ปฐมปริจฺเฉทตฺถโยชนา หน้า 1

อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา
ปญฺจิกา นาม อตฺถโยชนา
ปฐโม ภาโค

ปณามคาถา
นตฺวา พุทฺธํ สุทฺธญาณํ ธมฺมญฺจสฺสาธินีหรํ
สงฺฆํ มงฺคลภาวญฺจ สีลาทิคุณภูสิตํ
สีลปญฺญาสมฺปนฺเนน สุทฺธสีเลน ภิกฺขุนา
ยาจิโต วณฺณยิสฺสามิ อภิธมฺมตฺถวิภาวินึ
อิจฺฉิตํ กตฺถจิ หิตฺวา กตา ยา สนฺติ วณฺณนา
กตฺถจิ วิรุทฺธา จาปิ น ตา สพฺพตฺถโพธกา ฯ
ปฐมปริจฺเฉทตฺถโยชนา
[1] วิสุทฺธกรุณาญาณนฺติอาทิกา ปนายํ คาถา อาทิมฺหิ
กิมตฺถํ อาจริเยน วุตฺตา นนุ สุมงฺคลาจริโย วิเสโส อภิธมฺมตฺถ-
สงฺคหสฺส วณฺณนายํ กตาภินิเวโส ปวตฺโต¹ ตสฺมา
ปรมวิจิตฺตนยสมนฺนาคตนฺติอาทิกํ วตฺตพฺพํ เอวํ อวตฺวา อยํ คาถา
กิมตฺถํ วุตฺตา
1. อติเรกปเทน ภวิตำพฺพํ ฯ
อภิ. 61

อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา หน้า 2

ธมฺมํ พฺยาขฺยาตุกามสฺส สปฺปรตฺโถปวณฺณนํ
สาครํ คนฺตุกามสฺส หิมวนฺตคมนํ ยถา
เอวมาจริโย ภเวยฺยาติ โจทนา ฯ กิญฺจาปฺยยมาจริโย
อภิธมฺมตฺถุสงฺคหวณฺณนายํ กตาภินิเวโส ตถาปิ อยํ คาถา
รตนตฺตยปณามกรณตฺถํ อาจริเยน วุตฺตา ฯ รตนตฺตยปณาโม
กิมตฺถํ กโตติ ปุจฺฉา ฯ รตนตฺตยปณาโม อนฺตรายวิทฺธํสนตฺถํ
กโต ฯ นนุ จ ติวิโธ ปณาโม กายปณาโม วจีปณาโม
มโนปณาโมติ เตสุ กายมโนปณามาปิ อนฺตราเย วิทฺธํเสนฺติ
กสฺมา วจีปณาโม กโตติ ฯ สติปิ กายมโนปณามานํ อนฺตราย-
วิทฺธํสนสมตฺถภาเว ทฺวีหิ ปณาเมหิ สาติสโย วจีปณาโม กโต
โส หิ อตฺตโน เจว อิมํ คาถํ วาเจนฺตานํ โสตูนญฺจ อนฺตราเย
วิทฺธํเสติ ตถา รตนตฺตยสฺส คุณํ ชานนฺตานํ อชานนฺตานญฺจ
โสตูนํ รตนตฺตเย ปสาทํ ชเนติ ตสฺมา สาติสโย วจีปณาโม
กโตติ ฯ อยเมวตฺโถ วุจฺจเต ฯ
[2] สุมงฺคโล นาม อหํ วิสุทฺธกรุณาญาณํ พุทฺธํ นตฺวา
สมฺพุทธปูชิตํ ธมฺมํ นตฺวา สทฺธมฺมสมฺภูตํ นิรงฺคณํ สงฺฆํ นตฺวาติ
โยชนา ฯ
วิเสเสน สุชฺฌตีติ วิสุทฺธํ ยํ กรุณาญาณํ สงฺกิลิฏฺฐสมฺโมห-
วิคมโต วิเสเสน ราคาทิกฺกิเลเสหิ สุชฺฌติ อิติ ตสฺมา ตํ
กรุณาญาณํ วิสุทฺธํ กตฺตุสาธนํ ตติยาตปฺปุริโส ฯ วิสทฺโท
อภิ.61

ปฐมปริจฺเฉทตฺถโยชนา หน้า 3

อุปสคฺโค ฯ วิสทฺทาทโย เกนตฺเถน อุปสคฺคาติ ฯ อุเปจฺจ อตฺถํ
สชฺชนฺตีติ อุปสคฺคา เย วิอาทโย สทฺทา นามญฺจ อาขฺยาตญฺจ
อุเปจฺจ อุปคนฺตฺวา สชฺชนฺติ ลคฺคนฺติ เตสํ นามาขฺยาตานํ อตฺถํ
วิเสเสนฺติ อิติ ตสฺมา เต สทฺทา อุปสคฺคา นาม ฯ สช สงฺเค
ปวตฺตติ ฯ สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วาติ อ กคา จชานนฺติ ชสฺส โค
นเย ปรํ ยุตฺเต ปรเทฺวภาโว ฐาเนติ คสฺส ทฺวิตฺตํ ฯ
อุปสคฺคานญฺจ อตฺเถสุ ปวตฺติ ติปฺปการา โหติ โกจิ อุปสคฺโค
ธาตฺวตฺถํ พยาธยติ ยถา ปฏฺฐานํ โกจิ อุปสคฺโค ธาตฺวตฺถมนุ-
วตฺตติ ยถา ปติฏฺฐิโต อาราเธติ โกจิ อุปสคฺโค ธาตฺวตฺถํ
วิเสเสติ ยถา ปราภโว อนุภโวตฺยาทิ ฯ เตน วุตฺตํ
ธาตฺวตฺถํ พาธเต โกจิ โกจิ ตมนุวตฺตติ
ตเมวญฺโญ วิเสเสติ อุปสคฺคคตี ติธาติ ฯ
เตสุ วิสทฺโท ธาตฺวตฺถํ วิเสสโกว ฯ วิสุทฺธนฺติ เอตฺถ
สุธ สุทฺธิมฺหิ วตฺตติ ฯ สุธ อิตฺยยํ สทฺโท เกนตฺเถน ธาตุ ฯ
สกตฺนํ ธาเรตีติ ธาตุ โย สทฺโท สกตฺถมฺปิ อตฺตโน
คมนปจนาทิกํ อตฺถํ ธาเรติ อิติ ตสฺมา โส สทฺโท ธาตุ
ปรตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ โย สทฺโท อตฺถาติสยโยคโต ปรตฺถมฺปิ
ธาเรติ อิติ ตสฺมา โส สทฺโท ธาตุ ฯ วีสติยา อุปสคฺเคสุ
เยนเกนจิ อุปสคฺเคน อตฺถวิเสสกรเณน ปฏิพทฺธา สทฺทชาติ
อตฺถวิเสสมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ อยํ อิมิสฺสา อตฺโถ อยมิโต ปจฺจโย
อภิ.61

อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา หน้า 4

วโรติอาทินา อเนกปฺปกาเรน ปณฺฑิเตหิ ธาริยตีติ ธาตุ ฯ
ธา ธารเณ หนาทีหิ ณุนุตโวติ ตุ ฯ สุธ อิติ ฐิตํ ฯ
ภูวาทโย ธาตโว ธาตุสฺสนฺโตโลโปเนกรสฺส จ พุธคมาทิตฺเถ กตฺตาริ
ธฒภเหหิ ธฒาจาติ ตสฺส โธ หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธติ
ธาตฺวนฺตธการสฺส โท นเย วิสทฺทโต นา สพฺพาสมาวุโสอุปสคฺค-
นิปาตาทีหิ จาติ นาโลโป ตทฺธิตสมาส.....ตเวตูนาทีสุ จาติ
นามมิว กรณํ สุธสทฺทโต สิ สิสฺส อํ ปุพฺพมโธ สรโลโป
นเย อมาทโย ปรปเทภิ นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถติ สมาส-
สญฺญา เตสํ วิภตฺติโย โลปา จาติ วิภตฺติโลโป ปกติ จสฺส
สรนฺตสฺสาติ ปกติภาโว ปุน สมาสตฺตา นามมิว กรณํ สิ
สึ ปุพฺพสรโลโป นเย ฯ
กิรตีติ กรุณา ยา ธมฺมชาติ ปรทุกฺขํ กิรติ วิกฺขิปติ อิติ
ตสฺมา สา ธมฺมชาติ กรุณา นาม ฯ กิริยติ ทุกฺขิเตสุ ปสาริยติ
วา กรุณา ยา ธมฺมชาติ ภควตา ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขสหิเตสุ
สตฺเตสุ กิริยติ ปสาริยติ อิติ ตสฺมา สา ธมฺมชาติ กรุณา ทยา
กมฺมสาธนํ ฯ กิร วิกิรเณ วิกิรณํ วิกฺขิปนํ อปนยนํ ฯ กิร
ปสารเณ วชาทีหิ ปพฺพชาทโย นิปจฺจนฺเตติ วา กาเล วตฺตมา-
นาตีเตน ณฺวาทโยติ วา สุตฺเต กรกิเรหิ รุโณติ สทฺทนีติสุตฺเตน วา
รุณปจฺจโย ฯ รมฺหิ รนฺโต ราทิโนติ อนุพนฺธรการโลโป กฺวจิ
ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปริตาเทสโลปาคมา จาติ อิสฺส อ นเย
อภิ.61

ปฐมปริจฺเฉทตฺถโยชนา หน้า 5

อิตฺถียมโต อาปจฺจโย ปุพฺพมโธ สรโลโป นเย ฯ กโรตีติ
วา กรุณา ยา ธมฺมชาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยเขทํ
กโรติ ชนยติ อิติ ตสฺมา สา ธมฺมชาติ กรุณา ฯ กร
กรเณ ยถาวุตฺตสุตฺเตหิ รุโณ รมฺหิ รนฺโต ราทิโน นเย
อาปจฺจโย ฯ อถวา ฯ กร กรเณ กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโยติ
สุตฺเตน วา วรกรวาทรยมุชมิถสกากุโนติ โมคฺคลฺลานสุตฺเตน วา
กุนปจฺจโย เตสุ วุฑฺฒีติอาทินา กโลโป นสฺส โณ จ นสฺส
โณติ สุตฺเตน วา นสฺส โณ นเย อาปจฺจโย ฯ กิณาตีติ วา
กรุณา ยา ธมฺมชาติ กิณาติ ปรสฺส ทุกฺขํ ปจฺจยเวกลฺลกรณโต
หึสติ อิติ ตสฺมา สา ธมฺมชาติ กรุณา ฯ กิ หึสายํ รุโณ
อิสฺส อ ฯ กํ รุนฺธตีติ วา กรุณา ยา ธมฺมชาติ กํ สุขํ
รุนฺธติ อิติ ตสฺมา สา ธมฺมชาติ กรุณา ทุติยาตปฺปุริโส ฯ
กสทฺโท สุขตฺถวาจโก ฯ เตน วุตฺตํ
กาเย พฺรหฺมนิ วาเต จ สิโรชลสุเขสุ จ
กสทฺโท วตฺตติ ตีสุ ปุมา ตีสุ นปุํสโกติ ฯ
ทุกฺขํ กุสตีติ กํ สุขํ ฯ กุส เฉทเน สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี
วาติ อ กฺวจิ ธาตูติอาทินา สสฺส โลโป ปุพฺพมโธ สรโลโป
นเย สิ สึ ฯ กสทฺทุปปโท รุธิ อาวรเณ วิสรุชปทาทิโต ณ
ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกรสฺส กฺวจิ ธาตูติอาทินา ธการสฺส โลโป ฯ
อถวา ฯ กรุธิโต โณ ธโลโปเณติ สทฺทนีติสุตฺเตน รุธิธาตุโต
อภิ.61

อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา หน้า 6

โณ ธโลโป จ อาปจฺจโย ฯ อาปจฺจโย กิมตฺถํ โอตรตีติ
ปุจฺฉา ฯ อาปจฺจโย อิตฺถีลิงฺคตฺถโชตนตฺถํ โอตรติ ฯ เตน วุตฺตํ
ปกตตฺถโชตกา อิตฺถิปฺ- ปจฺจยา สฺยาทโย วิย
ณาทโย ปจฺจยตฺถสฺส สกตฺถสฺสาปิ วาจกาติ ฯ
สฺยาทโย วิย ยถา สฺยาทิวิภตฺติโย ทพฺพาทิเภทสฺส วจนตฺถสฺส
ลิงฺคตฺเถ ปฐมาติอาทิวจนโต โชติกา เอวํ อา อี อินีติอากิกา
อิตฺถิปฺปจฺจยาปิ อิตฺถียมโต อาปจฺจโยติ วจนโต ปกตตฺถภูตสฺส
อิตฺถีลิงฺคสฺส โชตกาเอว น ตุ วาจกา ขตฺติยกญฺญา พฺราหฺมณ-
ทาริกาติอาทีสุ ปุพฺพปเท อิตฺถิปฺปจฺยานํ นิวตฺติยมฺหิ ขตฺติยาทิ-
สทฺทโตเอว ตทตฺโถปสิทฺธิโต จ ณาทโย ตทฺธิตปจฺจยา อปจฺจ-
สํสฏฺฐาทิเภทสฺส ปจฺจยตฺถสฺส วาจกา ปจฺจยภาเว ตทตฺถานุปลพฺภนโต
วาณปจฺเจติอาทิวจนโต สสงฺขาริกํ ทานมยนฺติอาทีสุ สกตฺถสฺสาปิ
วาจกาติ ฯ
กรุณา ปน ทฺวาทส ปญฺจมชฺฌานวชฺชิตมหคฺคตจิตฺตานิ
เจว กามาวจรกุสลสเหตุกามาวจรกิริยาจิตฺตานิ จาติ อฏฺฐวีสติ-
จิตฺเตเสฺวว กทาจิ ชายติ ฯ เตสุ จิตฺเตสุ จตฺตาริ มหคฺคตกิริยา-
จิตฺตานิ กามาวจรกุสลมหากิริยาจิตฺตานิ จาติ วีสติจิตฺเตสุ ปวตฺตา
กรุณา อิธาธิปฺเปตา ฯ เตสุ จตฺตาริ มหคฺคตกิริยานิ อฏฺฐ
มหากิริยานีติ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ ปวตฺตา กรุณา พุทฺธภูตสฺส
ภควโต สนฺตาเน ปวตฺตา ฯ จตูสุ ปน มหคฺคตกิริยาจิตฺเตสุ
อภิ.61