ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

นิพฺพานํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ นิพฺพานนฺติ? อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ สิยา โน นิพฺพานนฺติฯ

อาชานาหิ นิคฺคหํฯ หญฺจิ นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติฯ ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

โน เจ ปน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพาน’’นฺติฯ ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

สุตฺตสาธนํ

[296] น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิญฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธฯ ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ [สํ. นิ. 3.48]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติฯ

อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปญฺญตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺฐา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหิฯ กตเม ตโย? ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมญฺญา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติฯ

ยา เวทนา…เป.… ยา สญฺญา… เย สงฺขารา… ยํ วิญฺญาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมญฺญา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติฯ

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมญฺญา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติฯ ยา เวทนา…เป.… ยา สญฺญา… เย สงฺขารา… ยํ วิญฺญาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมญฺญา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติฯ

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมญฺญา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติฯ ยา เวทนา…เป.… ยา สญฺญา… เย สงฺขารา… ยํ วิญฺญาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมญฺญา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปญฺญตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺฐา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหิฯ

‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อุกฺกลา วสฺสภญฺญา อเหตุกวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา, เตปิเม ตโย นิรุตฺติปเถ อธิวจนปเถ ปญฺญตฺติปเถ น ครหิตพฺพํ น ปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมญฺญิํสุฯ ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยา’’ติ [สํยุตฺตนิกาเย]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติฯ

อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ นนุ อายสฺมา ผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข ตํ, ภนฺเต, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปญฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปญฺญาปยมาโน ปญฺญาเปยฺยาติฯ อตฺถิ นุ โข สา, ภนฺเต, ชิวฺหา…เป.… อตฺถิ นุ โข โส, ภนฺเต, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปญฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปญฺญาปยมาโน ปญฺญาเปยฺยา’’ติฯ

‘‘นตฺถิ โข ตํ, ผคฺคุน, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปญฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปญฺญาปยมาโน ปญฺญาเปยฺยฯ นตฺถิ โข สา, ผคฺคุน, ชิวฺหา…เป.… นตฺถิ นุ โข โส, ผคฺคุน, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปญฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปญฺญาปยมาโน ปญฺญาเปยฺยา’’ติ [สํ. นิ. 4.83]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติฯ

อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ นนุ อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ – ‘‘อหุ ปุพฺเพ โลโภ ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ อหุ ปุพฺเพ โทโส… อหุ ปุพฺเพ โมโห, ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสล’’นฺติ [องฺคุตฺตรนิกาเย]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติฯ

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา; ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ [สทรํ (สํ. นิ. 2.64) ตเทว ยุตฺตตรํ] สอุปายาสนฺติ วทามิฯ

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที…เป.… สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. 2.64]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ฯ เตน หิ อนาคตํ อตฺถีติฯ

อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที, นตฺถิ ตณฺหา; อปฺปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํฯ ยตฺถ วิญฺญาณํ อปฺปติฏฺฐิตํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ

ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามิฯ

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที…เป.… อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. 2.64]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติฯ

สพฺพมตฺถีติกถา นิฏฺฐิตาฯ

6. อตีตกฺขนฺธาทิกถา

1. นสุตฺตสาธนํ

[297] อตีตํ ขนฺธาติ? อามนฺตาฯ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… อตีตํ อายตนนฺติ? อามนฺตาฯ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… อตีตํ ธาตูติ? อามนฺตาฯ อตีตํ อตฺถีติ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ [ขนฺธธาตุอายตนนฺติ (สฺยา.)]? อามนฺตาฯ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อนาคตํ ขนฺธาติ? อามนฺตาฯ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… อนาคตํ อายตนนฺติ? อามนฺตาฯ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… อนาคตํ ธาตูติ? อามนฺตาฯ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตาฯ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ อตีตํ ขนฺธา อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ อตีตํ อายตนํ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ อตีตํ ธาตุ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ