ ฐิโต
อตฺตา สภาโว เอตสฺส ธมฺมสมุหสฺสาติ มชฺฌตฺตา มชฺฌตฺตสฺส
ภาโว มชฺฌตฺตตา ฯ ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ อลุตฺตสตฺตมีตปฺปุริโส ฯ
อภิ.105

อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา หน้า 6

สา ตตฺรมชฺฌตฺตตา จิตฺต...อสฺสานํ อชฺฌุเปกฺขโน สารถิ
วิย ฯ จิตฺตญฺจ เจตสิกา จ จิตฺตเจตสิกา ฯ อุเปกฺขิยเต
อุเปกฺขนํ ฯ อธิกํ อุเปกฺขนํ อชฺฌุเปกฺขนํ กมฺมธารโย ฯ
อชฺฌุเปกฺขนํ ลกฺขณํ ยสฺสา สา อชฺฌุ...ขณา ฯ ยสฺส
ตตฺรมชฺฌตฺตตาย ฯ
สาติ ลิงฺคตฺโถ ฯ จิตฺต...กานนฺติ อชฺฌุเปกฺขนาติ ปเท
กมฺมํ ฯ อชฺฌุ...ขณาติ สาติ ปทสฺส วิเสสนํ ฯ
[10] สมํ ปวตฺตนฺตีติ สมปฺปวตฺตา เย อสฺสา ฯ อสนฺติ
ภกฺขนฺตีติ อสฺสา เย หยา ฯ อส ภกฺขเน สพฺพ...วาติ
อ ฯ อสฺสทมาทโย สาเรตีติ สารถิ โย ชโน อสฺส...โย
สาเรติ คเมติ อิติ โส ชโน สารถิ รถวาโห ฯ สร
คติจินฺตายํ ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี วาติ ณี อสํโยคานฺตสฺส วุฑฺฒิ
การิเต กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโยติ รถิ กฺวจิ ธาตูติอาทินา
รณีนํ โลโป ฯ สทฺทนีติยมฺปิ อสฺสทมาทโย สารสีโลติ
สารถี กิญฺจาปิ กตฺถจิ สารถิ อิติ รสฺสตฺตปาโฐ ทิสฺสติ
ตถาปิ โส สภาเวน รสฺสตฺตปาโฐ น โหติ ทีฆสฺส รสฺสตฺต-
กรณปาโฐติ เวทิตพฺโพติ วุตฺตํ ฯ โมคฺคลฺลาเนปิ รสฺสตฺตปาโฐปิ
ทิสฺสติ ฯ
สม...ตานนฺติ อสฺสานนฺติ ปทสฺส วิเสสนํ ฯ อสฺสานนฺติ
อชฺฌุเปกฺขโนติ ปเท กมฺมํ ฯ สารถีติ อุปมา ฯ
อภิ.105