(18) กถญฺจ อิมินา อปาหํ อญฺญถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา อปาหํ น ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา อปาหํ น ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป.… ยถา โส เนวสญฺญีนาสญฺญี อิมินา อปาหํ น ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ อญฺญถา สิยนฺติ โหติฯ

อิมานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทายฯ

อิติ อิมานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อิมานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติฯ อิติ เอวรูปานิ อตีตานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ, ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺฐตณฺหาวิจริตสตํ โหติฯ

[977] ตตฺถ กตมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา – อิมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตาติฯ

ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค นิฏฺฐิโตฯ

18. ธมฺมหทยวิภงฺโค

1. สพฺพสงฺคาหิกวาโร

[978] กติ ขนฺธา, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ อินฺทฺริยานิ, กติ เหตู, กติ อาหารา, กติ ผสฺสา, กติ เวทนา, กติ สญฺญา, กติ เจตนา, กติ จิตฺตานิ?

ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สญฺญา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิฯ

[979] ตตฺถ กตเม ปญฺจกฺขนฺธา? รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิญฺญาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ฯ

[980] ตตฺถ กตมานิ ทฺวาทสายตนานิ? จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘ทฺวาทสายตนานิ’’ฯ

[981] ตตฺถ กตมา อฏฺฐารส ธาตุโย? จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิญฺญาณธาตุ, ฆานธาตุ , คนฺธธาตุ, ฆานวิญฺญาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺฐพฺพธาตุ, กายวิญฺญาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘อฏฺฐารส ธาตุโย’’ฯ

[982] ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ? ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, นิโรธสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ’’ฯ

[983] ตตฺถ กตมานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ , สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปญฺญินฺทฺริยํ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, อญฺญินฺทฺริยํ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘พาวีสตินฺทฺริยานิ’’ฯ

[984] ตตฺถ กตเม นว เหตู? ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตูฯ

ตตฺถ กตเม ตโย กุสลเหตู? อโลโภ กุสลเหตุ, อโทโส กุสลเหตุ, อโมโห กุสลเหตุ – อิเม ตโย กุสลเหตูฯ

ตตฺถ กตเม ตโย อกุสลเหตู? โลโภ อกุสลเหตุ, โทโส อกุสลเหตุ, โมโห อกุสลเหตุ – อิเม ตโย อกุสลเหตูฯ

ตตฺถ กตเม ตโย อพฺยากตเหตู? กุสลานํ วา ธมฺมานํ วิปากโต กิริยาพฺยากเตสุ วา ธมฺเมสุ อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม ตโย อพฺยากตเหตูฯ อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘นว เหตู’’ฯ

[985] ตตฺถ กตเม จตฺตาโร อาหารา? กพฬีการาหาโร [กพฬิํกาโร อาหาโร (สี. สฺยา.)], ผสฺสาหาโร, มโนสญฺเจตนาหาโร , วิญฺญาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘จตฺตาโร อาหารา’’ฯ

[986] ตตฺถ กตเม สตฺต ผสฺสา? จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนธาตุสมฺผสฺโส, มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺโส – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต ผสฺสา’’ฯ

[987] ตตฺถ กตมา สตฺต เวทนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต เวทนา’’ฯ

[988] ตตฺถ กตมา สตฺต สญฺญา? จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺญา, โสตสมฺผสฺสชา สญฺญา, ฆานสมฺผสฺสชา สญฺญา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สญฺญา, กายสมฺผสฺสชา สญฺญา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สญฺญา, มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชา สญฺญา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต สญฺญา’’ฯ

[989] ตตฺถ กตมา สตฺต เจตนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต เจตนา’’ฯ

[990] ตตฺถ กตมานิ สตฺต จิตฺตานิ? จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ , กายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต จิตฺตานิ’’ฯ

2. อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติวาโร

1. กามธาตุ

[991] กามธาตุยา กติ ขนฺธา, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ อินฺทฺริยานิ, กติ เหตู, กติ อาหารา, กติ ผสฺสา, กติ เวทนา, กติ สญฺญา, กติ เจตนา, กติ จิตฺตานิ?

กามธาตุยา ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สญฺญา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิฯ

[992] ตตฺถ กตเม กามธาตุยา ปญฺจกฺขนฺธา? รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิญฺญาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา ปญฺจกฺขนฺธา’’ฯ

ตตฺถ กตมานิ กามธาตุยา ทฺวาทสายตนานิ? จกฺขายตนํ, รูปายตนํ , โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา ทฺวาทสายตนานิ’’ฯ