10. ทสกนิทฺเทโส

[809] (1) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ ธมฺมํ อตฺถโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กญฺจิ ธมฺมํ อตฺถโต อุปคจฺเฉยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ

อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป.… อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป.… ปทุฏฺเฐน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย…เป.… สงฺฆํ ภินฺเทยฺย…เป.… อญฺญํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย…เป.… อฏฺฐมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน อฏฺฐมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ

‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (สี. สฺยา.)] อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก ราชา จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺเชยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ

‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ

‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโฐ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป.… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป.… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโฐ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ

‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสฺส อนิฏฺโฐ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสฺส…เป.… ยํ มโนสุจริตสฺส อนิฏฺโฐ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีสุจริตสฺส…เป.… ยํ มโนสุจริตสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ

‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป.… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป.… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ

‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ

‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสมงฺคี…เป.… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีสุจริตสมงฺคี …เป.… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปาทาย ตํ ตํ ฐานํ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู อปฺปจฺจยา อุปาทาย ตํ ตํ อฏฺฐาน’’นฺติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ญาณํฯ

[810] (2) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ปชานาติ – ‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ

‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยควิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติฯ

‘‘อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ กาลวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ

‘‘อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติฯ

อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตี’’ติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ญาณํฯ

[811] (3) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินิํ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิรยคามี’’ติ [นิรยคามินีติ (สฺยา.)] ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา ติรจฺฉานโยนิคามี’’ติ [ติรจฺฉานคามินีติ (สฺยา.) เอวมุปริปิฯ อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เปตฺติวิสยคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา มนุสฺสโลกคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เทวโลกคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิพฺพานคามี’’ติ ปชานาตีติ ฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินิํ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ญาณํฯ

[812] (4) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ขนฺธนานตฺตํ ปชานาติ, อายตนนานตฺตํ ปชานาติ, ธาตุนานตฺตํ ปชานาติ, อเนกธาตุนานาธาตุโลกนานตฺตํ ปชานาตีติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ญาณํฯ

[813] (5) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ปชานาติ – ‘‘สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกาฯ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติฯ ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติฯ

‘‘อตีตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิํสุ ภชิํสุ ปยิรุปาสิํสุ, ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิํสุ ภชิํสุ ปยิรุปาสิํสุฯ

‘‘อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺตี’’ติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ญาณํฯ

[814] (6) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ปชานาติ, อนุสยํ ปชานาติ, จริตํ ปชานาติ, อธิมุตฺติํ ปชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติฯ

[815] กตโม จ สตฺตานํ อาสโย? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, อิติ ภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ วิภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วาฯ เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุโลมิกา ขนฺติ ปฏิลทฺธา โหติ ยถาภูตํ ญาณํฯ อยํ สตฺตานํ อาสโยฯ

[816] กตโม จ สตฺตานํ อนุสโย? สตฺตานุสยา – กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโยฯ ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ราคานุสโย อนุเสติฯ ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ปฏิฆานุสโย อนุเสติฯ อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ อวิชฺชานุปติตาฯ ตเทกฏฺโฐ มาโน จ ทิฏฺฐิ จ วิจิกิจฺฉา จ ทฏฺฐพฺพาฯ อยํ สตฺตานํ อนุสโยฯ

[817] กตมญฺจ สตฺตานํ จริตํ? ปุญฺญาภิสงฺขาโร, อปุญฺญาภิสงฺขาโร , อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วา – อิทํ สตฺตานํ จริตํฯ

[818] กตมา จ สตฺตานํ อธิมุตฺติ? สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกาฯ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติฯ ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติฯ

อตีตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิํสุ ภชิํสุ ปยิรุปาสิํสุฯ ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิํสุ ภชิํสุ ปยิรุปาสิํสุฯ

อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติฯ ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติฯ อยํ สตฺตานํ อธิมุตฺติฯ

[819] กตเม เต สตฺตา มหารชกฺขา? ทส กิเลสวตฺถูนิ – โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํฯ เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา มหารชกฺขาฯ

[820] กตเม เต สตฺตา อปฺปรชกฺขา? เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อนาเสวิตานิ อภาวิตานิ อพหุลีกตานิ อนุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา อปฺปรชกฺขาฯ

[821] กตเม เต สตฺตา มุทินฺทฺริยา? ปญฺจินฺทฺริยานิ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปญฺญินฺทฺริยํฯ เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อนาเสวิตานิ อภาวิตานิ อพหุลีกตานิ อนุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา มุทินฺทฺริยาฯ

[822] กตเม เต สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา? เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยาฯ

[823] กตเม เต สตฺตา ทฺวาการา? เย เต สตฺตา ปาปาสยา ปาปานุสยา ปาปจริตา ปาปาธิมุตฺติกา มหารชกฺขา มุทินฺทฺริยา, อิเม เต สตฺตา ทฺวาการาฯ

[824] กตเม เต สตฺตา สฺวาการา? เย เต สตฺตา กลฺยาณาสยา กลฺยาณจริตา กลฺยาณาธิมุตฺติกา อปฺปรชกฺขา ติกฺขินฺทฺริยา, อิเม เต สตฺตา สฺวาการาฯ

[825] กตเม เต สตฺตา ทุวิญฺญาปยา? เย จ เต สตฺตา ทฺวาการา, เตว เต สตฺตา ทุวิญฺญาปยาฯ เย จ เต สตฺตา สฺวาการา, เตว เต สตฺตา สุวิญฺญาปยาฯ

[826] กตเม เต สตฺตา อภพฺพา? เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปญฺญา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพาฯ

[827] กตเม เต สตฺตา ภพฺพา? เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา สทฺธา ฉนฺทิกา ปญฺญวนฺโต ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา ภพฺพาติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ญาณํฯ

[828] (7) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ ยถาภูตํ ญาณํ? ฌายีติฯ จตฺตาโร ฌายีฯ อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺติเยว [สมฺปตฺติเยว (ก.)] สมานํ วิปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี วิปตฺติํเยว [วิปตฺติเยว (ก.)] สมานํ สมฺปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺติเยว สมานํ สมฺปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี วิปตฺติเยว สมานํ วิปตฺตีติ ปจฺเจติ – อิเม จตฺตาโร ฌายีฯ

อปเรปิ จตฺตาโร ฌายีฯ

อตฺเถกจฺโจ ฌายี ทนฺธํ สมาปชฺชติ ขิปฺปํ วุฏฺฐาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ขิปฺปํ สมาปชฺชติ ทนฺธํ วุฏฺฐาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ทนฺธํ สมาปชฺชติ ทนฺธํ วุฏฺฐาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ขิปฺปํ สมาปชฺชติ ขิปฺปํ วุฏฺฐาติ – อิเม จตฺตาโร ฌายีฯ

อปเรปิ จตฺตาโร ฌายีฯ อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมิํ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมิํ สมาปตฺติกุสโล; อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมิํ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมิํ สมาธิกุสโล; อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมิํ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมิํ สมาปตฺติกุสโล จ; อตฺเถกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมิํ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมิํ สมาปตฺติกุสโล – อิเม จตฺตาโร ฌายีฯ

‘‘ฌาน’’นฺติ ฯ จตฺตาริ ฌานานิ – ปฐมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํฯ

‘‘วิโมกฺโข’’ติฯ อฏฺฐ วิโมกฺขาฯ รูปี รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ปฐโม วิโมกฺโขฯ

อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ทุติโย วิโมกฺโขฯ

สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหติ – อยํ ตติโย วิโมกฺโขฯ

สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ จตุตฺโถ วิโมกฺโขฯ

สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ ปญฺจโม วิโมกฺโขฯ

สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิญฺจิ’’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ ฉฏฺโฐ วิโมกฺโขฯ

สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ สตฺตโม วิโมกฺโขฯ

สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อฏฺฐโม วิโมกฺโขฯ

‘‘สมาธี’’ติฯ ตโย สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิฯ

‘‘สมาปตฺตี’’ติ ฯ นว อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺติโย – ปฐมชฺฌานสมาปตฺติ, ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ, ตติยชฺฌานสมาปตฺติ, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ, สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติฯ

‘‘สํกิเลส’’นฺติ หานภาคิโย ธมฺโมฯ ‘‘โวทาน’’นฺติ วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติฯ โวทานมฺปิ วุฏฺฐานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐานนฺติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ยถาภูตํ ญาณํฯ

[829] (8) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ ญาณํ ? อิธ ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปญฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ติํสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป ‘‘อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํ; ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติฯ อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรตีติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ ญาณํฯ

[830] (9) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานาฯ เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนาฯ อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานาฯ เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติฯ อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตีติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ญาณํฯ

[831] (10) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตีติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ญาณนฺติฯ

ทสกํฯ

ญาณวิภงฺโค นิฏฺฐิโตฯ

17. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค

1. เอกกมาติกา