4. ปุปฺผวคฺควณฺณนา
----------
1. ปฐวีกถาปสุต ปญฺจสตภิกฺขุ วตฺถุ. [ 33 ]
โก อิมํ ปฐวึ วิเชสฺสตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ
วิหรนฺโต ปฐวีกถาปสุเต ปญฺจสเต ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
เต กิร ภควตา สทฺธึ ชนปทจาริกํ จริตฺวา เชตวนํ อาคนฺตฺวา
สายณฺหสมเย อุปฏฺฐานสาลายํ นิสินฺนา อตฺตโน¹ คตคตฏฺฐาเน
อสุกคามโต อสุกคามคมนฏฺฐาเน สมํ วิสมํ กทฺทมพหุลํ สกฺขรพหุลํ
กาฬมตฺติกํ ตมฺพมตฺติกนฺติ ปฐวีกถํ กเถสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย
นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "ภนฺเต อมฺเหหิ
วิจริตฏฺฐาเน ปฐวีกถายาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว เอสา พาหิรปฐวี นาม
ตุมฺเหหิ อชฺฌตฺติกปฐวิยํ ปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ วตฺวา อิมา เทฺว
คาถา อภาสิ
"โก อิมํ ปฐวึ วิเชสฺสติ
ยมโลกญฺจ อิมํ สเทวกํ ?
โก ธมฺมปทํ สุเทสิตํ
กุสโล ปุปฺผมิว ปเจสฺสติ ?
เสโข ปฐวึ วิเชสฺสติ
ยมโลกญฺจ อิมํ สเทวกํ
1. สี. ม. ยุ. อตฺตนา.

เสโข ธมฺมปทํ สุเทสิตํ
กุสโล ปุปฺผมิว ปเจสฺสตีติ. "
ตตฺถ "โก อิมนฺติ โก อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ ปฐวึ.
วิเชสฺสตีติ อตฺตโน ญาเณน วิชานิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ สจฺฉิ-
กริสฺสตีติ อตฺโถ. ยมโลกญฺจาติ จตุพฺพิธํ อปายโลกญฺจ. อิมํ
สเทวกนฺติ อิมํ มนุสฺสโลกญฺจ เทวโลเกน สทฺธึ โก วิเชสฺสติ
วิชานิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ สจฺฉิกริสฺสตีติ ปุจฺฉติ. โก ธมฺมปทํ
สุเทสิตนฺติ ยถาสภาวโต กถิตตฺตา สุเทสิตํ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิย-
ธมฺมสงฺขาตํ ธมฺมปทํ กุสโล มาลากาโร ปุปฺผํ วิจินนฺโต วิย โก
วิเจสฺสติ วิจินิสฺสติ อุปปริกฺขิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ สจฺฉิกริสฺสตีติ
อตฺโถ. เสโขติ อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺญาสิกฺขาติ
อิมา ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนโต โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐํ อาทึ กตฺวา ยาว
อรหตฺตมคฺคฏฺฐา สตฺตวิโธ เสโข อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ ปฐวึ
อรหตฺตมคฺเคน ตโต ฉนฺทราคํ อปกฑฺฒนฺโต วิเชสฺสติ วิชานิสฺสติ
ปฏิวิชฺฌิสฺสติ สจฺฉิกริสฺสติ. ยมโลกญฺจาติ ตถา วุตฺตปฺปการํ
ยมโลกญฺจ อิมํ มนุสฺสโลกญฺจ สห เทเวหิ สเทวกํ เสฺวว วิเชสฺสติ
วิชานิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ สจฺฉิกริสฺสติ. เสโขติ เสฺวว สตฺตวิโธ
เสโข. ยถา นาม กุสโล มาลากาโร ปุปฺผารามํ ปวิสิตฺวา
ตรุณมกุลานิ ปาณกวิทฺธานิ จ มิลาตานิ จ คณฺฐิกชาตานิ จ
ปุปฺผานิ วชฺเชตฺวา โสภณานิ สุชาตานิ ปุปฺผานิ วิจินาติ เอวเมว
อิมํ สุกถิตํ สุนิทฺทิฏฺฐํ โพธิปกฺขิยธมฺมปทํปิ ปญฺญาย ปเจสฺสติ

วิจินิสฺสติ อุปปริกฺขิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ สจฺฉิกริสฺสตีติ.
สตฺถา สยเมว ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิ. เทสนาวสาเน ปญฺจสตา
ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สมฺปตฺตปริสายปิ
สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
ปฐวีกถาปสุตปญฺจสตภิกฺขุ วตฺถุ.
----------
2. มรีจิกมฺมฏฺฐานิก ตฺเถร วตฺถุ. [ 34 ]
เผณูปมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต
อญฺญตรํ มรีจิกมฺมฏฺฐานิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ.
โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สมณธมฺมํ
กริสฺสามีติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ฆฏิตฺวา วายมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตุํ
อสกฺโกนฺโต วิเสเสตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กถาเปสฺสามีติ สตฺถุ สนฺติกํ
อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มรีจึ ทิสฺวา ยถายํ คิมฺหสมเย อุฏฺฐิตา
มรีจิ ทูเร ฐิตานํ รูปคตํ วิย ปญฺญายติ สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตานํ
เนว ปญฺญายติ อยํ อตฺตภาโวปิ อุปฺปาทวยตฺเถน เอวรูโปติ
มรีจิกมฺมฏฺฐานํ ภาเวนฺโต อาคนฺตฺวา มคฺคกิลนฺโต อจิรวติยํ
นหายิตฺวา เอกสฺมึ จณฺฑโสตตีเร ฉายาย นิสินฺโน อุทกเวคาภิฆาเตน
อุฏฺฐหิตฺวา มหนฺเต เผณปิณฺเฑ ภิชฺชมาเน ทิสฺวา อยํ อตฺตภาโวปิ
อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนตฺเถน เอวรูโปเยวาติ อารมฺมณํ อคฺคเหสิ. สตฺถา
คนฺธกุฏิยํ ฐิโต ว ตํ เถรํ ทิสฺวา เอวเมว ภิกฺขุ เอวรูโปวายํ

อตฺตภาโว เผณปิณฺโฑ วิย มรีจิ วิย อุปฺปชฺชนภิชฺชนสภาโว-
เอวาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
" เผณูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา
มรีจิธมฺมํ อภิสมฺพุธาโน
เฉตฺวาน มารสฺส ปปุปฺผกานิ
อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉติ."
ตตฺถ เผณูปมนฺติ¹ อิมํ เกสาทิสมุหสงฺขาตํ กายํ อพลทุพฺพล-
อนทฺธนิยตาวกาลิกตฺเถน เผณปิณฺฑสริกฺขโกติ วิทิตฺวา. มรีจิ-
ธมฺมนฺติ ยถา มรีจิ ทูเร ฐิตานํ รูปคตํ วิย คยฺหุปคา วิย โหติ
สนฺติเก อุปคจฺฉนฺตานํ ริตฺตา ตุจฺฉา อคยฺหุปคา สมฺปชฺชติ
เอวํ ขณิกอิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานตฺเถน อยํ กาโยปิ มรีจิธมฺโมติ
อภิสมฺพุธาโน พุชฺฌนฺโต ชานนฺโตติ อตฺโถ. มารสฺส ปปุปฺผกานีติ
มารสฺส ปปุปฺผกสงฺขาตานิ เตภูมิกานิ วฏฺฏานิ อริยมคฺเคน ฉินฺทิตฺวา
ขีณาสโว ภิกฺขุ มจฺจุราชสฺส อทสฺสนํ อวิสยํ อมตํ มหานิพฺพานํ
คจฺเฉยฺยาติ.
คาถาปริโยสาเน เถโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถุ
สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ โถเมนฺโต วณฺเณนฺโต วนฺทนฺโต อาคโตติ.
มรีจิกมฺมฏฺฐานิกตฺเถร วตฺถุ.
------------
1. สี. ยุ. อิมนฺติ.

3. วิฑูฑภ วตฺถุ. [ 35 ]
ปุปฺผานิ เหว ปจินนฺตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ
วิหรนฺโต สปริสํ โอเฆน อชฺโฌตฺถริตฺวา มาริตํ วิฑูฑภํ¹ อารพฺภ
กเถสิ.
ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา สาวตฺถิยํ มหาโกสลรญฺโญ ปุตฺโต
ปเสนทิกุมาโร นาม เวสาลิยํ ลิจฺฉวิกุมาโร มหาลิ นาม กุสินารายํ
มลฺลราชปุตฺโต พนฺธุโล นามาติ อิเม ตโย ทิสาปาโมกฺขสฺสาจริยสฺส
สนฺติเก สิปฺปุคฺคหณตฺถํ ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา พหินคเร สาลายํ สมาคตา
อญฺญมญฺญสฺส อาคตการณญฺจ กุลญฺจ นามญฺจ ปุจฺฉิตฺวา สหายกา
หุตฺวา เอกโตว อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา น จิรสฺเสว อุคฺคหิตสิปฺปา
อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา เอกโตว นิกฺขมิตฺวา สกสกฏฺฐานานิ อคมํสุ.
เตสุ ปเสนทิกุมาโร ปิตุ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา ปสนฺเนน ปิตรา รชฺเช
อภิสิตฺโต. มหาลิกุมาโร ลิจฺฉวีนํ สิปฺปํ ทสฺเสนฺโต มหนฺเตน
อุสฺสาเหน ทสฺเสสิ. ตสฺส อกฺขีนิ ภิชฺชิตฺวา อคมํสุ. ลิจฺฉวิราชาโน
อโห วต อมฺหากํ อาจริโย อกฺขิวินาสํ ปตฺโต น ตํ ปริจฺจชิสฺสาม
อุปฏฺฐหิสฺสาม นนฺติ ตสฺส สตสหสฺสุฏฺฐานกํ เอกํ ทฺวารํ อทํสุ.
โส ตํ นิสฺสาย ปญฺจสเต ลิจฺฉวิราปุตฺเต สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺโต วสิ.
พนฺธุลกุมาโร สฏฺฐี เวฬู คเหตฺวา มชฺเฌ อยสลากํ ปกฺขิปิตฺวา
สฏฺฐิกลาเป อุสฺสาเปตฺวา ฐปิเต มลฺลราชกุเลหิ อิเม กปฺเปตูติ
1. วิฏฺฏุภนฺติปิ ปทํ ทิสฺสติ.

วุตฺเต อสีติหตฺถํ อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อสินา กปฺเปนฺโต อคมาสิ.
โส โอสานกลาเป อยสลากาย กิรีติ สทฺทํ สุตฺวา กิเมตนฺติ
ปุจฺฉิตฺวา สพฺพกลาเปสุ อยสลากานํ ฐปิตภาวํ สุตฺวา อสึ ฉฑฺเฑตฺวา
โรทมาโน มยฺหํ เอตฺตเกสุ ญาติสุหชฺเชสุ เอโกปิ สสิเนโห หุตฺวา
อิมํ การณํ นาจิกฺขิ สเจ หิ อหํ ชาเนยฺยํ อยสลากาย สทฺทํ
อนุฏฺฐาเปนฺโตว ฉินฺเทยฺยนฺติ วตฺวา สพฺเพปิเม มาเรตฺวา รชฺชํ
กาเรสฺสนฺติ มาตาปิตูนํ กเถสิ ปเวณิรชฺชํ นาม ตาต อิทํ
น ลพฺภา เอวํ กาตุนฺติ นานปฺปกาเรน วาริโต เตนหิ มม
สหายสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามีติ สาวตฺถึ อคมาสิ. ปเสนทิราชา
ตสฺสาคมนํ สุตฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน นครํ
ปเวเสตฺวา เสนาปติฏฺฐาเน ฐเปสิ. โส มาตาปิตโร ปกฺโกสาเปตฺวา
ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิ.
อเถกทิวสํ ราชา อุปริปาสาเท ฐิโต อนฺตรวีถึ โอโลกยมาโน
อนาถปิณฺฑิกสฺส จูฬอนาถปิณฺฑิกสฺส วิสาขาย สุปฺปวาสายาติ
เอเตสํ เคเห ภตฺตกิจฺจตฺถาย คจฺฉนฺเต อเนกสหสฺเส ภิกฺขู ทิสฺวา
กหํ อยฺยา คจฺฉนฺตีติ ปุจฺฉิตฺวา เทว อนาถปิณฺฑิกสฺส เคเห
นิจฺจภตฺต สลากภตฺต คิลานภตฺตาทีนํ อตฺถาย เทวสิกํ เทฺว ภิกฺขุ-
สหสฺสานิ คจฺฉนฺติ จูฬอนาถปิณฺฑิกสฺส เคหํ ปญฺจสตา ภิกฺขู
นิจฺจํ คจฺฉนฺติ ตถา วิสาขาย ตถา สุปฺปวาสายาติ วุตฺเต สยํปิ
ภิกฺขุสงฺฆํ อุปฏฺฐหิตุกาโม วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสหสฺเสน สทฺธึ
สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ สหตฺถา ทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส