อตีตกฺขนฺธาทิสโมธานกถา

[294] อตีโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, อนาคโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน รูปกฺขนฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ ตโย รูปกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป.… อตีตา ปญฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, อนาคตา ปญฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา ปญฺจกฺขนฺธา อตฺถีติ? อามนฺตาฯ ปนฺนรสกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อตีตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขายตนํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ ตีณิ จกฺขายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… อตีตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, อนาคตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ ฉตฺติํสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อตีตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, อนาคตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา จกฺขุธาตุ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ ติสฺโส จกฺขุธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… อตีตา อฏฺฐารส ธาตุโย อตฺถิ, อนาคตา อฏฺฐารส ธาตุโย อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา อฏฺฐารส ธาตุโย อตฺถีติ? อามนฺตาฯ จตุปญฺญาส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อตีตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถีติ ? อามนฺตาฯ ตีณิ จกฺขุนฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… อตีตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถิ, อนาคตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ ฉสฏฺฐินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อตีโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, อนาคโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถีติ? อามนฺตาฯ ติณฺณนฺนํ ราชูนํ จกฺกวตฺตีนํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อตีโต สมฺมาสมฺมุทฺโธ อตฺถิ, อนาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ ติณฺณนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

ปทโสธนกถา

[295] อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา ฯ อตฺถิ อตีตนฺติ? อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตนฺติฯ

อาชานาหิ นิคฺคหํฯ หญฺจิ อตีตํ อตฺถิ, อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีตนฺติฯ

ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

โน เจ ปน อตีตํ นฺวาตีตํ นฺวาตีตํ อตีตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีต’’นฺติฯ ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ อนาคตนฺติ? อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตนฺติฯ

อาชานาหิ นิคฺคหํฯ หญฺจิ อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคตนฺติฯ ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

โน เจ ปนานาคตํ นฺวานาคตํ นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคต’’นฺติฯ ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ, อามนฺตาฯ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนนฺติฯ

อาชานาหิ นิคฺคหํฯ หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติฯ ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

โน เจ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติฯ

ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

นิพฺพานํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ นิพฺพานนฺติ? อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ สิยา โน นิพฺพานนฺติฯ

อาชานาหิ นิคฺคหํฯ หญฺจิ นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติฯ ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

โน เจ ปน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพาน’’นฺติฯ ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉาฯ

สุตฺตสาธนํ

[296] น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิญฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธฯ ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ [สํ. นิ. 3.48]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติฯ

อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปญฺญตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺฐา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหิฯ กตเม ตโย? ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมญฺญา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติฯ