นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุกฺกฏฺฐายํ วิหรามิ สุภควเน สาลราชมูเล’’ติ [ที. นิ. 2.91]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุรุเวลายํ วิหรามิ อชปาลนิคฺโรเธ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ [อ. นิ. 4.21]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ ราชคเห วิหรามิ เวฬุวเน กฬนฺทกนิวาเป’’ติ [ที. นิ. 2.180]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ สาวตฺถิยํ วิหรามิ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ ; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ เวสาลิยํ วิหรามิ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’’นฺติ [ที. นิ. 3.11]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺฐาสีติฯ
[803] พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺฐาสีติ? อามนฺตาฯ นนุ ภควา โลเก ชาโต, โลเก สํวฑฺโฒ, โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกนาติ [อ. นิ. 4.36]? อามนฺตาฯ หญฺจิ ภควา โลเก ชาโต, โลเก สํวฑฺโฒ, โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกน, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺฐาสี’’ติฯ
มนุสฺสโลกกถา นิฏฺฐิตาฯ
18. อฏฺฐารสมวคฺโค
(178) 2. ธมฺมเทสนากถา
[804] น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตาฯ เกน เทสิโตติ? อภินิมฺมิเตน เทสิโตติฯ อภินิมฺมิโต ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพญฺญู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ
น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตาฯ เกน เทสิโตติ? อายสฺมตา อานนฺเทน เทสิโตติฯ อายสฺมา อานนฺโท ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพญฺญู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ
[805] น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตาฯ
นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สํขิตฺเตนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; วิตฺถาเรนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; สํขิตฺตวิตฺถาเรนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; อญฺญาตาโร จ ทุลฺลภา’’ติ [อ. นิ. 3.33 สาริปุตฺตสุตฺเต]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโตติฯ
[806] น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘‘อภิญฺญายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนภิญฺญาย; สนิทานาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนิทานํ ; สปฺปาฏิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํ; ตสฺส [ยญฺจสฺส (สี. ปี. ก.)] มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิญฺญาย ธมฺมํ เทสยโต โน อนภิญฺญาย, สนิทานํ ธมฺมํ เทสยโต โน อนิทานํ, สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทสยโต โน อปฺปาฏิหาริยํ กรณีโย โอวาโท กรณียา อนุสาสนี; อลญฺจ ปน โว, ภิกฺขเว, ตุฏฺฐิยา อลํ อตฺตมนตาย อลํ โสมนสฺสาย – สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’ติฯ อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ [อ. นิ. 3.126]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโตติฯ
ธมฺมเทสนากถา นิฏฺฐิตาฯ
18. อฏฺฐารสมวคฺโค
(179) 3. กรุณากถา
[807] นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตาฯ นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต เมตฺตาติ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตาฯ นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต มุทิตา…เป.… อุเปกฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ
อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต เมตฺตาติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต มุทิตา…เป.… อุเปกฺขาติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ