ปรมตฺถมญฺชุสาย นาม วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนาย
มหาฏีกาสมฺมตาย
ตติโย ภาโค
---------------
ขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา
[1] สพฺพากาเรนาติ อุปจารากาโร อปฺปนากาโร วสีภาวา-
กาโร วิตกฺกาทิสมติกฺกมากาโร รูปาทีหิ วิรชฺชนากาโร จุทฺทสธา
จิตฺตสฺส ปริทมนากาโร ปญฺจวิธอานิสํสาธิคมากาโรติ เอวมาทินา
สพฺเพน ภาวนากาเรน ฯ ตทนนฺตราติ จิตฺตํ ปญฺญนฺติ เอวํ
เทสนากฺกเมน ปฏิปตฺติกฺกเมน จ ตสฺส สมาธิสฺส อนนฺตรา ฯ
ปญฺญา ภาเวตพฺพา สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนาติ
สมฺพนฺโธ ฯ ปญฺญญฺจ ภาวยนฺติ เอวํ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา
คาถาวณฺณนายํ วา สมาธิสิลาย นิฆํสิตํ¹ วิปสฺสนาปญฺญาสตฺถนฺติ
เอวํ อติวิย สงฺเขเปน ภาสิตตฺตา อยํ สา ปญฺญาติ สภาวโต
วิญฺญาตุมฺปิ ตาว น สุกรา ฯ ภาวนาวิธานสฺส ปน อทสฺสิตตฺตา
ปเคว ภาเวตุํ น สุกราติ สมฺพนฺโธ ฯ ปุจฺฉนฏฺเฐน ปญฺหา กมฺมํ
กิริยา กรณํ ปญฺหาว กมฺมํ ปญฺหากมฺมํ ปุจฺฉนปฺปโยโคติ
อตฺโถ ฯ กา ปญฺญาติ สรูปปุจฺฉา ฯ เกนฏฺเฐน ปญฺญาติ
1. ม. สมาธิสิลายํ สุนิสิตํ.

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํ
เกน อฏฺเฐน ปญฺญาติ วุจฺจติ ปญฺญาติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ
นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ อตฺโถ ฯ สา ปนายํ ปญฺญา สภาวโต
กิจฺจโต อุปฏฺฐานาการโต อาสนฺนการณโต จ กถํ ชานิตพฺพาติ
อาห กานสฺสา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ ฯ กติวิธาติ
ปเภทปุจฺฉา ฯ กสฺมา ปเนตฺถ สงฺกิเลสโวทานปุจฺฉา น คหิตาติ ฯ
วุจฺจเต ฯ โลกุตฺตราย ตาว ปญฺญาย นตฺเถว สงฺกิเลโส อสติ
จ ตสฺมึ กุโต โวทานปุจฺฉาติ ตทุภยํ น คหิตํ ฯ โลกิยาย ปน
ตานิ ภาวนาวิธาเนเอว อนฺโตคธานีติ กตฺวา วิสุํ น คหิตานิ
มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิอนฺโตคธตฺตา สมาธิภาวนายํ วา วุตฺต-
นยานุสาเรน เวทิตพฺพานีติ น คหิตานิ ฯ ปฏิปตฺติ นาม ทิฏฺฐานิ-
สํเสเอว โหตีติ อาห ปญฺญาภาวนาย โก อานิสํโสติ ฯ ตตฺราติ
ตสฺมึ ตสฺส วา ปญฺหากมฺมสฺส ฯ วิสชฺชนนฺติ วิวรณํ ฯ ปุจฺฉิโต
หิ อตฺโถ อวิภาวิตตฺตา นิรุฬฺโห¹ มุฏฺฐิยํ กโต วิย ติฏฺฐติ ฯ
ตสฺส วิวรณํ วิสชฺชนํ วิภูตภาวกรณโต ฯ
กา ปญฺญาติ กามญฺจายํ สรูปปุจฺฉา วิภาควนฺตานมฺปน
สภาววิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติ วิภาโค ตาว อนวเสสโต
ทสฺเสตพฺโพ ฯ ตํทสฺสเนน จ อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ปญฺญา
พหุวิธาติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ พหุวิธาติ กุสลาทิวเสน อเนกวิธา ฯ
นานปฺปการาติ อตฺถชาปิกาทิเภเทน² สุตมยญาณาทิเภเทน จ นานา-
วิธา ฯ ตํ สพฺพนฺติ ตํ อนวเสสํ ปญฺญาวิภาคํ ฯ น สาเธยฺยาติ
1. ม. นิคูฬฺโห. 2. สี. อตฺถชาติกาทิเภเทน.

ขนฺธนิทฺเทส วณฺณนา
วิปสฺสนาภาวนาย สทฺธึ มคฺคภาวนา อิธ อธิปฺเปตา¹ ตาย หิ
ตณฺหาชฏาวิชฏนํ ตญฺจ น สาเธยฺย ฯ อนวเสสโต หิ ปญฺญา-
ปเภเท วิสชฺชิยมาเน เอกวิเธน ญาณวตฺถูติอาทิโก สพฺโพ ญาณ-
วตฺถุวิภงฺเค สุตฺตนฺเตสุ จ ตตฺถ ตตฺถ อาคโต ปญฺญาปเภโท
สกโลปิ วา อภิธมฺมนโย อาหริตฺวา วิสชฺเชตพฺโพ ภเวยฺย ตถา
จ สติ ยฺวายํ อิธ ปญฺญาภาวนาวิธิ อธิปฺเปโต ตสฺส วิสชฺชนาย
โอกาโสว น ภเวยฺย ฯ กิญฺจ ยฺวายํ ฐานาฐานกมฺมนฺตร-
วิปากนฺตราทิวิสเย ปญฺญาย ปวตฺติเภโท โสปิ ยถารหํ สทฺธึ
ผลาผลเภเทน วิภชิตฺวา วิสชฺเชตพฺโพ สิยา โส จปน วิสชฺชิย-
มาโน อญฺญทตฺถุ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย ยถาตํ อวิสเย ฯ
เตนาห อุตฺตริญฺจ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺยาติ ฯ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตํ
วิปสฺสนาญาณนฺติ เอตฺถ กุสลคฺคหเณน ทุวิธมฺปิ อพฺยากตํ นิวตฺเตติ
ตถา อตฺถิ สงฺกิลิฏฺฐา ปญฺญาติ เอวํ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทํ ปฏิเสเธติ ฯ
วิปสฺสนาญาณคฺคหเณน เสสกุสลา ปญฺญา ฯ
สญฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺฐนฺติ สญฺชานนาการวิชานนากาเรหิ
สาติสยํ ฯ ยโต นานปฺปการโต ชานนํ ชานนภาโว วิสยคฺคหณากาโร
โส หิ เนสํ สมาโน น สญฺชานนาทิอากาโร ฯ ปีตกนฺตีติ เอตฺถ
อิติสทฺโท อาทิอฏฺโฐ ฯ เตน โลหิกตํ โอทาตํ ทีฆํ รสฺสนฺติ-
อาทิเก สญฺญาย คเหตพฺพากาเร สงฺคณฺหาติ ฯ สญฺชานนมตฺตเมวาติ
เอตฺถ สญฺชานนนฺนาม นีลํ ปีตกนฺติอาทิกํ อารมฺมเณ วิชฺชมานํ วา
1. ม. อธิปฺเปตตฺโถ.

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํ
อวิชฺชมานํ วา สญฺญานิมิตฺตํ กตฺวา ชานนํ ฯ ตถาเหสา ปุน
สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ฯ มตฺตสทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน
วิชานนปชานนากาเร นิวตฺเตติ ฯ เอวสทฺเทน กทาจิปิ อิมิสฺสา
เต วิเสสา นตฺเถวาติ อวธาเรติ ฯ เตนาห อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติอาทิ ฯ
ตตฺถ วิญฺญาณกิจฺจมฺปิ กาตุํ อสกฺโกนฺติ สญฺญา กุโต ปญฺญากิจฺจํ
กเรยฺยาติ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติจฺเจว วุตฺตํ น วุตฺตํ
มคฺคปาตุภาวนฺติ ฯ อารมฺมเณ ปวตฺตมานํ วิญฺญาณํ น ตตฺถ
สญฺญา วิย นีลปีตกาทิกสฺส¹ สญฺชานนวเสเนว ปวตฺตติ อถโข
น ตตฺถ อญฺญญฺจ ตาทิสํ วิเสสํ² ชานนฺตเมว ปวตฺตตีติ อาห
วิญฺญาณนฺติ อาทิ ฯ กถมฺปน วิญฺญาณํ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตีติ ฯ
ปญฺญาย ทสฺสิตมคฺเคน ฯ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย หิ อเนกวารํ
ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานาย ปคุณภาวโต
ปริจยวเสน ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ วิปสฺสนา สมฺภวติ ยถาตํ
ปคุณสฺส คนฺถสฺส สชฺฌายเน ญายาคตาปิ วารา น วิญฺญายนฺติ ฯ
ลกฺขณปฏิเวธนฺติ จ ลกฺขณานํ อารมฺมณมตตํ³ สนฺธาย วุตฺตํ น
ปฏิวิชฺฌนํ ฯ อุสฺสกฺกิตฺวาติ อุทยพฺพยญาณปฏิปาฏิยา อายูหิตฺวา ฯ
มคฺคปาตุภาวญฺจ ปาเปตุํ น สกฺโกติ อสมฺโพธสภาวตฺตา ฯ
วุตฺตนยวเสนาติ วิญฺญาเณ วุตฺตนยวเสน อารมฺมณญฺจ ชานาติ
ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติ อตฺตโน ปน อญฺญสาธารเณน⁴ อานุ-
ภาเวน อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวญฺจ ปาเปติ ฯ อิทานิ ยถา-
1. ม. นีลปีตาทิกสฺส. 2. ม. อถโข ตตฺถ อญฺญญฺจ วิเสสํ. 3. ม. อารมฺมณกรณมตฺตํ.
4. ม. อนญฺญสาธารเณน.

ขนฺธนิทฺเทส วณฺณนา
วุตฺตมตฺถํ อุปมาย ปติฏฺฐาเปตุํ ยถา หีติ อาทิ วุตฺตํ ฯ
[2] ตตฺถ อชาตพุทฺธีติ อสญฺชาตพฺยวหารพุทฺธิ ฯ อุปโภค-
ปริโภคนฺติ อุปโภคปริโภคารหํ อุปโภคปริโภควตฺถูนํ ปฏิลาภ-
โยคฺยนฺติ อตฺโถ ฯ เฉโกติ มหาสาโร ฯ กูโฏติ กหาปณปฏิรูปโก
ตมฺพกํสาทิมโย ฯ อฑฺฒสาโรติ อุปฑฺฒคฺฆนโก ฯ อิติสทฺโท
อาทิอฏฺโฐ ฯ เตน ปาทสารสมสารปโรปาทสาราทีนํ สงฺคโห ฯ เต
ปกาเรติ อินฺทชาลามาติปุปฺผาทิปฺปกาเร¹ เจว เฉกาทิปฺปกาเร จ ฯ
สญฺญา หีติ อาทิ อุปมาสํสนฺทนํ ฯ สญฺญา วิภาคํ อกตฺวา ปิณฺฑ-
วเสเนว อารมฺมณสฺส คหณโต ทารกสฺส กหาปณทสฺสนสทิสี
วุตฺตา ฯ ตถา หิ สา ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา วุจฺจติ ฯ วิญฺญาณํ
อารมฺมเณ เอกจฺจวิเสสคฺคหณสมตฺถตาย คามิกปุริสกหาปณทสฺสน-
สทิสํ วุตฺตํ ฯ ปญฺญา อารมฺมเณ อนวเสสวิเสสาวโพธโต เหรญฺญิก-
กหาปณทสฺสนสทิสี วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ นานปฺปการโต ชานนนฺติ
อิมินา เญยฺยธมฺมา ปจฺเจกํ นานปฺปการาติ เตสํ เตสํ ยาถาวโต
อวโพโธ ปญฺญาติ ทสฺเสติ ฯ ตถาหิ วุตฺตํ สพฺเพ ธมฺมา
สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ ฯ
[3] ยตฺถาติ ยสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท ฯ น ตตฺถ เอกํเสน โหตีติ
ตสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท ปญฺญา เอกนฺเตน น โหติ ฯ น หิ ทุเหตุก-
อเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุ ปญฺญา อุปฺปชฺชติ ฯ อวินิพฺภุตฺตาติ อวิยุตฺตา ฯ
เตหีติ สญญาวิญญาเณหิ ฯ ยถา หิ สุขํ ปีติยา น นิยมโต
1. ม. อินฺทชาลาชาตปุปฺผาทิปฺปกาเร.

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํ
อวิยุตฺตํ เอวํ สญฺญาวิญฺญาณานิ ปญฺญาย น นิยมโต อวิ-
ยุตฺตานิ ฯ ยถา ปน ปีติ สุเขน นิยมโต อวิยุตฺตา เอวํ ปญฺญา
สญฺญาวิญฺญาเณหิ นิยมโต อวิยุตฺตา ฯ ตสฺมา เอวํ อวินิพฺภุตฺเตสุ
อิเมสุ ตีสุ ธมฺเมสุ เตสํ วินิพฺโภโค ทุกฺกโรติ ติณฺณํ ชนานํ
กหาปณทสฺสนํ นิทสฺสิตนฺติ เตสํ ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตตํเยว วจนนฺตเรนปิ
ทสฺเสตุํ เตนาหาติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ รูปธมฺเมสุปิ ตาว นานานทีนํ
อุทกสฺส นานาเตลสฺส วา เอกสฺมึ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ฐปิตสฺส¹
อิทํ อสุกาย นทิยา อุทกํ อิทํ อสุกเตลนฺติ นิทฺธาเรตฺวา สรูปโต
ทสฺสนํ ทุกฺกรํ กิมงฺคํ ปน อรูปธมฺเมสูติ ทสฺเสนฺโต ยํ อิเมสํ
อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานนฺติอาทิมาห ฯ
ธมฺมานํ สโก ภาโว สมาโน จ ภาโว ธมฺมสภาโว ฯ ตตฺถ
ปฐเมน กกฺขฬผุสนาทิสลกฺขณํ คหิตํ ทุติเยน อนิจฺจทุกฺขตาทิ-
สามญฺญลกฺขณํ ตทุภยสฺส จ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌนลกฺขณา
ปญฺญาติ อาห ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญาติ ฯ ฆฏปฏาทิ-
ปฏิจฺฉาทกสฺส พาหิรนฺธการสฺส ทีปาโลกาทิ วิย ยถาวุตฺตธมฺม-
สภาวปฏิจฺฉาทกสฺส โมหนฺธการสฺส วิทฺธํสนรสา ฯ อุปฺปชฺชมาโนเอว
หิ ปญฺญาโลโก หทยนฺธการํ วิธเมนฺโต เอวํ อุปฺปชฺชติ ฯ ตโตเอว
ธมฺมสภาเวสุ อสมฺมุยฺหนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อสมฺโมหปจฺจุ-
ปฏฺฐานา การณภูตา วา สยํ ผลภูตํ อสมฺโมหํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตีติ
เอวมฺปิ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา ฯ วิปสฺสนาปญฺญาย อิธาธิปฺเปตตฺตา
1. ม. มถิตสฺส.