กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา กุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป.… ปณิธิ, สาว อกุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป.… ปณิธี’’ติ? อามนฺตาฯ อกุสลํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป.… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… นนุ อกุสลํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป.… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ อกุสลํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป.… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติฯ

[689] กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลนฺติ? อามนฺตาฯ กุสลํ โยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ อกุสลํ โยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… นนุ อกุสลํ อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ อกุสลํ อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติฯ

กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลนฺติ? อามนฺตาฯ เนกฺขมฺมสญฺญาย อนนฺตรา กามสญฺญา อุปฺปชฺชติ, อพฺยาปาทสญฺญาย อนนฺตรา พฺยาปาทสญฺญา อุปฺปชฺชติ, อวิหิํสาสญฺญาย อนนฺตรา วิหิํสาสญฺญา อุปฺปชฺชติ, เมตฺตาย อนนฺตรา พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, กรุณาย อนนฺตรา วิหิํสา อุปฺปชฺชติ, มุทิตาย อนนฺตรา อรติ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขาย อนนฺตรา ปฏิฆํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

[690] น วตฺตพฺพํ – ‘‘อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลํ, กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติ? อามนฺตาฯ นนุ ยสฺมิํเยว วตฺถุสฺมิํ รชฺชติ ตสฺมิญฺเญว วตฺถุสฺมิํ วิรชฺชติ, ยสฺมิํเยว วตฺถุสฺมิํ วิรชฺชติ ตสฺมิญฺเญว วตฺถุสฺมิํ รชฺชตีติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ ยสฺมิญฺเญว วตฺถุสฺมิํ รชฺชติ ตสฺมิญฺเญว วตฺถุสฺมิํ วิรชฺชติ, ยสฺมิญฺเญว วตฺถุสฺมิํ วิรชฺชติ ตสฺมิญฺเญว วตฺถุสฺมิํ รชฺชติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลํ, กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติฯ

กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถา นิฏฺฐิตาฯ

14. จุทฺทสมวคฺโค

(137) 2. สฬายตนุปฺปตฺติกถา

[691] สฬายตนํ อปุพฺพํ อจริมํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ สณฺฐาตีติ? อามนฺตาฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย มาตุกุจฺฉิสฺมิํ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน จกฺขายตนํ สณฺฐาตีติ? อามนฺตาฯ อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน หตฺถา สณฺฐนฺติ, ปาทา สณฺฐนฺติ, สีสํ สณฺฐาติ, กณฺโณ สณฺฐาติ, นาสิกา สณฺฐาติ, มุขํ สณฺฐาติ, ทนฺตา สณฺฐนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน โสตายตนํ…เป.… ฆานายตนํ…เป.… ชิวฺหายตนํ สณฺฐาตีติ? อามนฺตาฯ อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน หตฺถา สณฺฐนฺติ, ปาทา สณฺฐนฺติ, สีสํ สณฺฐาติ, กณฺโณ สณฺฐาติ, นาสิกา สณฺฐาติ, มุขํ สณฺฐาติ, ทนฺตา สณฺฐนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

[692] มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ จกฺขุปฏิลาภาย กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา โสตายตนํ…เป.… ฆานายตนํ…เป.… ชิวฺหายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ชิวฺหาปฏิลาภาย กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา เกสา โลมา นขา ทนฺตา อฏฺฐี อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตาฯ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ อฏฺฐิปฏิลาภาย กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

น วตฺตพฺพํ – ‘‘มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา เกสา โลมา นขา ทนฺตา อฏฺฐี อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ปฐมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทํ;

อพฺพุทา ชายเต เปสิ [เปสี (สฺยา. กํ. ปี.)], เปสิ นิพฺพตฺตเต [นิพฺพตฺตตี (สี. สฺยา., สํ. นิ. 1.235), นิพฺพตฺตติ (ปี. ก.)] ฆโน;

ฆนา ปสาขา ชายนฺติ, เกสา โลมา นขาปิ จฯ