ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติ, เสยฺยถิทํ – จกฺกรตนํ, หตฺถิรตนํ, อสฺสรตนํ , มณิรตนํ, อิตฺถิรตนํ, คหปติรตนํ, ปริณายกรตนเมว สตฺตมํฯ ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา ภวนฺติ สูรา วีรงฺครูปา ปรเสนปฺปมทฺทนาฯ โส อิมํ ปถวิํ สาครปริยนฺตํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสติฯ สเจ โข ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ, อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติ [ที. นิ. 3.200]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตติฯ

ลกฺขณกถา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถวคฺโค

(40) 8. นิยาโมกฺกนฺติกถา

[403] โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ [ม. นิ. 2.282 ฆฏิการสุตฺตํ นิสฺสาย ปุจฺฉติ]? อามนฺตาฯ โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตาฯ สาวโก หุตฺวา พุทฺโธ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

สาวโก หุตฺวา พุทฺโธ โหตีติ? อามนฺตาฯ อนุสฺสวิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อนุสฺสวิโยติ ? อามนฺตาฯ นนุ ภควา สยมฺภูติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ ภควา สยมฺภู, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนุสฺสวิโย’’ติฯ

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตาฯ ภควตา โพธิยา มูเล ตีเณว สามญฺญผลานิ อภิสมฺพุทฺธานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

นนุ ภควตา โพธิยา มูเล จตฺตาริ สามญฺญผลานิ อภิสมฺพุทฺธานีติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ ภควตา โพธิยา มูเล จตฺตาริ สามญฺญผลานิ อภิสมฺพุทฺธานิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติฯ

[404] โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตาฯ โพธิสตฺโต ทุกฺกรการิยํ อกาสีติ? อามนฺตาฯ ทสฺสนสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺกรการิยํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

โพธิสตฺโต อปรนฺตปํ [อมรํ ตปํ (สํ. นิ. 1.137)] อกาสิ, อญฺญํ สตฺถารํ อุทฺทิสีติ? อามนฺตาฯ ทสฺสนสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อญฺญํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, อายสฺมา อานนฺโท ภควโต สาวโกติ? อามนฺตาฯ โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย , โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

จิตฺโต คหปติ หตฺถโก อาฬวโก ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, จิตฺโต คหปติ หตฺถโก อาฬวโก ภควโต สาวโกติ? อามนฺตาฯ โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตาฯ อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตาฯ จิตฺโต คหปติ หตฺถโก อาฬวโก ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตาฯ สาวโก ชาติํ วีติวตฺโต อสาวโก โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

[405] น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กสฺสเป อหํ, อานนฺท, ภควติ พฺรหฺมจริยํ อจริํ อายติํ สมฺโพธายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติฯ

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ,

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปลิตฺโต;

สพฺพญฺชโห ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโต,

สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺยํฯ

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลฯ

‘‘อหญฺหิ อรหา โลเก, อหํ สตฺถา อนุตฺตโร;

เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโตฯ

‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ, คจฺฉามิ กาสินํ ปุรํ;

อนฺธีภูตสฺมิํ [อนฺธภูตสฺมิํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โลกสฺมิํ, อาหญฺฉํ [อาหญฺญิํ (ก.)] อมตทุนฺทุภิ’’นฺติ [ทุทฺรภินฺติ (ก.)]ฯ

‘‘ยถา โข ตฺวํ, อาวุโส, ปฏิชานาสิ, อรหสิ อนนฺตชิโน’’ติ?

‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํ;

ชิตา เม ปาปกา ธมฺมา, ตสฺมาหํ อุปก ชิโน’’ติ [มหาว. 11; ม. นิ. 1.285; 2.341]ฯ

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติฯ

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตาฯ

นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ปริญฺญาตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ ‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ปหีนนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… สจฺฉิกตนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ภาวิตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ [มหาว. 15; สํ. นิ. 5.1081; ปฏิ. ม. 2.30]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติฯ

นิยาโมกฺกนฺติกถา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถวคฺโค

(41) 9. อปราปิ สมนฺนาคตกถา

[406] อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตาฯ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล จตูหิ ผสฺเสหิ จตูหิ เวทนาหิ จตูหิ สญฺญาหิ จตูหิ เจตนาหิ จตูหิ จิตฺเตหิ จตูหิ สทฺธาหิ จตูหิ วีริเยหิ จตูหิ สตีหิ จตูหิ สมาธีหิ จตูหิ ปญฺญาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตาฯ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผสฺเสหิ ตีหิ เวทนาหิ…เป.… ตีหิ ปญฺญาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ