อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ จิตฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตาฯ อากาสานญฺจายตนูปคา เทวา มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ จวนฺติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺฐตีติ ? อามนฺตาฯ อากาสานญฺจายตนูปคา เทวา เยเนว จิตฺเตน อุปฺปชฺชนฺติ, เตเนว จิตฺเตน จวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

จิตฺตฏฺฐิติกถา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

(17) 8. กุกฺกุฬกถา

[338] สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตาฯ นนุ อตฺถิ สุขา เวทนา, กายิกํ สุขํ, เจตสิกํ สุขํ , ทิพฺพํ สุขํ, มานุสกํ สุขํ, ลาภสุขํ, สกฺการสุขํ, ยานสุขํ, สยนสุขํ, อิสฺสริยสุขํ, อาธิปจฺจสุขํ, คิหิสุขํ, สามญฺญสุขํ, สาสวํ สุขํ, อนาสวํ สุขํ, อุปธิสุขํ, นิรูปธิสุขํ, สามิสํ สุขํ, นิรามิสํ สุขํ, สปฺปีติกํ สุขํ, นิปฺปีติกํ สุขํ, ฌานสุขํ, วิมุตฺติสุขํ, กามสุขํ, เนกฺขมฺมสุขํ, วิเวกสุขํ, อุปสมสุขํ, สมฺโพธสุขนฺติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ อตฺถิ สุขา เวทนา…เป.… สมฺโพธสุขํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติฯ

สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตาฯ สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา เวทนา กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ! กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา, จกฺขุวิญฺญาณํ อาทิตฺตํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ [ยมฺปิทํ (สํ. นิ. 4.28)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํฯ

เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามิฯ โสตํ อาทิตฺตํ, สทฺทา อาทิตฺตา…เป.… ฆานํ อาทิตฺตํ, คนฺธา อาทิตฺตา…เป.… ชิวฺหา อาทิตฺตา, รสา อาทิตฺตา…เป.… กาโย อาทิตฺโต, โผฏฺฐพฺพา อาทิตฺตา…เป.… มโน อาทิตฺโต, ธมฺมา อาทิตฺตา, มโนวิญฺญาณํ อาทิตฺตํ, มโนสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํฯ เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามี’’ติ [มหาว. 54; สํ. นิ. 4.28]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ (สี. สฺยา.), เตน หิ น วตฺตพฺพํ (ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติฯ

สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ กามคุณา’’ติ [ม. นิ. 1.166; สํ. นิ. 4.268]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติฯ

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ [ปฏิวิทฺโธ (พหูสุ)] พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺฐา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยาฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อนิฏฺฐรูปญฺเญว ปสฺสติ โน อิฏฺฐรูปํ, อกนฺตรูปญฺเญว ปสฺสติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปญฺเญว ปสฺสติ โน มนาปรูปํฯ ยํ กิญฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อนิฏฺฐรูปญฺเญว วิชานาติ โน อิฏฺฐรูปํ, อกนฺตรูปญฺเญว วิชานาติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปญฺเญว วิชานาติ โน มนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. 4.135]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ น วตฺตพฺพํ (สฺยา. ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติฯ

สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺฐา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม สคฺคาฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อิฏฺฐรูปญฺเญว ปสฺสติ โน อนิฏฺฐรูปํ, กนฺตรูปญฺเญว ปสฺสติ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปญฺเญว ปสฺสติ โน อมนาปรูปํฯ ยํ กิญฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อิฏฺฐรูปญฺเญว วิชานาติ โน อนิฏฺฐรูปํ, กนฺตรูปญฺเญว วิชานาติ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปญฺเญว วิชานาติ โน อมนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. 4.135]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติฯ

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. 3.15],’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ [ธ. ป. 277; ม. นิ. 1.356]? อามนฺตาฯ หญฺจิ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ,’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติฯ

สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตาฯ ทานํ อนิฏฺฐผลํ อกนฺตผลํ อมนุญฺญผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

สีลํ…เป.… อุโปสโถ…เป.… ภาวนา…เป.… พฺรหฺมจริยํ อนิฏฺฐผลํ อกนฺตผลํ อมนุญฺญผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

นนุ ทานํ อิฏฺฐผลํ กนฺตผลํ มนุญฺญผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ ? อามนฺตาฯ หญฺจิ ทานํ อิฏฺฐผลํ กนฺตผลํ มนุญฺญผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติฯ

นนุ สีลํ… อุโปสโถ… ภาวนา… พฺรหฺมจริยํ อิฏฺฐผลํ กนฺตผลํ มนุญฺญผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ พฺรหฺมจริยํ อิฏฺฐผลํ กนฺตผลํ มนุญฺญผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติฯ

สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สุโข วิเวโก ตุฏฺฐสฺส, สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต;

อพฺยาปชฺชํ สุขํ โลเก, ปาณภูเตสุ สํยโมฯ

‘‘สุขา วิราคตา โลเก, กามานํ สมติกฺกโม;

อสฺมิมานสฺส โย วินโย, เอตํ เว ปรมํ สุขํ [มหาว. 5; อุทา. 11 อุทาเน จ]ฯ

‘‘ตํ สุเขน สุขํ ปตฺตํ, อจฺจนฺตสุขเมว ตํ;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, เอตํ เว ปรมํ สุข’’นฺติฯ

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติฯ

กุกฺกุฬกถา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

(18) 9. อนุปุพฺพาภิสมยกถา

[339] อนุปุพฺพาภิสมโยติ ? อามนฺตาฯ อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตาฯ อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตาฯ อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตาฯ อนุปุพฺเพน สกทาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตาฯ อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตาฯ อนุปุพฺเพน อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

อนุปุพฺพาภิสมโยติ ? อามนฺตาฯ อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตาฯ อนุปุพฺเพน อรหตฺตผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ