คัณฐีธัมมปทัฏฐกถายกศัพท์แปล
เรื่องพระนางสามาวดี
1. 1/3 ตั้งแต่ อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ
เป็นต้นไป.
สตฺถา อ. พระศาสดา โกสมฺพี อุปนิสฺสาย โฆสิตาราเม
วิหรนฺโต เมื่อจะทรงเข้าไปอาศัย ซึ่งเมืองโกสัมพี แล้วเสด็จประทับ
อยู่ ในโฆสิตาราม อารพฺภ ทรงพระปรารภ มรณพฺยสนํ ซึ่งความ
วอดวายคือความตาย สามาวตีปมุขานํ ปญฺจนฺนํ อิตฺถีสตานํ จ
แห่งร้อยแห่งหญิง ท. 5 อันมีพระนางสามาวดีทรงเป็นหัวหน้าด้วย
มาคนฺทิยปมุขานํ ตสฺสา มาคนฺทิยาย ปญฺจนฺนํ ญาติสตานํ จ แห่ง
ร้อยแห่งญาติ ท. 5 แห่งนางมาคันทิยานั้น อันมีนางมาคันทิยาเป็น
หัวหน้าด้วย กเถสิ ตรัสแล้ว อิมํ ธมฺมเทสนํ ซึ่งพระธรรมเทศนา
นี้ว่า อปฺปมาโท อมตํ ปทํ อิติ ธมฺมเทสนํ ซึ่งพระธรรมเทศนา
นี้ว่า อปฺปมาโท อมตํ ปทํ อิติ ดังนี้เป็นต้น ฯ อนุปุพฺพีกถา
อ. ถ้อยคำอันมีตามลำดับ ตตฺร สามาวตีวตฺถุมฺหิ ในเรื่องของพระนาง
สามาวดีนั้น อยํ ดังต่อไปนี้ ฯ
อตีเต กาเล ในกาลอันล่วงไปแล้ว อิเม เทฺว ราชาโน อ.
พระราชา ท. 2 เหล่านี้ อิติ คือ อลฺลกปฺปราชา นาม ชื่อ อ.
พระราชาพระนามว่าอัลลกัปปะ อลฺลกปฺปรฏฺเฐ ในแว่นแคว้นชื่อว่า

อัลลกัปปะ เวฏฺฐทีปกราชา นาม ชื่อ อ. พระราชาพระนามว่าเวฏฐ-
ทีปกะ เวฏฺฐทีปกรฏฺเฐ ในแว่นแคว้นชื่อว่าเวฏฐทีปกะ สหายกา
ทรงเป็นพระสหายกัน หุตฺวา เป็น ปฏฺฐาย จำเดิม (อตฺตโนป
ทหรกาลโต แต่กาลแห่งพระองค์ยังทรงพระเยาว์ อุคฺคณฺหิตฺวา ทรง
เรียนเอาแล้ว สิปฺปํ ซึ่งศิลปะ เอากาจริยกุเล ในตระกูลแห่งอาจารย์
คนเดียวกัน อุสฺสาเปตฺวา ทรงอังบุคคลให้ยกขึ้นแล้ว ฉตฺตํ ซึ่งฉัตร
อจฺจเยน โดยอันเสด็จล่วงไป ปิตูนํ แห่งพระชนก ท. อตฺตโน
ของพระองค์ อตฺตโน ของพระองค์ ราชาโน ทรงเป็นพระราชา
รฏฺเฐ ในแว่นแคว้น ทสทสโยชนิเก อันประกอบด้วยโยชน์ 10 ๆ
อเหสุํ ได้เป็นแล้ว ฯ
เต เทฺว ราชาโน อ. พระราชา ท. 2 เหล่านั้น สมาคนฺตฺวา
ทรงสมาคมกันแล้ว กาลํ ตลอดกาล กาเลน ตามกาล ติฏฺฐนฺตา
ประทับยืนอยู่ นิสีทนฺตา ประทับนั่งอยู่ นิปชฺชนฺตา ทรงบรรทมอยู่
เอกโต โดยความเป็นอันเดียวกัน ทิสฺวา ทรงเห็นแล้ว มหาชนํ
ซึ่งมหาชน ชายมานํ จ ผู้เกิดอยู่ด้วย มียมานํ จ ผู้ตายอยู่ด้วย
มนฺเตตฺวา ทรงปรึกษากันแล้วว่า อนุคจฺฉนฺโต นาม ปุคฺคโล
อ. บุคคล ชื่อว่าผู้ไปตามอยู่ คจฺฉนฺตํ ปุคฺคลํ ซึ่งบุคคล ผู้ไปอยู่
ปรโลกํ สู่โลกในเบื้องหน้า นตฺถิ ย่อมไม่มี สรีรํปิ แม้ อ. สรีระ
อตฺตโน ของตน อนฺตมโส โดยที่สุด (น อนุคจฺฉติ) ย่อมไม่ไป
ตาม (ปุคฺคเลน) อันบุคคล ปหาย พึงละแล้ว สพฺพํ วตฺถุํ ซึ่ง
วัตถุทั้งปวง คนฺตพฺพํ พึงไป กึ ปโยชนํ อ. ประโยชน์อะไร โน

ของเรา ท. ฆราวาเสน ด้วยการอยู่ครองซึ่งเรือน มยํ อ. เรา ท.
ปพฺพชิสฺสาม จักบวช อิติ ดังนี้ นิยฺยาเทตฺวา ทรงมอบหมายแล้ว
รชฺชานิ ซึ่งความเป็นแห่งพระราชา ท. ปุตฺตทารสฺส แก่พระโอรส
และพระชายา ปพฺพชิตฺวา ทรงผนวชแล้ว อิสิปพฺพชฺชํ ผนวช
เป็นฤาษี วสนฺตา ประทับอยู่ หิมวนฺตปฺปเทเส ในประเทศชื่อ
ว่าหิมวันต์ มนฺตยึสุ ทรงปรึกษากันแล้วว่า มยํ อ. เรา ท. รชฺชํ
ปหาย ปพฺพชิตา เป็นผู้ละ ซึ่งความเป็นแห่งพระราชา แล้วจึงบวช
แล้ว (อมฺห) ย่อมเป็น มยํ อ. เรา ท. อสกฺโกนฺตา เป็นผู้
ไม่อาจอยู่ ชีวิตุํ เพื่ออันเป็นอยู่ (อมฺห) ย่อมเป็น น หามิได้
มยํ อ. เรา ท. เต เหล่านั้น วสนฺตา เมื่ออยู่ เอกฏฺฐาน ใน
ที่อันเดียวกัน อปพฺพชิตสทิสาเอว เป็นผู้เช่นกันด้วยบุคคลผู้ไม่บวช
แล้วนั่นเทียว โหม ย่อมเป็น ตสฺมา เพราะเหตุนั้น มยํ อ. เรา ท.
วสิสฺสาม จักอยู่ วิสุํ แยกกัน ตฺวํ อ. ท่าน วส จงอยู่ เอตสฺมึ
ปพฺพเต ที่ภูเขาลูกนั่นเถิด อหํ อ. ข้าพเจ้า วสิสฺสามิ จักอยู่
อิมสฺมึ ปพฺพเต ที่ภูเขาลูกนี้ ปน แต่ว่า มยํ อ. เรา ท. ภวิสฺสาม
จักเป็น เอกโต โดยความเป็นอันเดียวกัน อุปโปสถทิวเส ในวันแห่ง
อุโบสถ อนฺวฑฺฒมาสํ ตลอดเดือนทั้งกึ่งตามลำดับ อิติ ดังนี้ ฯ
อถ ครั้งนั้น เอตํ จินฺตนํ อ. ความคิดนี้ว่า เอวํปิ แม้ครั้น
เมื่อความเป็นอย่างนี้ (สมาเน) เป็นอยู่ คณสงฺคณิกา ว อ. ความ
คลุกคลีด้วยหมู่เทียว ภวิสฺสติ จักมี โน แก่เรา ท. ตฺวํ อ. ท่าน
อคฺคึ ยังไฟ ชาเลยฺยาสิ พึงให้โพลง ปพฺพเต ที่ภูเขา ตว ของ

ท่าน อหํ อ. ข้าพเจ้า อคฺคึ ยังไฟ ชาเลสฺสามิ จักให้โพลง
ปพฺพเต ที่ภูเขา มม ของข้าพเจ้า มยํ อ. เรา ท. ชานิสฺสาม
จักรู้ (อมฺหากํ) อตฺถิภาวํ ซึ่งความที่แห่งเรา ท. มีอยู่ ตาย สญฺญาย
ด้วยความหมายรู้นั้น อิติ ดังนี้ อโหสิ ได้มีแล้ว เนสํ ตาปสานํ
แก่พระดาบส ท. เหล่านั้น ฯ เต เทฺว ตาปสา อ. พระดาบส ท. 2
เหล่านั้น กรึสุ กระทำแล้ว ตถา เหมือนอย่างนั้น ฯ

2. 12/9 ตั้งแต่ ติรจฺฉานา นาเมเต อุชุชาติกา โหนฺติ
เป็นต้นไป.
ติรจฺฉานา นาม ชื่อ อ. สัตว์ดิรัจฉาน ท. เอเต เหล่านั่น
อุชุชาติกา เป็นสัตว์มีชาติอันตรง อกุฏิลา เป็นสัตว์ไม่คดโกง โหนฺติ
ย่อมเป็น ปน ส่วนว่า มนุสฺสา อ. มนุษย์ ท. จินฺเตนฺติ ย่อมคิด
อญฺญํ วตฺถุํ ซึ่งเรื่องอื่น หทเยน ด้วยหัวใจ กเถนฺติ ย่อมกล่าว
อญฺญํ วตฺถุํ ซึ่งเรื่องอื่น มุเขน ด้วยปาก เตนเอว การเณน เพราะ
เหตุนั้นนั่นเทียว (หตฺถาจริยปุตฺโต) อ. บุตรของนายควาญช้าง
(เปสฺโส) ชื่อว่าเปสสะ อาห กราบทูลแล้วว่า ภนฺเต ข้าแต่พระองค์
ผู้เจริญ หิ แท้จริง ยํ อิทํ ขนฺธปญฺจกํ อ. หมวดห้าแห่งขันธ์นี้ใด
มนุสฺสา คือ อ. มนุษย์ ท. เอตํ ขนฺธปญฺจกํ อ. หมวดห้าแห่งขันธ์
นั้น คหนํ เป็นธรรมชาตรกชัฏ (โหติ) ย่อมเป็น ภนฺเต ข้าแต่
พระองค์ผู้เจริญ หิ แท้จริง ยํ อิทํ ขนฺธปญฺจกํ อ. หมวดห้าแห่ง

ขันธ์นี้ใด ปสโว คือ อ. สัตว์ของเลี้ยง ท. เอตํ ขนฺธปญฺจกํ อ.
หมวดห้าแห่งขันธ์นั้น อุตฺตานํ เป็นธรรมชาติตื้น (โหติ) ย่อมเป็น
อิติ ดังนี้ ฯ
โส สุนโข อ. สุนัขนั้น กตฺวา กระทำแล้ว กาลํ ซึ่งกาละ
นิพฺพตฺโต บังเกิดแล้ว ตาวตึสภวเน ในภพชื่อว่าดาวดึงส์ อจฺฉรา-
สหสฺสปริวุโต ผู้อันพันแห่งนางอัปสรแวดล้อมแล้ว อนุโภสิ เสวย
แล้ว มหาสมฺปตฺตึ ซึ่งสมบัติอันใหญ่ (อตฺตโน) อุชุทิฏฺฐตาย
เพราะความที่แห่งตนเป็นผู้มีความเห็นอันตรง (อตฺตโน) อกุฏิลตาย
เพราะความที่แห่งตนเป็นผู้ไม่คดโกง ตาย นั้น อิติ ด้วยประการ
ฉะนี้ ฯ สทฺโท อ. เสียง ตสฺส เทวปุตฺตสฺส ของเทพบุตรนั้น
มนฺตยนฺตสฺส ผู้ปรึกษาอยู่ กณฺณมูเล ณ ที่ใกล้แห่งหู กสฺสจิ ของ
ใคร ๆ ผรติ ย่อมแผ่ไป โสฬสโยชนฏฺฐานํ ตลอดที่อันมีโยชน์ 16
เป็นประมาณ ฯ ปน ส่วนว่า ปกติกถาสทฺโท อ. เสียงแห่งถ้อยคำ
ตามปกติ ฉาเทติ ย่อมกลบ เทวนครํ ซึ่งเทพนคร ทสโยชนสหสฺสํ
อันมีพันแห่งโยชน์ 10 เป็นประมาณ สกลํ ทั้งสิ้น ฯ เตนเอว
การเณน เพราะเหตุนั้นนั่นเทียว (วจนํ) อ. คำว่า โฆสกเทวปุตฺโต
อ. เทพบุตรชื่อว่าโฆสกะ อิติ ดังนี้ นามํ เป็นชื่อ อสฺส เทว-
ปุตฺตสฺส ของเทพบุตรนั้น อโหสิ ได้เป็นแล้ว ฯ (ปุจฺฉา) อ.
อันถามว่า ปน ก็ เอโส เอวํภาโว อ. ความเป็นอย่างนี้นั่น นิสฺสนฺโท
เป็นผลเครื่องหลั่งไหลออก กสฺส กมฺมสฺส แห่งกรรมอะไร (โหติ)
ย่อมเป็น อิติ ดังนี้ ฯ (วิสฺสชฺชนํ) อ. อันเฉลยว่า (เอโส

เอวํภาโว) อ. ความเป็นอย่างนี้นั่น (นิสฺสนฺโท) เป็นผลเครื่องหลั่ง-
ไหลออก ภุกฺกรณสฺส แห่งการเห่าหอน เปเมน ด้วยความรัก
ปจฺเจกพุทฺเธ ในพระปัจเจกพุทธเจ้า (โหติ) ย่อมเป็น อิติ ดังนี้ ฯ
โส โฆสกเทวปุตฺโต อ. โฆสกเทพบุตรนั้น ฐตฺวา ดำรงอยู่แล้ว
ตตฺถ ตาวตึสภวเน ในภพชื่อว่าดาวดึงส์นั้น น จิรํ สิ้นกาลไม่นาน
จวิ เคลื่อนแล้ว ฯ
หิ จริงอยู่ เทวปุตฺตา อ. เทพบุตร ท. จวนฺติ ย่อมเคลื่อน
เทวโลกโต จากเทวโลก การเณหิ เพราะเหตุ ท. จตูหิ 4 อิติ
คือ อายุกฺขเยน เพราะความสิ้นไปแห่งอายุ ปุญฺญกฺขเยน เพราะ
ความสิ้นไปแห่งบุญ อาหารกฺขเยน เพราะความสิ้นไปแห่งอาหาร
โกเปน เพราะความโกรธ ฯ ปุญฺญกมฺมํ อ. บุญกรรม พหุํ มาก
เยน เทวปุตฺเตน กตํ เป็นกรรมอันเทพบุตรองค์ใดกระทำแล้ว โหติ
ย่อมเป็น โส เทวปุตฺโต อ. เทพบุตรนั้น อุปฺปชฺชิตฺวา เกิดขึ้นแล้ว
เทวโลเก ในเทวโลก ฐตฺวา ดำรงอยู่แล้ว ยาวตายุกํ กำหนด
เพียงใดแห่งอายุ นิพฺพตฺตติ ย่อมบังเกิด อุปรุปริ ในเบื้องบนและ
เบื้องบน (โส เทวปุตฺโต) อ. เทพบุตรนั้น จวติ นาม ชื่อว่า
ย่อมเคลื่อน ตตฺถ จตูสุ การเณสุ ในเหตุ ท. 4 เหล่านั้นหนา
อายุกฺขเยน เพราะความสิ้นไปแห่งอายุ เอวํ อย่างนี้ ฯ ปุญฺญํ
อ. บุญ ปริตฺตํ อันนิดหน่อย เยน เทวปุตฺเตน กตํ เป็นกรรม
อันเทพบุตรองค์ใดกระทำแล้ว โหติ ย่อมเป็น ตํ ปุญฺญํ อ. บุญนั้น
ตสฺส เทวปุตฺตสฺส ของเทพบุตรนั้น ขียติ ย่อมสิ้นไป อนฺตรา ว