[154] ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํฯ

จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํฯ รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมาฯ โสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํฯ สทฺทา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมาฯ ฆานํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํฯ คนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมาฯ ชิวฺหา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมาฯ รสา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมาฯ กาโย อนิจฺโจ ทุกฺโข อนตฺตา วิปริณามธมฺโมฯ โผฏฺฐพฺพา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมาฯ มโน อนิจฺโจ ทุกฺโข อนตฺตา วิปริณามธมฺโมฯ ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียํฯ

2. อภิธมฺมภาชนียํ

[155] ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, ธมฺมายตนํฯ

[156] ตตฺถ กตมํ จกฺขายตนํ? ยํ จกฺขุ [จกฺขุํ (สี. สฺยา. ก.) ธ. ส. 596-599] จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปสฺสิ วา ปสฺสติ วา ปสฺสิสฺสติ วา ปสฺเส วา, จกฺขุมฺเปตํ จกฺขายตนมฺเปตํ จกฺขุธาตุเปสา จกฺขุนฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ เนตฺตมฺเปตํ นยนมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุญฺโญ คาโมเปโสฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขายตนํ’’ ฯ

[157] ตตฺถ กตมํ โสตายตนํ? ยํ โสตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน โสเตน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา สุเณ วา, โสตมฺเปตํ โสตายตนมฺเปตํ โสตธาตุเปสา โสตินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุญฺโญ คาโมเปโสฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสตายตนํ’’ฯ

[158] ตตฺถ กตมํ ฆานายตนํ? ยํ ฆานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน ฆาเนน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน คนฺธํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ฆายิ วา ฆายติ วา ฆายิสฺสติ วา ฆาเย วา, ฆานมฺเปตํ ฆานายตนมฺเปตํ ฆานธาตุเปสา ฆานินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุญฺโญ คาโมเปโสฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฆานายตนํ’’ฯ

[159] ตตฺถ กตมํ ชิวฺหายตนํ? ยา ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยาย ชิวฺหาย อนิทสฺสนาย สปฺปฏิฆาย รสํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สายิ วา สายติ วา สายิสฺสติ วา สาเย วา, ชิวฺหาเปสา ชิวฺหายตนมฺเปตํ ชิวฺหาธาตุเปสา ชีวฺหินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุญฺโญ คาโมเปโสฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหายตนํ’’ฯ

[160] ตตฺถ กตมํ กายายตนํ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน กาเยน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน โผฏฺฐพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ผุสิ วา ผุสติ วา ผุสิสฺสติ วา ผุเส วา, กาโยเปโส กายายตนมฺเปตํ กายธาตุเปสา กายินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุญฺโญ คาโมเปโสฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายายตนํ’’ฯ

[161] ตตฺถ กตมํ มนายตนํ? เอกวิเธน มนายตนํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํฯ

ทุวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํฯ

ติวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํฯ

จตุพฺพิเธน มนายตนํ – อตฺถิ กามาวจรํ, อตฺถิ รูปาวจรํ, อตฺถิ อรูปาวจรํ, อตฺถิ อปริยาปนฺนํฯ

ปญฺจวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํฯ

ฉพฺพิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ, มโนวิญฺญาณํฯ เอวํ ฉพฺพิเธน มนายตนํฯ

สตฺตวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุฯ เอวํ สตฺตวิเธน มนายตนํฯ

อฏฺฐวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุฯ เอวํ อฏฺฐวิเธน มนายตนํฯ

นววิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํฯ เอวํ นววิเธน มนายตนํฯ

ทสวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํฯ เอวํ ทสวิเธน มนายตนํฯ

เอกวิเธน มนายตนํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํฯ

ทุวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํฯ

ติวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ…เป.…ฯ เอวํ พหุวิเธน มนายตนํฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘มนายตนํ’’ฯ

[162] ตตฺถ กตมํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ [ปีตํ โลหิตํ (สี.)] โอทาตํ กาฬกํ มญฺชิฏฺฐกํ [มญฺเชฏฺฐกํ (สี. สฺยา.)] หริ หริวณฺณํ อมฺพงฺกุรวณฺณํ ทีฆํ รสฺสํ อณุํ ถูลํ วฏฺฏํ ปริมณฺฑลํ จตุรสฺสํ ฉฬํสํ อฏฺฐํสํ โสฬสํสํ นินฺนํ ถลํ ฉายา อาตโป อาโลโก อนฺธกาโร อพฺภา มหิกา ธูโม รโช จนฺทมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา สูริยมณฺฑลสฺส [สุริยมณฺฑลสฺส (สี. สฺยา. กํ.)] วณฺณนิภา ตารกรูปานํ วณฺณนิภา อาทาสมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยสฺส วณฺณนิภา ชาตรูปรชตสฺส วณฺณนิภา, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อตฺถิ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ, ยํ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ปสฺสิ วา ปสฺสติ วา ปสฺสิสฺสติ วา ปสฺเส วา, รูปมฺเปตํ รูปายตนมฺเปตํ รูปธาตุเปสาฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปายตนํ’’ฯ

[163] ตตฺถ กตมํ สทฺทายตนํ? โย สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโท [มุติงฺคสทฺโธ (สี.)] สงฺขสทฺโท ปณวสทฺโท คีตสทฺโท วาทิตสทฺโท สมฺมสทฺโท ปาณิสทฺโท สตฺตานํ นิคฺโฆสสทฺโท ธาตูนํ สนฺนิฆาตสทฺโท วาตสทฺโท อุทกสทฺโท มนุสฺสสทฺโท อมนุสฺสสทฺโท, โย วา ปนญฺโญปิ อตฺถิ สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ โสเตน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา สุเณ วา, สทฺโทเปโส สทฺทายตนมฺเปตํ สทฺทธาตุเปสาฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘สทฺทายตนํ’’ฯ

[164] ตตฺถ กตมํ คนฺธายตนํ? โย คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ มูลคนฺโธ สารคนฺโธ ตจคนฺโธ ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ อามคนฺโธ วิสฺสคนฺโธ สุคนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, โย วา ปนญฺโญปิ อตฺถิ คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ , ยํ คนฺธํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ฆาเนน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ฆายิ วา ฆายติ วา ฆายิสฺสติ วา ฆาเย วา, คนฺโธเปโส คนฺธายตนมฺเปตํ คนฺธธาตุเปสาฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘คนฺธายตนํ’’ฯ

[165] ตตฺถ กตมํ รสายตนํ? โย รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ [ลปิลกํ (สี.), ลมฺปิกํ (ก. สี.)] ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ, โย วา ปนญฺโญปิ อตฺถิ รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ รสํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ชิวฺหาย อนิทสฺสนาย สปฺปฏิฆาย สายิ วา สายติ วา สายิสฺสติ วา สาเย วา, รโสเปโส รสายตนมฺเปตํ รสธาตุเปสาฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘รสายตนํ’’ฯ

[166] ตตฺถ กตมํ โผฏฺฐพฺพายตนํ? ปถวีธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ สุขสมฺผสฺสํ ทุกฺขสมฺผสฺสํ ครุกํ ลหุกํ, ยํ โผฏฺฐพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ กาเยน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ผุสิ วา ผุสติ วา ผุสิสฺสติ วา ผุเส วา, โผฏฺฐพฺโพเปโส โผฏฺฐพฺพายตนมฺเปตํ โผฏฺฐพฺพธาตุเปสาฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘โผฏฺฐพฺพายตนํ’’ฯ

[167] ตตฺถ กตมํ ธมฺมายตนํ? เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, ยญฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุฯ

ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโตฯ ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโกฯ ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป.… เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป.… เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’ฯ

ตตฺถ กตโม สญฺญากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโตฯ ทุวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโกฯ

ติวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป.… เอวํ ทสวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ…เป.… เอวํ พหุวิเธน สญฺญากฺขนฺโธฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘สญฺญากฺขนฺโธ’’ฯ

ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโตฯ ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุฯ ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป.… เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป.… เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ? อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ…เป.… กพฬีกาโร อาหาโรฯ อิทํ วุจฺจติ รูปํ ‘‘อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ’’ฯ

ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย , โทสกฺขโย, โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสงฺขตา ธาตุ’’ฯ

อิทํ วุจฺจติ ธมฺมายตนํฯ

อภิธมฺมภาชนียํฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกํ

[168] ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํฯ

[169] ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป.… กติ สรณา, กติ อรณา?