คัณฐีพระธัมมปทัฏฐกถา
ยกศัพท์แปล ภาค 1

1. 1/2 ตั้งแต่ปณามคาถา เป็นต้นไป
ปณามคาถา อ. คาถาอันแสดงซึ่งอันนอบน้อม ท. ว่า
อหํ อ. ข้าพเจ้า (พุทฺธโฆสาจริโย) ชื่อว่าพุทธโฆสาจารย์ เถเรน
อันพระเถระ กุมารกสฺสเปน ชื่อว่ากุมารกัสสป ทนฺเตน ผู้ฝึกแล้ว
สมจารินา ผู้ประพฤติสม่ำเสมอโดยปกติ ถิรเจตสา ผู้มีจิตมั่นคง
สทฺธมฺมฏฺฐิติกาเมน ผู้ใคร่เพื่ออันตั้งอยู่แห่งพระสัทธรรม อาสึสมาเนน
ผู้หวังอยู่ว่า สตฺถา อ. พระศาสดา โกวิโท ผู้ทรงฉลาด ธมฺมาธมฺเมสุ
ในธรรมและสภาพมิใช่ธรรม ท. สมฺปนฺนสทฺธมฺมปโท ผู้มีบทแห่ง
พระสัทธรรมอันถึงพร้อมแล้ว กรุณาเวคสมุสฺสหิตมานโส ผู้มีฉันทะ
อันมีในใจอันกำลังแห่งพระกรุณาให้อาจหาญขึ้นพร้อมแล้ว อาคมฺม
ทรงอาศัยแล้ว การณํ ซึ่งเหตุ ตํ ตํ นั้นนั้น เทเสสิ ทรงแสดงแล้ว
ธมฺมปทํ ซึ่งพระธรรมบท สุภํ อันงาม ยํ เว ใดแล ปีติปาโมชฺช-
วฑฺฒนํ อันเป็นเครื่องยังปีติและปราโมทย์ให้เจริญ เทวมนุสฺสานํ แก่
เทวดาและมนุษย์ ท. อตฺถวณฺณนา อ. กถาเป็นเครื่องพรรณนาซึ่งเนื้อ
ความ ตสฺส ธมฺมปทสฺส แห่งพระธรรมบทนั้น ยา ใด ปรมฺปราภตา
อันอาจารย์นำสืบ ๆ กันมาแล้ว นิปุณา อันละเอียด สณฺฐิตา ตั้งอยู่
พร้อมแล้ว ทีปภาสาย โดยภาษาแห่งชาวเกาะ ตามฺพปณฺณิทีปมฺหิ

ในเกาะอันเป็นที่อยู่แห่งบุคคลผู้มีฝ่ามือแดง หิตสมฺปทํ ยังความถึง
พร้อมแห่งประโยชน์เกื้อกูล น สาธยติ ย่อมไม่ให้สำเร็จ สตฺตานํ
แก่สัตว์ ท. เสสานํ อันเหลือ อปฺเปว นาม ชื่อแม้ไฉน สา อตฺถ-
วณฺณนา อ. กถาเป็นเครื่องพรรณนาซึ่งเนื้อความนั้น หิตํ ยังประโยชน์
เกื้อกูล สาเธยฺย พึงให้สำเร็จ สพฺพโลกสฺส แก่โลกทั้งปวง อิติ ดังนี้
อภิยาจิโต วิงวอนแล้ว สกฺกจฺจํ โดยเคารพ นมสฺสิตฺวา นมัสการ
แล้ว ปาเท ซึ่งพระบาท ท. มหาโมหตโมนทฺเธ โลเก โลกนฺต-
ทสฺสินา เยน สมฺพุทฺเธน สทฺธมฺมปชฺโชโต ชลิโต ชลิติทฺธินา ตสฺส
สมฺพุทฺธสฺส แห่ง - อ. ประทีปอันโพลงทั่วแล้วคือพระสัทธรรม อัน
พระสัมพุทธเจ้าพระองค์ใด ผู้ ผู้ - ครั้นเมื่อโลก อันมืดคือโมหะใหญ่
หุ้มห่อแล้ว ทรงเห็นซึ่งที่สุดแห่งโลกโดยปกติ ผู้มีพระฤทธิ์อันรุ่งเรือง
แล้ว ให้รุ่งเรืองแล้ว พระสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น สิรีมโต ผู้มีพระ
สิริ อสฺส สมฺพุทฺธสฺส สทฺธมฺมํ ปูเชตฺวา จ บูชาแล้วซึ่งพระสัทธรรม
แห่งพระสัมพุทธเจ้า พระองค์นั้นด้วย สงฺฆสฺส อญฺชลึ กตฺวา จ
กระทำแล้วซึ่งอัญชลี แก่พระสงฆ์ด้วย ปหาย จักละแล้ว ตํ ภาสํ จ
ซึ่งภาษานั้นด้วย อติวิตฺถารํ คตํ วจนกฺกมํ จ ซึ่งลำดับแห่งคำ อัน
ถึงแล้ว ซึ่งความพิสดารเกินด้วย กาโรปยิตฺวาน จักยกขึ้นแล้ว ภาสํ
สู่ภาษา ตนฺตึ อันเป็นแบบแผน มโนรมํ อันเป็นที่รื่นรมย์แห่งใจ
พฺยญฺชนปทํ อ. พยัญชนะและบท ยํ ใด คาถานํ แห่งคาถา ท.
(ปณฺฑิเตน) อันบัณฑิต น ภาวิตํ มิได้ให้เป็นแจ้งแล้ว ตตฺถ
ธมฺมปเท ในพระธรรมบทนั้น ตํ พฺยาญฺชนปทํ ยังพยัญชนะและบท

นั้น วิภาเวตฺวา จักให้เป็นแจ้งแล้ว เกวลํ สิ้นเชิง ภาสิสฺสํ จักกล่าว
ตํเอว ธมฺมปทํ ซึ่งพระธรรมบทนั้นนั่นเทียว อเสสํ มิให้เหลือ
ภาสนฺตเรน โดยภาษาอื่น อตฺถโต โดยเนื้อความ อาวหนฺโต นำ
มาอยู่ ปีติปาโมชฺชํ ซึ่งปีติและปราโมทย์ มนโส แห่งใจ อตฺถธมฺมูป-
นิสฺสิตํ อันเข้าไปอาศัยแล้วซึ่งอรรถและธรรม วิภาวินํ ปณฺฑิตานํ
แก่บัณฑิต ท. ผู้ยังอรรถให้เป็นแจ้งโดยปกติ อิติ ดังนี้ (มยา) อัน
ข้าพเจ้า (พุทฺธโฆสาจริเยน) ชื่อว่าพุทธโฆษาจารย์ (ฐปิตา) ตั้งไว้
แล้ว (อิมสฺมึ ปกรณารมฺเภ) ในอันริเริ่มซึ่งปกรณ์นี้ ฯ

ยมกวรรค วรรณนา
เรื่องพระจักขุปาลเถระ
2. 4/5 ตั้งแต่ ตสฺมึ สมเย สตฺถา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก
เป็นต้นไป.
ตสฺมึ สมเย ในสมัยนั้น สตฺถา อ. พระศาสดา ปวตฺติตปวร-
ธมฺมจกฺโก ผู้มีจักรคือธรรมอันประเสริฐอันให้ทรงเป็นไปแล้ว คนฺตฺวา
เสด็จไปแล้ว อนุปุพฺเพน โดยลำดับ วิหรติ เสด็จประทับอยู่อยู่
เชตวนมหาวิหาเร ในพระวิหารใหญ่ชื่อว่าเชตวัน อนาถปิณฺฑิกมหา-
เสฏฺฐินา จตุปฺปญฺญาสโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา การิเต อันมหาเศรษฐี
ชื่อว่าอนาถบิณฑิก สละวิเศษแล้ว ซึ่งทรัพย์อันมีโกฏิ 54 เป็นประมาณ
ยังบุคคลให้กระทำแล้ว มหาชนํ ยังมหาชน ปติฏฺฐาปยมาโน ให้ตั้ง
อยู่เฉพาะอยู่ สคฺคมคฺเค จ ในหนทางแห่งสวรรค์ด้วย โมกฺขมคฺเค จ
ในหนทางแห่งธรรมเป็นเครื่องพ้นด้วย ฯ หิ จริงอยู่ ตถาคโต อ.
พระตถาคต วสิ เสด็จประทับอยู่แล้ว วสฺสาวสํ ประทับอยู่ตลอด
พรรษา เอกํเอว พรรษาหนึ่งนั่นเทียว นิโคฺรธมหาวิหาเร ในพระ
วิหารใหญ่ชื่อว่านิโครธ เทฺวอสีติญาติกุลสหสฺเสหิ อันพันแห่ง
ตระกูลแห่งพระญาติ 80 สองหน ท. อิติ คือ ญาติกุสสหสฺเสหิ อัน
พันแห่งตระกูลแห่งพระญาติ ท. อสีติยา 80 มาติปกฺขโต ข้างฝ่าย
แห่งพระมารดา ญาติกุลสหสฺเสหิ อันพันแห่งตระกูลแห่งพระญาติ ท.
อสีติยา 80 ปิติปกฺขโต ข้างฝ่ายแห่งพระบิดา การิเต ยังบุคคลให้
กระทำแล้ว (วสิ) เสด็จประทับอยู่แล้ว (วสฺสาวาเส) ประทับอยู่

ตลอดพรรษา เอกูนวีสติ 20 หย่อนหนึ่ง เชตวนมหาวิหาเร ใน
พระวิหารใหญ่ชื่อว่าเชตวัน อนาถปิณฺฑิเกน การิเต อันมหา-
เศรษฐีชื่อว่าอนาถบิณฑิก ยังบุคคลให้กระทำแล้ว (วสิ) เสด็จประทับ
อยู่แล้ว วสฺสาวาเส ประทับอยู่ตลอดพรรษา ฉ 6 ปุพฺพาราเม
ในบุพพาราม วิสาขาย สตฺตวีสติโกฏิธนปริจฺจาเคน การิเต อัน
มหาอุบาสิกาชื่อว่าวิสาขา ยังบุคคลให้กระทำแล้ว ด้วยอันบริจาคซึ่ง
ทรัพย์อันมีโกฏิ 27 เป็นประมาณ นิสฺสาย ทรงอาศัยแล้ว สาวตฺถึ
ซึ่งเมืองสาวัตถี วสิ เสด็จประทับอยู่แล้ว วสฺสาวาเส ประทับอยู่
ตลอดพรรษา ปญฺจวีสติ 25 ปฏิจฺจ เพราะทรงอาศัย ทฺวินฺนํ
กุลานํ คุณมหนฺตตํ ซึ่งความที่แห่งตระกูล ท. 2 เป็นตระกูลมีคุณมาก
อิติ ด้วยประการฉะนี้ ฯ
อนาถปิณฺฑิโกปิ อ. มหาเศรษฐีชื่อว่าอนาถบิณฑิกก็ดี วิสาขา
มหาอุปาลิกาปิ อ. มหาอุบาสิกาชื่อว่าวิสาขาก็ดี คจฺฉนฺติ ย่อมไป
อุปฏฺฐานํ สู่ที่เป็นที่บำรุง ตถาคตสฺส ซึ่งพระตถาคต วาเร สิ้นวาระ ท.
เทฺว 2 ทิวสสฺส ต่อวัน นิพทฺธํ เนืองนิตย์ ฯ จ ก็แล อนาถ-
ปิณฺฑิกวิสาขา อ. มหาเศรษฐีชื่อว่าอนาถบิณฑิกและมหาอุบาสิกาชื่อว่า
วิสาขา ท. คจฺฉนฺตา เมื่อจะไป ตุจฺฉหตฺถา น คตปุพฺพา เป็นผู้
ไม่เคยมีมืออันเปล่าไปแล้ว (จินฺตเนน) ด้วยอันคิดว่า ทหรสามเณรา
อ. ภิกษุหนุ่มและสามเณร ท. โอโลเกสฺสนฺติ จักแลดู หตฺเถ ซึ่ง
มือ ท. โน ของเรา ท. อิติ ดังนี้ (โหนฺติ) ย่อมเป็น ฯ (อนาถ-
ปิณฺฑิกวิสาขา) อ. มหาเศรษฐีชื่อว่าอนาถบิณฑิกและมหาอุบาสิกาชื่อ